Sjèldkróddele
Van Wikipedia
Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Mestreechs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.
Sjèldpadde of Sjèldkróddele (taxonomische naom Testudines) zien 'n orde vaan reptiele woevaan de hoed ziech tot e pantser verdik heet. Ze zien verspreid tösse 250 en 300 saorte euver e groet deil vaan de wereld, vaanwege hun kaajdbleujegheid veural in de werm streke, en zoewel op laand es in zeut water en in zie.
Inhawd |
[bewirk] Taxonomische indeiling
De indeiling löp tot aon 't nivo vaan families. Veur 'n verhandeling tot op oondersaortnivo zuug Lies van sjèldkróddele.
- ORDE SJÈLDKRÓDDELE (TESTUDINES)
- Oonderorde Nakbergers (Cryptodira)
-
- Bietsjèldkróddele (Chelydridae)
- Superfamilie Testudinoidea
-
- Landsjèldkróddele (Testudinidae)
- Bataguridae (o.m. Aziatische reveersjèlpadde)
- Emydidae
- Superfamilie Trionychoidea
-
- Carettochelyidae
- Echte weiksjèldkróddele
- Superfamilie Kinosternoidea
-
- Reveersjèldkróddele (Dermatemydidae)
- Pratsjsjèldkróddele (Kinosternidae)
- Groetkopsjèldkróddele (Platysternidae)
- Superfamilie Chelonioidea
-
- Ziesjèldkróddele (Cheloniidae)
- Leersjèldkróddele (Dermochelyidae)
- Oonderorde Nakdrejjers (Pleurodira)
-
- Slangnaksjèldkróddele (Chelidae)
- Superfamilie Pelomedusoidea
-
- Pelomedusidae
- Podocnemididae
[bewirk] Evolutie
In 't Mesozoïcum, dèks 'Tiedperk vaan de Reptiele' geneump, kaome de ierste sjèldpadde op. Wienie dit gebäörde is neet gans dudelik, en natuurlik aofhinkelik vaan wat veur fossiel veurawwers me al sjèldpadde neume moot, meh hun oontstoon vèlt tösse 200 en 250 miljoen jaor trök (ind Perm - begin Trias). De gangbaar hypothees is tot de Sjèldkróddele aofstamme vaan reptiele oet de klade Anapsida, 'n groop vaan groete, log, vegetarische reptiele die 'ne vergliekbaar sjèld höbbe. Neve de sjèldpadde hure allein fossiel ordes heibij. Recintelik heet me es alternatief gestèld tot de euvereinkomste tösse de sjèldpadde en de fossiel Anapsida mer 't gevolg zien vaan congruente (parallelle) evolutie.
[bewirk] Fysieke kinmerke
[bewirk] Sjèld(er)
Alle sjèldpadsaorte oondersjeie ziech door 't höbbe vaan twie pantsers: e rögkpantser (carapax) en e boekpantser (plastron). In de volksmoond sprik me vaan sjèlder, meh biologe bedoele dao de versjèllende aoneingegreujde deile vaan 't pantser mèt (op 't nevestoond pleetsje zien de sjèlder vaanein gesjeie mèt e lientsje). De binneste laog vaan 't pantser is ummer vaan bein; de boetelaog is meistal vaan keratine ('t materiaol boe-oet ouch negel en veugelbeke bestoon), meh bij de leersjèldpadde is dit väöl weiker en leerechteg vaan natuur. De pantsers zien gans vergreujd mèt 't skelèt vaan de sjèldpad, en allein de kop, de pu en de start steke oet. Väöl saorte kinne dat allemaol intrèkke en op die meneer zoe good wie ooneetbaar weure.
[bewirk] Liechaamsumvaank
De meiste sjèldepadde weure mer 10 tot 30 centimeter laank. Inkel groete saorte kinne wel langer es 'ne meter weure en e gewiech vaan hoonderde kilo's bereike.
[bewirk] Veurtbeweging
Reptiele beteikent "kroepers", en de kroepende beweging höbbe de sjèldpadde ouch. Ze bewege ziech "sloond" mèt de pu. Veural de aquatische saorte - dat zien de meiste sjèldpadde - höbbe dao profiet vaan; bij de in zie levende sjèldpadde zien de veurpu zelfs tot e saort peddele vergreujd. Bij 't zwumme deent 't pantser es steun veur de beweginge, woedoor weineg energie gebruuk hoof te weure.
Op 't land is dees meneer vaan bewege evels nogal oonpraktisch; vaandao tot de sjèldpad dao zien spreekwäördelike traogheid liet zien.
[bewirk] Waornummingsvermoge
Sjèldpadde kinne prima zien. In d'n duuster zien ze zelfs beter es lui, en euverdaags kinne ze kleure beter oondersjeie, umtot ze wie de meiste reptiele veer kleurreceptore in hun ouge höbbe. Griestinte zien evels lesteger. Hun ouge corrigere de brekingswèrking vaan water good, zoetot ze correk kinne zien wie wied 'ne vijend vaan ze aof is.
De reuk vaan de bieste is ouch good oontwikkeld. Dit orgaon is vaan 't groetste belaank bij 't vinde vaan ete, partners en pläötskes veur eier aof te zètte.
[bewirk] Levesdoor
Vaan sjèldpadde is bekind tot ze hendeg aajd kinne weure. Allewel tot dao-euver väöl stadslegendes circulere moot me 'ne leeftied vaan 200 jaor veur 'n aontal saorte veur meugelik hawwe. De aajds bekinde sjèldpad, Tui Malila, in 't bezit vaan de keuning vaan Tonga, woort minstes 188 jaor aajd. Sjèldpad Timothy, mascotte vaan de Britse marine, haolde zeker 160 jaor; Harriet, in 'ne Australische zoo, is noe al mier es 170 jaor aajd. In 't wèld weure de meiste bieste evels mer e paar decennia aajd.
[bewirk] Leefwijs
De sjèldpad besteit zienen daag behave aon 't zeuke nao ete veural ouch aon 't ligke in de zon: bekaans alle saorte hawwe ziech daomèt bezeg. Daomèt hawwe ze hun temperatuur op nivo en verzaomele ze UV-B-straoling.
In weustes en in gemaotegde streike moot de sjèldpad ziech aon 't klimaot aonpasse. Väöl saorte hawwe 'ne winterslaop. E paar saorte trèkke ziech ouch bij groete hitte in de zomer trök.
[bewirk] Ete
Sjèldpadde zien gewuunlik omnivoor; ze ete neve 'nen houp plante beveurbild ouch insekte en vèsse. Mer inkel soorte zien echte carnivore of herbivore. Dèks is hun dieet hendeg gevarieerd, al is 'r wel gefocus op calciumriek ete (wat natuurlik vaan belang is veur 't oonderhawwe vaan 't pantser). Gelierde oonderzeuke nog hefteg wie sjèldpadde aon hun vitamine D3-behoofde koume.
Sjèldpadde höbbe allaank gein tan mie, meh höbbe doorloupende vlakke op hun kaoke, woemèt ze 't ete vermaole. Allein de ajdste fossiel saorte höbbe tan.
[bewirk] Natuurlike vijende
Door hun panster gedèk höbbe sjèldpadde gemeinlik weineg vijande, behave de jónge. Pasgebore jónge weure zelfs door krabbe en veugel bejaog, meh volwasse bieste höbbe allein alligators en vergliekbaar bieste tot hun vijande. Allein de mins bejaog häöm stèlselmaoteg.
[bewirk] Veurtplanting
Bij väöl saorte leve de mennekes- en vruiwkessjèldpadde in 't groetste gedeilte vaan 't jaor neet allein gesjeie, meh zelf in 'nen andere biotoop. Ze koume daan allein bijein in de paartied, dee bij saorte oet gemaotegde streke in 't veurjaor of in de herfs vèlt, en bij tropische saorte vaan de lochvochtegheid aofhenkelik is.
Alle soorte lègke eier, ovoviviparie wie bij sommege slange en herdisse kump neet veur. 't Aontal versjèlt per saort vaan ein aon drei (Amboina-sjaneersjèldkróddel) tot mier es hoonderd bij versjèllende ziesjèldpadde. De incubatietemperatuur vaan 't vruiwke bestump of 'n embryo mennelik of vruiwlik weurt. De eier weure ummer op 't land gelag, in e köjlke, en de bieskes spreke vaanoet de eier met hoeg geluudsjes oonderein aof wienie ze de eier opesloon. Heiveur höbbe ze 'nen eitaand, dee snel nao de gebuurde aofvèlt. Es ze oet 't ei koume kroepe de bieskes nao 't water, natuurlik oetgezoonderd bij laandsjèldpadde. 't Geslachsriep weure vaan de jónge, die noets door de ma verzörg weure, doort jaore, en is aofhenkelik vaan de greuj vaan 't bies (en neet direk aon 'ne leeftied geboonde).
[bewirk] Sjèldpadde bij de mins
[bewirk] Es ete
Sommege sjèldpadde weure es delicates gezeen en intensief bejaog. Veural in Oos-Azië gebäört dit, oonder mie veur de snel greujende Chinese merret. Bekind is de sópsjèldpad. In recente tije heet dit tot probleme geleid, zuug oonder.
[bewirk] In gevangesjap
Väöl sjèldpadde weure in gevangesjap gehawwe, soms op 'n saort farms, boe ze gefok weure veur minselike consumptie, soms veur preservatie, es back-uppopulatie (um oetsterve te veurkoume), soms es hoesdier. De roedwangsjèldpad is nog ummer e reejlik populair hoesdier, al is 'r recintelik meender verkoch: sjèldpadde leve laank en es ze groeter weure höbbe ze intensief verzörging en e groet aquarium nujeg. Doortot bezitters vaan sjèldpadde hun bieste ewegdoen zien hei en dao exotische populaties oontstoon.
[bewirk] In de cultuur
In 't hindoeïsme is ein vaan de avatars (incarnaties) vaan de god Visjnoe 'n reuzesjèldpad. Oet de Griekse mythologie kint me Chelone, die door Zeus in 'n sjèldpad veranderd woort umtot ze neet op 't houwelik vaan Zeus en Hera waor. In de popcultuur kint me de Teenage Mutant Ninja Turtles, 'n saort supersjèldpadde die 't iers in stripbeuk en later in 'n tv-serie tege criminele opnaome.
[bewirk] Bedreiging door de mins
Väöl sjèldpadsaorte weure bedreig door minselike oorzake. Behave bejaoging (zuug bove) kin dat koume door destructie vaan hun leefumgeving (de echte karètsjèldkróddel, door straandtoerisme; de Abignonsjèldkróddel, door euverbegraozing door geite), of door vervojling (ziesjèldpadde ete wel stökker plastic op mèt de idee tot 't kwalle zien).
[bewirk] Trivia
- In 't jaor 456 v.Chr. woort de Griekse toneelsjriever Aischylos volges de euverlevering gedoejd door 't sjèld vaan 'n sjèldpad, wat 'nen adeleer op z'ne kop leet valle.
- 't Roemeins leger kós de zoegenaomde sjèldpadformatie (testudo), woebij de soldaote door hun sjèlder gedak woorte.
- Mennekes biete vruiwkes bij de paring in de pu.
[bewirk] Extern linke
- Stichting Schildpad (Nederlands)
- Internationelle Schildkrötenvereinigung (ISV) (Duits)
- Turtle Trax - Site euver ziesjèldkróddele (Ingels)
- ESF - Site die ziech bezeghèlt mèt reptiele in Europa (Ingels)