Waals

Van Wikipedia

Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Mestreechs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.


Waals
Inheimse name: Walon
Gekald in: provincies Luik, Name,
Luxemburg, umgeving Givet
Classificatie: Indo-Europees
 Roemaans
  Gallo-Roemaans
   Oïl
    Waals
Aantal sjpraekers: ca. 600.000
Cónservatiegraod: bedreig (in Belsj), èrnstig bedreig
(in Fraankriek), oetgesjtörve (in Luxemburg)
Officieel taal: erkind dör en in Wallonië
ISO-639-code: wa, wln, wln


Oonder Waals (Walon op z'ch Waals, Wallon op z'ch Frans) versteit me de zöstertaol vaan 't Frans die in 't groetste deil vaan 't Bèlsje gewès Wallonië gesproke weurt.

Inhawd

[bewirk] Boetegrenze

E klein deil stökske vaan Noord-Fraankriek heet traditioneel 't Waals es volkstaol, en tot in de jaore zeveteg woort 't in de Luxemburgse dörpskes Doncols en Sonlez gesproke. In de provincie Henegouwe weurt gei Waals meh Picardisch gepraot, rond Aarle en Sankt-Vith Luxemburgs en roond Eupe e Limburgs/Ripuarisch uuvergaanks of 'n Ripuarisch dialek. 't Waals is de mojertaol vaan minstens ein miljoen minse. In de stei is 't bekaans door 't Frans vervange, en oonder de joonger generatie is 't verval groet, mae 't is saer ènnige deccenia ooch de taal va vernujjende kunstenaers. De taol sins 1990 door de Waalse gewèsregering erkind es binnelandse regionale taal.

[bewirk] Kenmerke

Twieëtalèg sjtraotnaambord.
Twieëtalèg sjtraotnaambord.

Wie 't Frans en 't Picardisch huurt 't Waals tot de Oïl-taole, dat zien de taole boe-in 't waord veur "ja" oïl/oui is. In de Middelieuwe trok 't Waals väöl mier op 't toen al normatief Frans vaan Paries, meh umtot de taol conservatiever is heet ze väöl vaan de Middelieuwse kleng bewoerd. 't Middelfranse chapea(u)l (oetspraak [tSape'al]) woort in 't Nuifrans chapeau ([Sa'po]), meh in 't Waals tchapea ([tSa'pja] / [tSa'pe:]). Wijers weurt in sommeg dialekte de h nog oetgesproke (dat spelt me dèks mèt xh veur dee klaank).


De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Norbiks.

[bewirk] Interne grenze

Gebied oeë Welsj gekald wert.
Gebied oeë Welsj gekald wert.

[bewirk] Oos-Welsj of Lukerwelsj

  • Provincie Luuk, behalve de Duutsjtalige Gemeensjap, de gemèngdes Baelen, Plombières, Welkenraedt en ènnige naoberdörper oeë 'n Ripuarische taal of Limburgs-Ripuarische övergaankstaal gekald wert;
  • Noorde van de provincie Luxemburg, mèt naam 't Dal van de Salm en de regio van de Ourthe en Aisne;

't Lukerwelsj wert gekald in de volgende veer laandsjappe:

[bewirk] Centraal Welsj of Namerwelsj

  • Ooste van de provincie Welsj Brabant;
  • Brabants Hesbaye;
  • Brabantse Ardenne;
  • Groeëtste dèèl van de provincie Name;
  • Fraankriek, (Givet).

[bewirk] West Welsj of Picardisch Welsj

  • West Welsj Brabant (Nivelle);
  • Roman Païs;
  • Ooste van de provincie Henegouwe;
  • Zuid-ooste van de provincie Name (La Fagne);
  • Ennige dörper in Fraankriek (departement Nord, Concolre).

[bewirk] Zuid Welsj of Lotarisch Welsj

  • Provincie Luxemburg, behalve Gaume en Arlon oeë Luxemburgs gekald wert;
  • Zuid-ooste van de provincie Name of de Naamse Ardenne;
  • Oetgesjtorve in ènnige dörper in Luxemburg (Doncols, Sonlez).

[bewirk] Brussel

't Welsj wert ooch gekald dör Welzje die in Brussel zeunt gaoë wonne. De variaties zeunt aafhankelek van d'r sjrieëk va herkomst.

[bewirk] Wisconsin

In de VS, in Green Bay in Wisconsin wert Welsj gekald. In d'r 19de ieëw waor dat 'n raej vör Welsje um zjuus nao dao te emigrere.

[bewirk] Welsj op sjrif

  • Vanaaf 1100 is Welsj gesjraeve, op z'n minst toponieme en in juridische en notariële actes. De gesjraeve versie is gèng garantie väör de oetsjpraak. Zoe kan de u 'n notatie zieë väör de u of de ou (oe in 't Limburgs). Typische notaties zeunt xh, ea, eie.
  • In d'r 18de ieëw blieft me vashaowe an de Middeleeuwse notatie-gewoeëntes, zoewie xh in Villers en oi in 't Luuks theater.
  • In d'r 19de ieëw blieft 't sjrieve individueel. De örsjte poginge tut regularisatie werre gedoeë. Väör 't Lukerwelsj bemeujd zich Henry Forir en 't Namerwelsj Auguste Vierset en Léopold Godenne.
  • In d'r 20ste ieëw is 't Sjpellingssysteem va Feller algemèng in gebroek. Bezeunder notaties: DJ en TCH, de W en Y, notatie van î väör de lang i en väör de lang ou. In 1990 wert 't Welsj es dör Wallonië erkaand es binnelandse regionale taal. Paul Lefin waor èng van ijveraars.
  • D'r wert gesjtraefd nao 'n uvverèènkoms die tut 'n èèngemakde sjriefwies mot leide, die èè Welsj waoërd op èng meneer sjrieft mae dat op de èège meneer oetgesjpraoëke kan waeëre. 't Bretons is daobie inspirerend väörbeeld.

[bewirk] Extern linke

Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "http://li.wikipedia.org../../../w/a/a/Waals.html"