Saturnus (deus)
E Vicipaedia
Saturnus vetus Latinus deus erat (fortasse Tusca origine : Satres), ab agricolis cultus quod sementi ac messi praeerat.
Index |
[recensere] De Saturno deo
Saturni effigies saepe falce agnoscitur qua utuntur qui metunt ut in denario anno 106 a.C.n. Romae percusso in quo videtur caput dei barbatum et laureatum cum falce pone cervicem. Nam antiqui Saturnum a satu vel satione dictum esse putabant, nomen eius cum verbo saturo etiam conjungebant, id est eo qui potavit cenavitque usque ad satietatem. Saturnalia feriae in eius honorem mense decembri per laetitiam licentiamque summam conviviis celebrabantur: tum potabatur quam plurimum ac cenabatur quam diutissime. Nam Saturnus opulentiae ex agricultura provenientis deus erat (secundum nonnullos mythographos Ops ei uxor erat).
Cur Romani Saturnum eundem esse atque Graecum deum Cronum voluerint non liquet: nam Cronus, pater Iovis, Iunonis, Neptuni, Plutonis Cereris Vestaeque. liberos quos ex Rhea uxore genuerat vorabat, ne a filio suo regno pelleretur sicuti vates cecinerant, donec tandem Iuppiter a matre cum sorore Iunone fraude servatus et in Creta educatus eum vicit ac fratres sororesque evomere coegit, Saturnus contra benignus erat ut qui Italos homines agriculturam docuerat : nisi fortasse ea de causa quod utrique dei a populis qui Graeciam et Italiam ante adventum indo-europaeorum incolebant sacrificiis humanis propitiabantur. Postquam vero Italici Graecique in eas regiones pervenerunt, suos deos, cuius Iuppiter princeps erat, in summum locum promoverunt. Ita fabula ad duas deorum aetates pertinet quorum priores a recentioribus invectisque loco pulsi sunt.
Cum Ops, uxor eius, Terra mater esset, physici aliquot philosophi Saturnum Caelum esse voluerunt : omnium enim in terris viventium semina prima e caelo descendisse ac terram iis satam fuisse. Sed in mythologia Graeca Saturnus filius Caeli (graece Ουрάνος), quem postea mutilavit et expulit, ac Terrae est.
Simul ob similitudinem nominis Croni cum vocabulo graeco χρονος (latine tempus), Saturnus tempus esse visus est: tum veteres fabulae significationem allegoricam sumpserunt; Saturnus liberos suos vorans nihil aliud erat quam tempus omnia consumens quae ex se nata essent; falce enim sua non iam fruges tantum sed omnes et omnia metebat. Itaque in figuris aeri incisis quae primam chartam codicum sedecimo aut septimo decimo saeculo typographice impressorum illustrant, simul cum dea Roma et Clio, historiae Musa, saepe senex alatus longa falce atque clepsydra arenaria insignitus videtur (sic enim eum in antiquis nummis Graecis expressum viderant): is est Tempus vel Saturnus qui Romam etiam et Imperium Romanum delevit. Itaque antiquitatis amatores studio scriptisque suis dare operam necesse est ut Roma ex cineribus suis renascatur ac Temporis iniuriis subtrahatur.
Sub imperatoribus Romanis in provincia Africa maxime cultus est ob similitudinem cum indigena deo : ibi multae inscriptiones Saturno dedicatae inventae sunt, in ceteris provinciis paucissimae.
[recensere] De Saturno rege necnon de aetate aurea
Deos tam diversos ut conjungerent Romani duas aetates distinxerunt novam fabulam fingendo quam Vergilius poeta in Aeneide explicavit : postquam Saturnus a filio suo Iove ex Olympo expulsus est, in Italiam nave venit ubi benigne a Iano rege acceptus tantis beneficiis sibi incolas obstrinxit ut Ianus Saturno parte regni concesserit. Nam feros agrestesque homines dispersos in silvis errantes et vitam communem in civitate bene morata et agri culturam et navigationem et monetae usum docuit. Eius regnum in Italia aetas aurea fuit de qua graecus poeta Hesiodus cecinerat. Haec sunt Vergili verba :
- "Primus ab aetherio venit Saturnus Olympo
- Arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis.
- Is genus indocile ac dispersum montibus altis
- Composuit legesque dedit Latiumque vocari
- Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris.
- Aurea quae perhibent, illo sub rege fuere
- Saecula : sic placida populos in pace regebat"
- (Ex libro octavo Aeneidis)
Secundum Hesiodum homines aurea aetate in pace beate vivebant omniaque communia habebant sine distinctione servorum aut dominorum. Domus autem eorum ianuas non habebant quod quid sint fures nesciebant, terra pecudesque ultro omnia ministrabant. Ab ea felicitate possidendi cupiditate homines degeneraverunt : inde enim bella inimicitiaeque rapinaeque terras invadere coeperunt. A regno tam prospero Italia nonnumquam a poetis "Saturnia tellus" vocata est ; certe ut Ianiculum trans Tiberim a Iano dictum est sic mons quem postea Capitolium vocaverunt primo Saturnia arx appellata est quod ibi oppidum condiderat et primus in agro Romano regnaverat (Capitolium nominari coeptum est postquam regnante Tarquinio Superbo humanum caput in Iovis templi fundamentis inventum est). Unde Vergilius :
"Hanc Ianus Pater hanc Saturnus condidit arcem Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen."
Postquam Saturnus in terris non iam comparuit, Ianus honores ei divinos necnon annuas ferias contulit ita ut non liqueat utrum Saturnus in terras deus descenderit an homo ob egregia beneficia post mortem inter deos relatus sit, sicuti postea Evander, Carmenta, Hercules Romulus/Quirinus etc. : utrumque enim illis temporibus fiebat.
[recensere] De Saturno et re nummaria.
Templum Saturni in Foro Romano infimo clivo Capitolino situm, anno 497 a.C.n. dedicatum,aerarium populi Romani erat in quo pecunia publica a quaestoribus auctore senatu procurata custodiebatur necnon tabulae aeneae legum ac signa militaria ibi condebantur. Macrobius scripsit ideo pecuniam populi Romani in templo Saturni custodiri quod regno eius nullum furtum commissum esset. Inventor pecuniae signatae fuisse a nonnullis creditus est : nam vetustissimos asses qui ex una parte caput bifrons Iani ex altera proram navis ostendebant a Iano in honorem Saturni percussos esse scriptores quarti et quinti saeculi (Macrobius, Servius, pseudo Aurelius Victor) crediderunt. Secundum eos navis ibi expressa non alia erat quam ea qua Saturnus in Italiam vectus erat. Sed hodie homines nummorum Romanorum antiquorum periti istos asses tertio demum saeculo ante Christum natum percussos fuisse arbitrantur et navem longam unam ex ea classe qua Romani imperium maritimum Carthaginiensibus vincendis obtinuerunt.
Ut aliis deis qui simul stellae errantes vel planetae erant Saturno dies hebdomadae dicatus est quod etiamnunc in Celticis linguis quibusdam servatur necnon anglice: Satur-day = Saturni dies.
[recensere] Fontes
- In primis Macrobius legendus est libro primo Saturnaliorum. Deinde Vergilius libro octavo Aeneidis (a versu CCCX deinceps). Necnon Varro libro quinto de Lingua Latina capitulis XLI et XLII et LVII et LXIV et CLXXXIII ac Iustinus libro XLIII de Bellis Philippicis capitulo primo.
- De nave Saturni in veteribus assibus expressa scripserunt Servius grammaticus in Commentario ad Aeneidem VIII,357 et incertus auctor in Origine gentis Romanae (diu sub nomine Aurelii Victoris hoc opus divulgatum est) et Macrobius libro primo Saturnaliorum capite septimo : "cum primus quoque aera signaret [Ianus] servavit et in hoc Saturni reverentiam ut, quoniam ille navi fuerat advectus, ex una quidem parte sui capitis effigies ex altera vero navis exprimeretur, quo Saturni memoriam in posteros propagaret"