Wesfries

Van Wikipedia

Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Mestreechs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.


Wesfries is de streiktaol vaan Wesfriesland, e deil vaan Noord-Holland. Oondanks de naom is dees taol gei Fries; euver 't algemein weurt ze gezeen es oonderdialek vaan 't Hollands. 't Steit evels väöl wijer vaan 't Staandernederlands aof es ander Hollandse dialekte. Dit kump door 't sterk Fries substraot (Wesfriesland waor tot in de late middeliewe nog Friestaoleg) en door de relatief geïsoleerde ligking.

Inhawd

[bewirk] Verbreiing en dialekte

't Kerngebeed vaan 't Westfries is d'n awwe streik Westflinge, e gebeedsje wat vaan Enkhuizen tot aon Obdam löp. 't Weurt ouch gesproke in de Schermer, in de Heerhugowaard, in de kop vaan Noord-Holland, op Wieringen en, aofhinkelik vaan definitie, ouch op Tessel en Vlieland ('t oorsproonkelik Vlielands besteit neet mie, meh de bevolking praot nog wel e dialek). In de Wieringermeer sprik me gei Wesfries meh allein regionaol gekläörd Nederlands. In Den Helder deit me dat vaanaajds wel, meh dao moot 't dialek haos oetgestorve zien. 't Tessels, Wierings en Enkhuizens zien de mies aofwiekende dialekte. Die höbbe 'n ander oontwikkeling gehad en zien daorum atypisch veur 't Wesfries. Wat hei-oonder euver 't Wesfries gezag weurt geit daan ouch dèks neet op veur dees dialekte.

Hendeg verwant aon 't Wesfries zien 't Stadsfries en 't Bildts (in Friesland gesproke) en 't Kennemers, Zaans en Waterlands (alledrei zjus te zuie vaan 't Wesfries). Die lèste drei dialekte vörme d'n euvergaank vaan 't Wesfries nao 't Zuid-Hollands.

[bewirk] Taolhistorie

In de vreug middeliewe waor de ganse Noordziekös vaan de Nederlen Ingweoonstaoleg; dat wèlt zègke tot dao Fries of e sterk gliekend Germaons dialek gesproke woort. Door de Frankische expansie verdween dees taol in 't zuie meh mie nao 't noorde euverleefde ze. Ouch in e groet deil vaan wat later Noord-Holland zouw weure spraok me nog Fries; dit gebeed hètde Wes-Friesland en zien taol Wes-Fries.

In de daartiende iew lökden 't graof Floris V vaan Holland nao jaore vaan strijd de Wesfrieze te oonderwerpe. Vaanaof dat memint mote de Wesfrieze 't Hollands zien goon euvernumme. 't Steit wel vas tot dees nui taol nog väöl Friese invlode had. Aon d'n andere kant waor toen ouch 't Hollands väöl noordeliker, Fries-echteger, es tot 't later zouw weure. Wie dat laat-middeliewse Wesfries gekloonke heet en wieväöl 't vaan 't toenmaoleg Zuid-Hollands aofstoont is neet te achterhole. In de iewe daonao greujden 't ummer nao 't zuidelik Hollands touw. Veural de taol vaan 't mechteg Amsterdam waor e belangriek doorgeefluuk. Zoe dege de mieste Wesfriese dialekte mèt aon de Braobantse expansie: 't euvernumme vaan de klaanke ij en ui. De ei/ij woort in 't Wesfries zelfs nog wijer getrokke tot ai of zelfs oi. Ander veranderinge in 't Zuid-Hollands sloog 't Wesfries evels euver. Zoe bewaorde 't väöl aajd-Hollandse dialek-kinmerke die in de Randstad verlore gónge. Veural sins 1900 greujt 't Wesfries dudelik nao 't Staanderdnederlands touw. Daobij verdwiene in de ierste plaots wäörd, meh ouch de grammair vernederlandste. Ouch oonderein woorte de versjèlle belangriek kleinder, zoetot oonder de jóng generaties e soort vaan Wesfries einheidsdialek gebrukelik is geweure.

[bewirk] Kinmerke

[bewirk] Klaanklier

Korte vocaole zien haos 'tzelfde es in 't Staanderdnederlands: a, e, i, o en u. Door processe wie roonding, oontroonding, umlaut, sleting en eupening koume in versjèllende wäörd ander vocaole veur es in 't Nederlands: ik sel ("iech zal"), fors ("veers"), fulm ("film"; zoe'n processe kinne dus ouch nui wäörd treffe!).

Lang vocaole en diftonge zien aa (ouch gesjreve), ai-oi, au/ou, ee/eê, eej-ei, eu(w), eui, ie, oe, oow-ou, en uu. Oet dit euverziech bliek al tot de spelling vaan de Wesfriese klaanke problematisch kin zien. De Nederlandse ee en oo goon inderdaod de kant vaan ei en ou op meh weure neet hielemaol zoe oetgesproke. De Nederlandse klaank ei/ij steit in 't Wesfries miestal tösse ai en oi in. Mer wieneg lui spreke e woord wie dijk hielemaol es doik oet, toch weurt 't miestal wel zoe gesjreve.

De v en de z koume allein in 't midde vaan e woord veur. Aon e woordbegin weure ze es f en s oetgesproke, zjus wie in 't Fries, meh ouch beveubild wie in 't Amsterdams. De g aon 't woordbegin klink ieder wie ch; dat weurt noets zoe oetgesjreve. D'n awwe cluster sk- is hei bewaord gebleve, en neet veranderd in sch- of sj-: skool "sjaol".

't Accint boemèt me 't Wesfries oetspreek is typisch veur gans Noord-Holland: de d, t en n weure mèt gespanne tóng oetgesproke. Daorum weurt 'ne Wesfries, es 'r de standerdtaol sprik, dèks veur 'nen Amsterdammer aongezeen.

[bewirk] Grammair

In de Wesfriese grammair vèlt 'n aontal frisismes op. Me moot demèt rekene tot väöl vaan die typisch kinmerke ouch mie nao 't zuje veurkoume, soms zelfs tot in 't Ziews.

Substantieve höbbe twie geslachte: geslachtelik en oonzijeg, wie in alle Hollandse dialekte en in de moderne standerdtaol 't geval is. Hun miervoud vörme ze miestal op -e: skool - skoule. Vörming vaan verkleinwäörd geit euver 't algemein mèt de achtervoogsels -ie, -(t)je en -chie. In 't Wierings geit dit hiel anders: dao weure verkleinwäörd nog altied mèt -ke gemaak.

Wèrkwäörd höbbe twie infinitieve: eine op -e en eine op -en. Dee lèste weurt gebruuk nao te (te loupen) en es 't wèrkwoord zelfstendeg gebruuk weurt (ik ben an 't loupen). In de conjunctie krijg de persoensvörm in de persoen inkelvoud geinen oetgaank, in de daarde persoen inklevoud d'n oetgaank -t (natuurlik allein in de tegewäördegen tied) en in de twiede persoen inkelvoud en alle vörm vaan 't miervoud kriege d'n oetgaank -e (einheidsmiervoud): ik loup, jai loupe, hai loupt, wai, jullie, zullie loupe. 't Voltoejd deilwaoord weurt vaanajds gevörmp zoonder ge- deveur: ik hew loupen. Bij väöl jónger sprekers kump dee prefix ge- al wel veur.

[bewirk] Dialekverlees en -behaajd

Exakte ciefers euver wieväöl lui nog Wesfries spreke zien neet besjikbaar. 't Is evels wel dudelik tot de streektaol achteroet geit, zoewel kwantitatief en kwalitatief. D'n drök vaan de Randstad, in 't bezoonder vaan Amsterdam, deit ziech hei veule, veural ouch door de groete immigratie in stei wie Hoorn. Wie heibove besjreve verandere de grammatica en waordesjat merkbaar nao 't Nederlands touw. Aon d'n andere kant zien väöl Wesfrieze ziech wel bewös vaan 't bezoonder karakter vaan hun taol en deit me ouch meujte ze te bewaore. Beriechte euver 't gebruuk bij jóngere spreke ziech oonderein tege.

[bewirk] Cultivatie

't Wesfries weurt opvallend dèks opgesjreve en de sjriftraditie stamp al vaan veur d'n oorlog. Allaank versjijne in regionaol gezètte verhaole en gediechter in 't Wesfries. Ouch kint me in Wesfriesland väöl opsjrifte in 't dialek zien.

[bewirk] Extern links

Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "http://li.wikipedia.org../../../w/e/s/Wesfries.html"
Anger tale