Diana

E Vicipaedia

Haec pagina de dea Romana explicat. Si quod quaeris etiam "Diana" appellatur, vide Diana (discretiva).


Statua Dianae cum capreolo dextram manum lambiente ( e Glyptotheca Monacensi)
Statua Dianae cum capreolo dextram manum lambiente ( e Glyptotheca Monacensi)

Diana est dea Romana.

Index

[recensere] Diana dea communis Latinorum

Antiquissimis temporibus Diana dea nemus sacrum propter lacum in Latio apud Ariciam habuit ubi victimis humanis a Rege Nemorensi (sic eius minister seu sacerdos nominabatur) placata fuisse creditur. Qui Rex Nemorensis fieri volebat fugitivus servus esse et priorem regem necare debebat ut in eius vicem succederet. De hoc ritu multi moderni auctores, ut JG Frazer in libro de Golden bough [i.e. de ramo aureo], alius aliam interpretationem litteris mandarunt: sed de significatione huius reconditae abstrusaeque religionis non constat inter doctos homines. Exeunte vero decimo nono saeculo Ariciae in fano Dianae multa ex voto mascula femineaque genitalia effossa sunt, a quo apparet Dianam primum fecunditatis deam fuisse.

Ut templum apud Ariciam, templum sub regibus in Aventino monte aedificatum postquam Roma potentissima civitas in Latio facta est commune omnium Latinorum fuit. Aventinus mons tum extra pomerium, id est extra terminos augurales priscae urbis Romae, situs a plebe advena habitabatur. Asylum porro in templo Dianae fuisse creditur. Ita tunc temporis patrona mulierum et servorum et fortasse etiam plebei fuisse videtur. Festus dies Dianae Aventinae Idibus Augustis/Sextilibus, id est 13 Augusti, celebrabatur, qui dies dies festus servorum quoque erat.

Attamen cum imperio Romano coniuncta est. Nam Titus Livius mirandam fabulam (quam et ipse apud veteres annalium scriptores invenerat) narrat de bove eximia magnitudine et pulchritudine tempore quo Servius Tullius Romae regnabat in Sabinis nata. Vates canere coeperunt si quis eam bovem Dianae immolasset fore ut in civitate eius staret imperium. Itaque Sabinus vir bovem suam agens Romam venit ut eam immolaret ac sic imperium suae civitati traderet. Sed Romanus sacerdos Dianae, qui de ea re audierat, advenientem iussit prius ad Tiberim descendere atque ibi ablui quam victimam pure et caste immolaret. Homo pius ac credulus paruit. Interea sacerdos Dianae ipse bovem immolare properavit. Sic imperium Romae permansit et cornua bovis (ob similitudinem cornuum lunae ?) affixa in vestibulo templi diu conspicua fuerunt. Sed verisimilius est fabellam istam postea commentam esse quae cornuum in templo rationem redderet. Tempus quoque forsitan fabulosum sit : nonne Servius rex cum servo rege Nemorensi confunditur ? Certe hoc dubium non est quin cultus Dianae antiquitus cum Sabinis conjunctus sit.

[recensere] Diana dea Graeco-romana

Mox autem Diana dea, una ex duodecim maioribus deis qui in Olympo sedem suam habent et eadem quae in Graecia Artemis appellatur, sub specie castae virginis a Romanis colitur. Tanta enim fuit pudicitia ut Actaeonem qui eam nudam lavantem aspexerat in cervum reformarit atque canibus suis lacerandum tradiderit. Nam silvis et venationi (Diana Venatrix) praeest arcum et sagittas gerens, a nymphis vel cervis vel canibus comitata; filia porro Iovis et Latonae sororque Apollinis in insula Delos nata a Graecis poetis perhibetur. Nihilominus enim Diana eadem atque Luna esse putatur et hoc nomine appellatur sicuti frater eius Apollo idem atque Sol est. Lucina etiam nonnumquam appellata est ut quae parturientes feminas adiuvaret ut partus suos citius in lucem ederent (Diana Lucina). Sed apud Romanos Iuno quoque Lucina vocatur.

Inferum postremo dea facta est : nonne luna cum occidit sub orbem terrarum mergi videtur ? Antiqui certe auctores Dianam eandem esse atque Triviam (apud Graecos Hecaten) voluerunt. Itaque vel "tergemina" (Vergilius) vel "triformis" (Horatius) vel "triceps" (Ovidius) a poetis cognominata est quod Luna in caelo erat, Diana in terris, Trivia vel Proserpina in inferis. Multiplex igitur Diana dea est ac multas variasque species praebet paulatim a poetis aut a theologis in unum commixtas. Sic ab Horatio invocata est :

              "Montium custos nemorumque virgo,
                quae laborantes utero puellas
               Ter vocata audis adimisque leto
                    Diva triformis"  ...                                               
                                                (Ex carmine XXII, libro tertio Odarum).

[recensere] De Diana in antiquis nummis expressa

In multis nummis Romanis ante Caesarem Augustum tempore Reipublicae percussis effigies Dianae videtur. Nonnullos tantum denarios elegi insigniores atque infra breviter descripsi.

- Denarius C. Postumi monetarii anno circiter DCLXXX post Vrbem conditam percussus : ex una parte caput Dianae capillis nodo in vertice alligatis, arcus et pharetra pone cervicem. Ex altera parte canis currens et venabulum. - Denarius Auli Postumi monetarii anno circiter DCLXXIII p.V.c. : ex una parte caput Dianae simile priori sed supra caput luna crescens et bucranium videntur. Ex altera parte sacerdos bovem ad sacrificium praeparans prope aram accensam. (Hoc caput cum capillis nodatis Dianae Aventinae esse creditur quia isti duo magistratus monetales ex eadem gente orti sunt atque ille Aulus Postumius dictator qui Latinos apud lacum Regillum pugna vicit. Itaque typis denariorum suorum ad sacrificium in veteribus annalibus narratum alludunt ; nam Dianam quae communis Latinorum dea esset quos tueretur eligere oportuit. Romanis autem victoriam et imperium dedit.)

-Denarius triumviri monetalis C. Hosidii Getae circiter anno DCLXXXV p.V.c. : ex una parte caput Dianae cum diademate arcum et pharetram pone cervicem gerentis. Ex altera parte aper venabulo transfixus a cane lacessitur.

-Denarius C. Alli Balae circiter anno DCLX a.V.c. : ex altera parte Diana bigis cervorum vecta duas taedas tenet (haec est proprie Diana lucifera). Item denarius monetari L. Axsi Nasonis circiter anno DCLXXXII a.V.c. Diana bigis cervorum vehitur, tribus canibus circum currentibus.

-Denarius L. Hostili Sasernae circiter anno DCCV p.V.c.. Ex altera parte Diana Ephesia stans cervum cornibus dextra manu tenens, hastam laeva (typus graecam statuam imitans). Item denarius L. Corneli Lentuli circiter anno DCCIV a.V.c. in Asia Minore percussus quo consul Lentulus fugerat postquam C. Iulius Caesar Rubiconem transiit : ex altera parte statua Dianae in templo Ephesi , bracchiis in utramque partem extentis et corpore mammis cooperto.

Si cupis nummos sub imperatoribus percussos visere transi ad Wikipediam Gallicam sub verbo Diana et elige nexus externos (ibi sunt icones photographicae!).

[recensere] Unde nomen

Nomen huius deae a stemmate radicis Indo-Europaeae *d(e)y-(e)w 'lumen caeleste" est ductum sicut dies et diespiter, id est Iuppiter, cuius flamen dialis cognominatus, et dius/divus/deus. Omnia ista vocabula ad eandem verborum cognationem pertinent atque apud Graecos Zeus/Διά/Διος.

[recensere] Fontes

  • De rege Nemorensi pauca scripsit Suetonius Tranquillus in Vita Caligulae capite XXXVo.
  • De Dianae in Aventino monte templo loquitur Titus Livius libro primo Ab Vrbe condita capite quadragesimo quinto et Varro libro quinto de Lingua Latina capite septimo : "Aventinum ab adventu hominum quod commune Latinorum ibi Dianae templum sit constitutum".
  • De ea Cicero sic ait libro secundo de Natura Deorum "Dianam autem et lunam eandem esse putant" et paulo infra "Diana dicta quia noctu quasi diem efficeret; adhibetur autem ad partus quod ii maturescunt...".
  • Macrobius libro septimo Saturnalium capite sedecimo de luna sic ait: "Lucina a parturientibus invocatur"
  • De Diana/Trivia/Proserpina lege Varronem libro quinto de Lingua latina capite decimo necnon libro septimo capite secundo. Vergilius quoque libro quarto Aeneidis versu DXI sic ait :
                  Tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae
  • Signum egregium Dianae cum Actaeone describit Apuleius de Asino aureo libro secundo capite quarto[1]: "ecce lapis Parius in Dianam factus..."
  • De Dianae appellationis falsa quadam etymologia vide si vis Varronem libro quinto de Lingua latina capite decimo sed multo rectius A Ernout A. Meillet Dictionnaire étymologique de la langue latine, Parisiis, MCMLIX : sub verbo. Confer etiam (etsi dubium !) quod scripsit Macrobius ex Nigidio Figulo libro primo Saturnalium capite nono.