Википедия altwiki https://alt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A7%D1%81_%D0%B1%D3%B1%D0%BA MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Медиа Аҥылу Шӱӱжӱ Туружаачы Туружаачыны шӱӱжери Википедия Википедияти шӱӱжери Файл Файлды шӱӱжери MediaWiki MediaWiki-ни шӱӱжери Ӱлекер Ӱлекерди шӱӱжери Болуш Болушты шӱӱжери Категория Категорияны шӱӱжери TimedText TimedText talk Модуль Модульды шӱӱжери Гаджет Гаджетти шӱӱжери Гаджетти аайлары Гаджеттиҥ аайларын шӱӱжери 0 69 36111 34296 2022-08-28T22:06:51Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Јаҥы-Аул |оригинальное название = {{lang-ru|}}Жана-Аул |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 49 |lat_min =50 |lat_sec =34 |lon_deg = 88 |lon_min = 55 |lon_sec =12 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Јаҥы Аулдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Јаҥы Аулдыҥ јурт јеезези {{!}}Јаҥы Аулдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1864<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Жана-Аул |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Жана-Аул |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[казактар]] 100 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = 649772 |почтовые индексы = |телефонный код = 38845 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Јаҥы-Аул''' ({{Lang-ru|Жана-Аул}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Јаҥы Аулдыҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Јаҥы-Аул — јаҥы јурт, деремне {{Lang-ru|новое село}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат. Айландыра Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ, Ирбистӱниҥ ыйык сындары. [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ суузына]] кӧп сулар кожылат. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. [[Чуйдыҥ чӧли]]н тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1864 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/46061/zhana-aul.html Жана-Аул]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱк ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет. === Аҥ-куштары === [[Кош-Агаш аймак]] кату кышту соок јер. [[Чуйдыҥ чӧли]]нде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма<ref name="Кр книга животные РА 2017">.[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 15 ором: А.Абдрашиттиҥ, Абайдыҥ, Акталдыҥ, Баян-Ульгейдиҥ, Гаражтыҥ, Д.Нартовтыҥ, Е.Азанбектиҥ, К.Чагандайдыҥ, Л.Кокышевтиҥ, Јайымныҥ, Музейдиҥ, Чаптыновтыҥ, Чуйдыҥ, Шакырт-Кажыныҥ, Е. Океевтиҥ кош оромы. [[Кош-Агаш]] — [[Јаҥы-Аул]] деп регионал учурлу јол. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Јаҥы-Аул јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] || 27 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 480 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 570 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4400 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1986 јылда тӧзӧлгӧн. Улай ла Ак-Тал јуртты Чуйдыҥ суузы јараттарынаҥ чыгып, туй алып турарда, совет башкару бу јуртты Јаҥы-Аулга кӧчӱрген. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Жана-Аул }} == Ук-калыктары == Јуртта казак укту улус јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1493 кижи болгон, олордыҥ 100 % казактар болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * Чуйдыҥ казактарыныҥ краевед музейи; * эмчилик; * мечет; * јурттыҥ клубы; * магазин; * библиотека; * стадион. </div> == Экономиказы == Мал: јылкы, соок тумчукту, сарлык ла оок мал-азыраары, крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Таҥынаҥ аргачылар. == Кереестер == * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1990 јылдарда кӧчӱрилген, Абайдыҥ оромы)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>. * Јебрен корумдар. * К.Маркстыҥ кереези (кӧгӱс), (Алтайдыҥ казактарыныҥ музейиниҥ јери, Абайдыҥ оромы, 10)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=3 widths="180px" heights="150px"> File:Чуйский Тракт.jpg | Јаҥы-Аул јурттыҥ јанында Чуйдыҥ трагы </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 3eubo04rptp935rdod55jpvrmagahgd 0 71 36108 34297 2022-08-28T22:03:01Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Јаҥы Белтир |оригинальное название = {{lang-ru|}}Новый Бельтир |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg =49 |lat_min =55 |lat_sec =46 |lon_deg =88 |lon_min =36 |lon_sec =11 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Белтирдиҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Белтирдиҥ јурт јеезези {{!}}Белтирдиҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1744<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Новый Бельтир |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Новый Бельтир |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[телеҥиттер]] |конфессиональный состав = [[шаманисты]], [[православные]] |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Јаҥы Белтир''' ({{Lang-ru|Новый Бельтир}}<ref name="Реестр географических названий в АГКГН">[https://cgkipd.ru/upload/iblock/b03/b0387cad37eb4a522bf5d96496ea04af.pdf Новый Бельтир (0221327)/ Реестр географических названий объектов / автоматизированный Государственный каталог географических названий (АГКГН) / Республика Алтай]</ref>) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Белтирдиҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Јаҥы Белтир — јаҥы деремнениҥ ады, {{Lang-ru|место слияния рек, скрещивание дорог, перекрёсток}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде,Эре-Чуйдыҥ ортозында турат. Чӧлди айландыра ыйык тайгалар, јайы-кыжы кайылбас мӧҥкӱлер. Сайлугем, Ак-Туру, Чыҥ-Бажы, Тӱҥкелӱ. [[Чуйдыҥ чӧли|Чуйдыҥ]] элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1744 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35128/beltir.html. Новый Бельтир]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол Кош-Агаш аймак. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. === Аҥ-куштары === Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. [[Алтай деп корулу јер|Алтайдыҥ]] заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине»<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref> кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде [[Чуйдыҥ чӧли]]нде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер) кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 23 ором: Јеҥӱниҥ 60 јылдыгыныҥ, Алтайдыҥ, Најылыктыҥ, К.Тебекованыҥ, Кара-Кем, Јакалай, Кызыл-Мааны, Кызыл-Таҥ, Л.Кокышевтиҥ, Амыр-энчӱниҥ, Р.Сафинниҥ, <br>Чӧлдиҥ, Тӧс, Чаганка, В. И. Чаптыновтыҥ, Школдыҥ, Эре-Чуйдыҥ, Тӱштӱкте, Јииттердиҥ, Јаҥы јурттыҥ, Спортивный, Пограничный, Лапшинниҥ. [[Кош-Агаш]] — [[Јаҥы Белтир]] деп регионал учурлу кӧӧлик јол. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Јаҥы Белтир јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] ||10 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 470 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 560 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4300 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 889,7 км-деҥ, [[Кош-Агаш]] ||10 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 2003 јылда тӧзӧлгӧн. Алтайда тыҥ јер силкингенинеҥ улам (амплитудазы 6,7 баллга јетире, эпицентри Белтир јурттаҥ ыраак јок) Белтир јурт бӱдӱнге јуук бызылган. Республиктиҥ башкарузыныҥ ла федерал болуштыҥ кӱчиле јаҥы јурт тудулып, улус јаҥы тураларга кӧчкӧн. Јурт јеезе деп статус берилип, администрациялык тӧс јер деп кӧстӧлип, «Јаҥы Белтир» деп атла адалган. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Новый Бельтир }} == Ук-калыктары == Бу јуртта кӧп сабазы телеҥиттер јуртайт. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * культураныҥ байзыҥы; * библиотека; * стадион; * магазин; * ашкана. </div> == Экономиказы == Мал: јылкы, соок тумчукту, оок мал- азыраары, крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Таҥынаҥ аргачылар. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === Таш бичиктер ле јебрен корумдар. === Ар-бӱткендик === == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 8956tynv4zb6y0lom7zorxf5vizpzqo 0 80 36030 34438 2022-08-28T20:43:17Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Абай (Кӧксу-Оозы аймак) |оригинальное название = {{lang-ru|}}Абай |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.433294 |lon_deg =85.055456 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Амырдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Амырдыҥ јурт јеезези {{!}}Амырдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1270<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Абай (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Абай (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 34%, [[алтайлар]] 64%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Абай''' ({{Lang-ru| Абай }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Амырдыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Абай {{Lang-ru|дядя (брат отца)}}<ref>[https://rosreestr.gov.ru/upload/Doc/21-upr/Горно-Алтайской%20автономной%20области.pdf Инструкция по русской передаче географических названий Горно-Алтайской автономной области / Сост. Г. И. Донидзе; Ред. Г. П. Бондарук. — М.: Наука, 1977. — С. 25. — 400 экз.]</ref><ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш јанында, [[Абайдыҥ чӧли]]нде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ эдегинде, [[Абай (суу)|Абайдыҥ]] суузыныҥ јарадында турат. [[Абай (суу)|Абайдыҥ]] суузы Кӧк-Суу (Кадынныҥ кош суузы) кирерде, Кӧк-Суу Кадынга кожулат. Айбайдыҥ суузыныҥ тереҥи 1 −1,5 метр, јалбагы 3 метрдеҥ 6-га једет, јараттары кайыр эмес. Тоштыҥ кардыҥ кайылган суузы ла јаймырлар Абайдыҥ суузын толтырат. Јаскыда кандык айдыҥ ортозы киреде суу кӧдӱрилип баштайт, май айда суу тыҥыда јаанап јат<ref name="Генплан с.Абай">[https://амурское-адм.рф/dokumenty/generalnyy-plan/ Материалы по обоснованию Генерального плана села Абай Амурского сельского поселения Усть-Коксинского района Республики Алтай]</ref>. [[Абайдыҥ чӧли|Абайдыҥ чӧлиниҥ]] узуны 25 км, тууразы 6 км, агаш ӧспӧйт. [[Јӱс Тыт|Јӱс-Тыт]] јуртка јетире 15 км. Суузыныҥ сол јарады тӱп-тӱс, аш салар кыраларлу, телкем одорлу, оҥ јарадында, састалган јерде, малга азырал ӧлӧҥ чабылат. Јердиҥ рельефи тӱс. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1270 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/857/abay.html Абай]</ref>. Аймактыҥ јерлери солун ла јараш<ref name="Генплан с.Абай"/>. [[Кӧксу-Оозы аймак]]та Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр. Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар [[Кадын]]га келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. === Климады === Абай јурттыҥ климады<ref name="Генплан с.Абай"/> орто-континентал, кырлаҥ ла ойык јерде торт башкаланып јат. Климат соок кыжыла, тыҥ салкын-шуурганыла, кӱс-јаста да тоҥырып ийериле, изӱ јайыла аҥыланат. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 1,9 °C. Эҥ ле соок ай — ол чаган, бир конокто кейдиҥ орто температуразы −23,3 °C, сыраҥай ла соогы — 56 °C. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура јаан изӱ айда болот: 15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот. Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы — 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда (60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1,9 м — 2,3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ, тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм. 200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо, салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, марал, элик, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ, сыгырган, эрлен, корӱк ле о.ӧ. [[Талду (Кӧксу-Оозы аймак)|Талду]] — [[Карагай]] — Казахстанныҥ граны деп јолдо турат. Мындый куштар јӱрет: тайаларда; тытту кайыҥду аламык ӧскӧн агаштарда — талаҥ-келеҥ, сыҥыранчы ({{lang-ru|щегол}}); бӧднӧ; кургак чӧлдӧ јолды экијандай; кара каргаа, саҥыскан — кыралар ла аламык агатардыҥ ортозында<ref name="Генплан с.Абай"/>. Мындый аҥдар јӱрет: јалаҥныҥ ла аралдыҥ чычкандары, кичинек башту чычкан, айылдыҥ ла кыралардыҥ, јалаҥдардыҥ чычкандары, узун куйрукту ӧркӧ, кыраларда ла јалаҥдарда; сууныҥ чычканы — суулардыҥ јарадыла, састалган јерлерле; јеерен ле борозымак јеерен чычкандар ла кӧрӱктер карагайлу ла кайыҥду карагайлу аралдарда, оноҥ суу јараттай јӱргилейт<ref name="Генплан с.Абай"/>. === Ӧзӱмдери === Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ, тал, беле, каргана, агаш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра ({{lang-ru|высокогорная тундра}}) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат. Мында 700-теҥ артык ӧзӱмдердиҥ 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл ({{lang-ru|золотой корень, родиола розовая}}) кӧп јайылган<ref name="Генплан с.Абай"/>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 90,6 га<ref name="Генплан с.Абай"/>. Мынаҥ 36,5 га јерде јон јадар туралар, 2 га јерде эл-јондык зона, 2,7 га јерде коммунал амбарлар ла производстволык тудумдар, 0,5 га јерде јолдор, 3,6 га јерде мал-ашка керектӱ тудумдар. Абай јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 2 км 495 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 949 м<ref>[https://al.2rus.org/abay/karta/ Карта села Абай]</ref>. Јуртта 4 ором: Јараттай, Партизандардыҥ, Советский, Трактта<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-koksinskiy-rayon/selo-abay/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 5,3 км. Јон јадар тудумдар<ref name="Генплан с.Абай"/> 5 тыс. м² болзо, улусты јадар јерле јеткилдегени кайда да 12,6 м². Улус јадар јерлер, таҥынаҥ јерлӱ јаҥыс кат агаш туралар (усадьба), јериниҥ кеми 2500-3000 м². Ӧскӧ јурттарла колбу регионал учурлу јолло ӧдӧт. Јуртка једерге ӱч јол бар. «[[Кан-Оозы]] — [[Коксу-Оозы]]» деп јолло, «[[Тӱҥӱр (јурт)|Тӱҥӱр]] — Абай» деп јолло. Јурт регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат «Туура јол Талду — Тӱҥӱр („Белуха“ деп ар-бӱткен парк)», идентификационный темдеги 84К-134, узуны 185,1<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. 2019 јылда Јеткер јок чыҥдыйы бийик јолдор деп национал проект аайынча Алтай Республика ичинде регионал јолдор јазаар иштер кӧндӱкти<ref>[https://www.gorno-altaisk.info/news/105391 Объемы ремонта дорог на Алтае вырастут втрое]</ref>. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Абай јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Амыр (Кӧксу-Оозы аймак)|Амыр]]|| 5 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 52 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 270 км, 340 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темирјолыныҥ вокзалы || 330 км, 360 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||190 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||160 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1828 јылда тӧзӧлгӧн. [[Абайдыҥ чӧли]]нде озодоҥ бери алтайлар јаткан. 1850 јылдаҥ ала бери орус улус кӧчип баштаган. Кӧчкиндердеҥ Абайга эҥ ле озо Романовтор келген. Олордыҥ кийнинеҥ бого Поносовтор, Арляповтор, Шипулиндер келгендер. Абайды айландыра заимкалар, хуторлор, кичинек јурттар кӧптӧй берген. Совет ӧйдӧ Абай ла Амыр, коштой турган јурттар бир совхозко кирген. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Абай (Республика Алтай) | Столбцов=9}} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 436 кижи болгон, олордыҥ 34 % орустар, 64 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * магазин — 4; * стадион; * АЗС; * пилорама; * почта. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдерлӱ. Јылкы мал ла аҥ азыраары. Туризм. СПК ПКЗ «Амурский», Сырозавод. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Карындаштык мӧҥкӱ, граждан јууныҥ геройлорына (1922 г.)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref>. === Археологиялык === * Јебрен корум (1490,1491)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыш (1558)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туузы Ӱч-Сӱмер (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Тоҥмок суу (..)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] * [https://www.vtourisme.com/altaj/infrastruktura/respublika-altaj/spisok-sel/556-s-abaj/ Абай јурт] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 6ftng0q1asfx8p596v7wphlihcd732c 0 81 36067 31217 2022-08-28T21:38:13Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи}} '''Аржан Оинчинович Адаров''' (кичӱ изӱ айдыҥ 15 кӱни 1932, [[Кайырлык]] ― кичӱ изӱ айдыҥ 9 кӱни 2005, [[Горно-Алтайск]]) ― поэт, прозаик, драматург, кӧчӱреечи. Алтай Республиканыҥ мак кожоҥыныҥ сӧстӧриниҥ авторы. [[СССР бичиичилериниҥ Биригÿзи|СССР бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы]] (1958), РСФСР культуразыныҥ ат-нерелӱ ишчизи (1982), АР-дыҥ калыгыныҥ бичиичизи (2004), Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган премияныҥ лауреады (2005), Албатылык тӱрк академияныҥ академиги<ref> [https://drive.google.com/file/d/1Xfq1WPJBhSDKljKp2trGqkk8Z2Mspg_u/view Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь / сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 5-6 — 104 с.]</ref>. Сӧӧги — тӧӧлӧс. == Биографиязы == Аржан Ажаров кичӱ изӱ айдыҥ 15-чи кӱнинде 1932 јылда [[Кайырлык]] јуртта чыккан. Областной школды божодып, 1952 јылда [[Кокышев, Лазарь Васильевич|Л. В. Кокышев]], [[Палкин, Эркемен Матынович|Э. М. Палкинле]] кожо [[А.М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институт]]ка кирген, 1957 јылда једимдӱ божодып јат (прозаныҥ чӱмдемел семинары, башкараачызы ― литературовед профессор Н. И. Замошкин). «[[Алтайдыҥ Чолмоны|Алтайдыҥ Чолмоны»]] газеттиҥ корреспондентти болуп иштеген. 1967―1972 jj. редактор, оноҥ баш редакторы. Горно-Алтайсктагы бичик чыгартуныҥ баш редакторы. бичиичи биригӱниҥ литература аайынча консультанты (1985―1987), [[ГТРК "Горный Алтай"|«ГТРК Туулу Алтайдыҥ»]] председатели (1987―1994), АР-дыҥ бичиичилер биригӱзиниҥ председатели (1994―2005), «[[Алтай Телекей - Мир Алтая|Алтай Телекей — Мир Алтая»]] деп литература-кееркемел журналдыҥ тӧзӧӧчизи, баш редакторы (2001―2005). Аржан Адаров 2005 јылда 72 јаштуда јада калган. == Јайаандык ижи == Баштапкы јуунтызы «Ырысту јӱрӱм» 1950 јылда кепке базылган. 25-теҥ ажыра ӱлгерлик јуунтылары чыккан: «Урсул» (1956), «Јӱрегимниҥ кожоҥы» (1958), «Кӧчкӱндер» (1966), «Алтын јерим ― Алтайым» (1976), «Тонйукук» (1971), «Улуска айткан сӧзим» (1981), «Јаҥарым мениҥ канадым» (1988) о.ö. 90-чы jj. сонеттер «Сӱӱштиҥ куулары» (1997), ӱлгерлик чӱмдемелдери: «Каан кызы јаражай» (1995), «Кӱл-тегинниҥ кӧлӧткӧзи» ле о.ö. Ӱлгерлер ле кожо прозада база бичийт: куучындары «Бурылганы» (1960), «Тӱндеги јылдыстар» (1961); повесть «Амаду» (1964), «Јаан телекейге јол» (1979); роман «Ӧлӱмниҥ чаҥкыр кужы» (1993), «Јӱрек ӧртӧгӧн от» (2001). 2012 јылда очерктери «Кан-Куурай» кепке чыгат. Драмада пьесалары «Саҥ башка кижи» (1983), «Абайымныҥ кижи алганы» (1986), «Ӧч»; трагедия «Каганаттаҥ ийген самара» (2000). Аржан Адаров гран ажыра, орыс ла совет литератураныҥ классиктериниҥ чӱмдемелдерин эрчимдӱ кӧчӱрген: «Овод» Э. Л. Войнич (1960), «Страшная месть» Н. В. Гоголь (1962), «Чапаев» Д. А. Фурманов, «За свободу степей» И. Ессенберлин, «Отец и сын» Г. М. Марков, «Чактаҥ узун кӱн» (И дольше века длится день) Ч. Т. Айтматов ло ӧскӧлӧри. Оныҥ чӱмделгези Союз ла гран ажыра кӧп тилдерле чыгып турган. 1971 јылда казах тилле «Алтайские мотивы» деп бичиги, 1983 јылда тыва тилле «Вечные горы» деп јуунтызы. == Кайралдары == * 1992 j. ― Орден Дружбы народов * 1997 j. ― «За заслуги перед Отечеством» II степень * 1999 j. ― А. С. Пушкинниҥ 200 јылдыгына учурлай алтын медаль. * 2003 j. ― Орден Почета * 2004 j. ― Орден Дружбы == Кереес == * Горно-Алтайск калада А. О. Адаровтыҥ адыла адалган ором. == Ајарулар == {{ајарулар}} == Тайантылар == * [https://web.archive.org/web/20131202233640/http://russiasib.ru/adarov-arzhan-vladimir-ojinchinovich/ Энциклопедия Сибири: Адаров, Аржан (Владимир) Ойинчинович] * [http://sibhistory.edu54.ru/index.php/%D0%90%D0%94%D0%90%D0%A0%D0%9E%D0%92_%D0%90%D1%80%D0%B6%D0%B0%D0%BD_%28%D0%92%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80%29_%D0%9E%D0%B9%D0%B8%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Историческая энциклопедия Сибири: Адаров Аржан (Владимир) Ойинчинович] * [https://web.archive.org/web/20131209170947/http://cholmony.ru/2012/09/%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%85-%D0%B0-%D0%BE-%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D0%BA-80-%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%B8%D1%8E-%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F/ Газета «Алтайдыҥ Чолмоны» от 20.09.2012: О романах А. О. Адарова (К 80-летию писателя)] * [http://kpdara.narod.ru/2012/celender2011.pdf Комитет по делам архивов Республики Алтай: Календарь юбилейных и памятных дат Республики Алтай на 2012 год. — Горно-Алтайск, 2011 — ISSN 2077-7256] [[Категория:Алтай Республиканыҥ калыгыныҥ бичиичизи]] [[Категория:Республика Алтайдыҥ ады јарлу улузы]] [[Категория:Оҥдой аймактыҥ ады јарлу улузы]] [[Категория:СССР бичиичилериниҥ Биригÿзиниҥ турчызы]] [[Категория:РСФСР культуразыныҥ ат-нерелÿ ишчизи]] [[Категория:Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган премияныҥ лауреаттары]] [[Категория:Алтай бичиичилер]] [[Категория:А.М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институттыҥ выпускниктери]] [[Категория:Тӧӧлӧстӧр]] o19xfwhvreqzvp0e67wveeah3kbcm5c 0 85 36087 33157 2022-08-28T21:48:39Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ай-Балык |оригинальное название = {{lang-ru|Рыбалка}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 55 |lat_sec = 3.9 |lon_deg = 85 |lon_min = 51 |lon_sec = 36.1 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Майманыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Майманыҥ јурт јеезези{{!}}Майманыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 255<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Рыбалка (посёлок) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Рыбалка (посёлок)| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 88 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ай-Балык''' ({{Lang-ru| Рыбалка }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Майманыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Ай {{Lang-ru|луна}}, балык {{Lang-ru| рыба}}. Ай-Балык {{Lang-ru|рыба-луна}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Эрмендӱ]] ле [[Суску]] јурттардыҥ ортозында, [[Чуйдыҥ трагы|Чуйдыҥ трагыныҥ]] 452 км, [[Кадын]] сууныҥ оҥ јарадында турат. Јурттыҥ турган јери тыҥ ла кызык эмес, бир келтейинде Кадынныҥ јарады, оҥ јанында койу агашка бӱркеткен каскак таштарлу кыр. Кырлар бийик эмес те болзо, кайыр. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 255 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166549/rybalka.html Рыбалка (Ай-Балык)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ айы-кӱни эмеш јымжак, кышкыда кары јаан, тыҥ салкиндар болбойт, ыжык јерде турат, је [[Кадын|Кадыннаҥ]] соок јыбар база болот. Кышкыда [[Кадын]] суу јаҥар аҥдыҥ учында тошло туй бӱркеле берет, тош кечире јол ачылат. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.]</ref>. === Аҥ-куштары === Майма аймак [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк јанында јадат, кӧп саба јурттары Кадын сууны јакалай турат, айландыра кырларда ла јалаҥдарында оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, сарас, койон, кӱрӱк, тийиҥ, јараа, калазак. Јаан аҥдар туштабайт, кижиниҥ јуугынаҥ олор ырада тайгалар јаар јӱре берген, је кезикте кеткин эликтер одор бедиреп келер аргалу. Тӱлкӱ аш салынган кыраларда чычкандап јӱрет. Сууда јӱрер камду, кумдус, суузар кезем астаган<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра кырлары, кайалары агашла бӱркелген, кайыҥ, карагай, јойгон, аспак, тал, терек агаштар ӧзӧт. Јурт сол јанынаҥ [[Кадын]] ла оҥ јанынаҥ кайа ташту кырдыҥ ортозында кызык јерде турат. Јылу учун мында јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива, јодро, беле ӧзот, ого коштой маала да ажы јакшы тӱжӱм берет. Јери кара тобрак, кыжы јылу, јай кыска да болзо, кӱске јетире садтыҥ ӧзӱмдери чечектеп, тӱжӱми быжа берет. Бу аймакта јайыла јерлик јиилектер база јакшы бӱдет калба (кижи јаткан јерлерде кадыра ӱзӱп салган) каа-јаа ла туштайт, уй-кӧс, јерјиилек. чычырана, бороҥот, тожла. Эрте јаста кандык, калаш-чечек, јонјолой, саргай, маҥыр балдарды витаминле сӱӱндирет<ref>"Кучин флора и фауна>''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 6 ором: Дачалу, Чуйдыҥ, Кырлу кош ором, Дачалу кош ором, Ташту кош ором, Чуйдыҥ кош оромы. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Ай-Балык јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 14 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] ||  22 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 110 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 451,6 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1880 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Рыбалка (посёлок)| Столбцов=10 }} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 51 кижи болгон, олордыҥ 88 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурттыҥ клубы; * магазин; * ашкана; * «Меркит» алтай аш-курсактыҥ ашканазы, музей; * конор тура; * турбаза; * СТО; * АЗС. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Маала салар, мал азыраар, адару тудар. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Байлу туу Бабырган * [[Аржан (суу)|Аржан суу]]. [[Калбалу|Калбалуныҥ]], [[Ман-Јӱректиҥ јурт јеезези|Ман-Јӱректиҥ]] тоҥмокторы. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] ndnk525rs1t0t0wgzu5kea34pb0io1p 36088 36087 2022-08-28T21:49:01Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ай-Балык |оригинальное название = {{lang-ru|Рыбалка}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 55 |lat_sec = 3.9 |lon_deg = 85 |lon_min = 51 |lon_sec = 36.1 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Майманыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Майманыҥ јурт јеезези{{!}}Майманыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 255<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Рыбалка (посёлок) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Рыбалка (посёлок)| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 88 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ай-Балык''' ({{Lang-ru| Рыбалка }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Майманыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Ай {{Lang-ru|луна}}, балык {{Lang-ru| рыба}}. Ай-Балык {{Lang-ru|рыба-луна}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Эрмендӱ]] ле [[Суску]] јурттардыҥ ортозында, [[Чуйдыҥ трагы|Чуйдыҥ трагыныҥ]] 452 км, [[Кадын]] сууныҥ оҥ јарадында турат. Јурттыҥ турган јери тыҥ ла кызык эмес, бир келтейинде Кадынныҥ јарады, оҥ јанында койу агашка бӱркеткен каскак таштарлу кыр. Кырлар бийик эмес те болзо, кайыр. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 255 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166549/rybalka.html Рыбалка (Ай-Балык)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ айы-кӱни эмеш јымжак, кышкыда кары јаан, тыҥ салкиндар болбойт, ыжык јерде турат, је [[Кадын|Кадыннаҥ]] соок јыбар база болот. Кышкыда [[Кадын]] суу јаҥар аҥдыҥ учында тошло туй бӱркеле берет, тош кечире јол ачылат. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.]</ref>. === Аҥ-куштары === Майма аймак [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк јанында јадат, кӧп саба јурттары Кадын сууны јакалай турат, айландыра кырларда ла јалаҥдарында оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, сарас, койон, кӱрӱк, тийиҥ, јараа, калазак. Јаан аҥдар туштабайт, кижиниҥ јуугынаҥ олор ырада тайгалар јаар јӱре берген, је кезикте кеткин эликтер одор бедиреп келер аргалу. Тӱлкӱ аш салынган кыраларда чычкандап јӱрет. Сууда јӱрер камду, кумдус, суузар кезем астаган<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра кырлары, кайалары агашла бӱркелген, кайыҥ, карагай, јойгон, аспак, тал, терек агаштар ӧзӧт. Јурт сол јанынаҥ [[Кадын]] ла оҥ јанынаҥ кайа ташту кырдыҥ ортозында кызык јерде турат. Јылу учун мында јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива, јодро, беле ӧзот, ого коштой маала да ажы јакшы тӱжӱм берет. Јери кара тобрак, кыжы јылу, јай кыска да болзо, кӱске јетире садтыҥ ӧзӱмдери чечектеп, тӱжӱми быжа берет. Бу аймакта јайыла јерлик јиилектер база јакшы бӱдет калба (кижи јаткан јерлерде кадыра ӱзӱп салган) каа-јаа ла туштайт, уй-кӧс, јерјиилек. чычырана, бороҥот, тожла. Эрте јаста кандык, калаш-чечек, јонјолой, саргай, маҥыр балдарды витаминле сӱӱндирет<ref>"Кучин флора и фауна>''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 6 ором: Дачалу, Чуйдыҥ, Кырлу кош ором, Дачалу кош ором, Ташту кош ором, Чуйдыҥ кош оромы. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Ай-Балык јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 14 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] ||  22 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 110 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 451,6 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1880 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Рыбалка (посёлок)| Столбцов=10 }} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 51 кижи болгон, олордыҥ 88 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурттыҥ клубы; * магазин; * ашкана; * «Меркит» алтай аш-курсактыҥ ашканазы, музей; * конор тура; * турбаза; * СТО; * АЗС. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Маала салар, мал азыраар, адару тудар. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Байлу туу Бабырган * [[Аржан (суу)|Аржан суу]]. [[Калбалу|Калбалуныҥ]], [[Ман-Јӱректиҥ јурт јеезези|Ман-Јӱректиҥ]] тоҥмокторы. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] b420tc5pu2em781j9narx6i11df7py1 0 90 36060 34439 2022-08-28T21:09:33Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ак-Кобы |оригинальное название = {{lang-ru|}}Ак-Коба |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.161488 |lon_deg = 86.021737 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Чендектиҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Чендектиҥ јурт јеезези {{!}}Чендектиҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 925<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Ак-Коба |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Ак-Коба |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 90%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ак-Кобы''' ({{Lang-ru| Ак-Коба }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Чендектиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Ак-Кобы {{Lang-ru|белый, чистый, голый лог}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Ӱч-Сӱмердиҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарына курчаткан, [[Кадын]] суунаҥ ыраак јок јанында, Казахстанныҥ гран кыйуларына јуук [[Абайдыҥ чӧли]]нде турат. Ак-Кобы јурт Кадын сууныҥ ӱстӱги агынында, [[Кӧксу-Оозы]] јурттаҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында 38 км кире јерде турат. Јуугында деремнелер: [[Абай (Кӧксу-Оозы аймак)|Абай]], [[Јӱс Тыт]], [[Улужай]], [[Талду (Кӧксу-Оозы аймак)|Талду]], [[Кызыл-Јар]]. [[Улалу]] каланаҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јаар 184 км јерде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 925 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166565/ak-koba.html Ак-Коба]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Айы-кӱни јаантайын солунып јадар, ол турган јеринеҥ камаанду. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска, кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱни −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык : ирбис, тооргы, олор [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] «Кызыл Бичигине» кирген, ненин учун дезе тоозы кезем астаган Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Айландыра телкем ачык чӧл јалаҥдар, мында јайым одорлор, кыраларда аш ла мал азыраар ӧлӧҥ јакшы бӱдет. Аркада, аралда тыт, кайыҥ, чиби, аспак, тал агаштар ӧзӧт. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы —јиктерде. Кызыл тазыл ({{Lang-ru | копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru | маральник}}), алтын тазыл ({{Lang-ru | родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр. Сӱрекей кӧп ӧзӱмдер Алтайда таркаган, је кезиги астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: арчын, алтын тазыл, кызыл тазыл, кӱн-келди, таҥдалай<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 5 ором: Меесте, Јараттай, Јаҥы, Тӧс, Јалаҥду. "[[Талду (Кӧксу-Оозы аймак)|Талду]] — [[Тӱҥӱр (јурт)|Тӱҥӱр]] — «Кадын-Бажы деп ар-бӱткенпарк» деген јолдоҥ барган айрылчык јол ({{lang-ru| подьезд}}) (84К-134). {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Ак-Кобы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Чендек]]|| 18 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 35 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 360 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 410 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 280 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 250 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1862 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Ак-Коба | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 77 кижиниҥ 90 % алтайлар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктурный обьекттер [[Чендектиҥ јурт јеезези]]нде. <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јаан производстволык ээлем јок. Мал ла аҥ азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Јебрен корум (1493)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыш (1492)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туу Ӱч-Сӱмер (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Тоҥмок суу (..)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Template:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 5qxbh1hs4k50vemwnuga72htx9l6rah 0 91 36033 34436 2022-08-28T20:46:20Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ак-Сас |оригинальное название = {{lang-ru|}}Банное |герб = |флаг = |lat_deg = 50.377721 |lon_deg = 84.868076 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Карагайдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Карагайдыҥ јурт јеезези {{!}}Карагайдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1101<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Банное (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Банное (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 67 %, <br>[[орустар]] 29 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ак-Сас''' ({{Lang-ru| Банное }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Карагайдыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Ак {{Lang-ru|белый}}, сас {{Lang-ru|болото}}. Ак-Сас {{Lang-ru|белое болото}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарына курчаткан, [[Кӧк-Суу (Кадынныҥ кош суузы)|Кӧк-Сууныҥ]] јарадында турат. Казахстанныҥ гран-кыйуларына јуук јерде. Айландыра кырлардыҥ ортозында элкем-телкем јалаҥдар, кыралар, јайым одорлор. Јуугында јурттар [[Улужай]], [[Карагай]]. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1101 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35000/bannoe.html Банное (Ак-Сас)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска, кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱни −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы «Кызыл Бичикте»<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Кырларда, аркаларда, аралдарда јӱзӱн башка агаштар ӧзӧт: чаалдар, кайыҥдар, чибилер, аспактар, јодро, јойгон, тал. Айландыра кырларыныҥ агажы ас, кӧпјандай чиби, тыт, кайыҥ, тал ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Ак-Састыҥ элбек јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурт 8 оромдӱ: Чибилӱ, Јажыл, Первомайский, Кӱнет, Агашту, Јараттай, Јалаҥду, Тӧс. [[Суузар]] — [[Ак-Сас]] деп регионал учурлу јолдо турат (идентификационный темдеги 84К-97). {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Ак-Сас јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Карагай]]|| 27 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 82 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 280 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 340 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 210 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 180 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1862 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Банное (Республика Алтай) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 377 кижиниҥ 29 % орустар ла 67 % алтайлар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * пилорама; * магазин. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јаан производстволык ээлем мында јок. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * памятник Петцке Г. Г.<ref name="Ойношев свод"/>. === Археологиялык === * Мӧҥкӱсалгыш (1554)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен корум (1556)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Ыйыкту кыр. Байлу (1506)<ref name="Ойношев свод"/>; * Тоҥмок суу (.)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] l1zgjpqse7bxim7dzaga6bh70hssj2m 0 92 36112 34284 2022-08-28T22:07:15Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ак-Тал |оригинальное название = {{lang-ru|}}Актал |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = | lat_deg = 49.919439 | lon_deg = 88.893195 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Јаҥы Аулдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Јаҥы Аулдыҥ јурт јеезези {{!}}Јаҥы Аулдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1823<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Актал |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Актал |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[казактар]] 100%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ак-Тал''' ({{Lang-ru|Актал}}<ref name="Реестр географических названий в АГКГН">[https://cgkipd.ru/upload/iblock/b03/b0387cad37eb4a522bf5d96496ea04af.pdf Актал (№ 0154049) / Реестр географических названий объектов / автоматизированный Государственный каталог географических названий (АГКГН) / Республика Алтай]</ref>) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Јаҥы Аулдыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Ак-Тал — ак ӧҥ, тал-агаш, суу јараттай ӧзӧр {{Lang-ru|белый тальник}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 126 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнчыгыш-тӱштӱк келтейинде, Алтай ла Арасейдиҥ тӱштӱк гран-кыйуларына јуук јерде турат. Айландыра мӧҥкӱлер, Сайлугемниҥ, Актуруныҥ, Бел-Ажуныҥ сындары курчайт. Тӱштӱктей калка-монголдыҥ јерлери, кӱнчыгыштай тана-тубалардыҥ јери. [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ суузынаҥ]] араак јок јерде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1823 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35129/aktal.html Актал]</ref>. [[Чуйдыҥ чӧли|Чуйдыҥ]] элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱк ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. === Аҥ-куштары === [[Кош-Агаш аймак]] кату кышту соок јер. Чуйдыҥ чӧлинде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма<ref name="Кр книга животные РА 2017">.[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта бир ором. [[Кош-Агаш]] — [[Ак-Тал]] деп регионал учурлу кӧӧлик јол. Јакалай јолдор. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Актал јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] || 20 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 480 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 560 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4200 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 900 км-деҥ ||13 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 907 км-деҥ ||11 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1914 јылда тӧзӧлгӧн. Эмди бу јурт [[Јаҥы-Аул|Јаҥы Аулга]] кӧчӱрилген. == Эл-јон == {{Эл-јонныҥ тоозы|Актал|Столбцов=8}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 15 кижиниҥ 100 % казактар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Инфраструктуралык обьекттер Јаҥы Аулда. == Экономиказы == Мал азыраары: јылкы, соок тумчукту мал, ол тоодо сарлыктар, оок мал ол тоодо кой ло эчки. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Кош-Агаш — Ак-Тал деп регионал учурлу кӧӧлик јол. Јакалай јолдор. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * В. И. Ленинниҥ бюсти<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === * Јебрен корумдар. === Ар-бӱткендик === == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * Джекенова, Жолтай (род. 08.03.1941) — чабан колхоза «Мухор-Тархата», кавалер орденов Ленина, «Знак Почета». == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] fmcr3gcfj5bul47vnl89j0c63zq40xy 0 112 36048 34440 2022-08-28T21:03:18Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Алтыгы-Кубее |оригинальное название = {{lang-ru|}}Мараловодка |герб = |флаг = |lat_deg = 50.117795 |lon_deg = 85.461701 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Сооруныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Сооруныҥ јурт јеезези {{!}}Сооруныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1066<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Мараловодка |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Мараловодка |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 92 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Алтыгы-Кубее''' ({{Lang-ru|Мараловодка}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Сооруныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Алтыгы-Кубее {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Ӱч-Сӱмер, Теректи, Ыйыкту, Тӧгӧрик деген сындарга курчаткан, [[Алтыгы-Кӱбее (суу)|Алтыгы-Кӱбее]] сууныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1066 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35035/maralovodka.html Мараловодка (Алтыгы-Кубее)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска, кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱни −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык : ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, олор чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Тооргыныҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Ӧзӱмдери === Арка-туузы агаштарла бӱркелген. Кӧп сабада тыт ла мӧш агаш ӧзӧт, кайыҥ, аспак, чиби, јодро, толоно агаш база бар.Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (''высокогорная тундра'') туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат. Мында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл (''золотой корень, родиола розовая'')кӧп јайылган.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 6 ором: Агашту, Скосаревтиҥ, Кадынныҥ, Јайым, Јаҥы кош ором, Јалаҥду кош ором. [[Кӧксу-Оозы]] — [[Алтыгы-Кубее]] деп регионал јолдыҥ учы 84К-111. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Алтыгы-Кубее јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Соору]]|| 15 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 25 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 350 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 400 км, 430 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||270 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||240 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1865 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы |Мараловодка | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 288 кижиниҥ 92 % орустар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * баштамы школ; * эмчилик; * библиотека; * стадион; * јурттыҥ клубы; * магазин; * пилорама. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал ла аҥ, соок тумчукту, оок мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Боочы Ыйыктуу (1506)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Ӱч-Сӱмер]] (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу Ыйыкту боомдо (1509)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] esx833i2xvokzabyr6o8fg2c80w5g7h 0 113 36062 34443 2022-08-28T21:10:34Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Алтыгы-Оймон |оригинальное название = {{lang-ru|}}Нижний Уймон |герб = |флаг = |lat_deg = 50.433294 |lon_deg =85.055456 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Чендектиҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Чендектиҥ јурт јеезези {{!}}Чендектиҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 917<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Нижний Уймон |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Нижний Уймон |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 85%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Алтыгы-Оймон''' ({{Lang-ru| Нижний Уймон }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Чендектиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Алтыгы-Оймон {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Ӱч-Сӱмер, Теректи, Тӧгӧрик, Ыйыкту сын тайгаларга курчаткан, [[Оймонныҥ чӧли]]нде, [[Кадын]] ла [[Ӱстӱги-Оймон (суу)|Ӱстӱги-Оймонныҥ]] сууларыныҥ ортозында, Кадын сууныҥ сол јарадында турат. Деремнениҥ ортозыла [[Чендек (суу)|Чендектиҥ]] суузы агат. Аймактыҥ јерлери солун ла јараш. [[Кӧксу-Оозы аймак]]та Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр. Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 917 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35026/nizhniy-uymon.html Нижний Уймон (Алтыгы-Оймон)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде, Кадынныҥ јыбарынаҥ улам, −30..-50 °C, ортоайлык температура: −20, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот, ортоайлык: +15° С. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче, −437..517 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. 1969 јылдыҥ чаган айында сӱрекей тыҥ сооктор турган, 2002 јылда орто кеминеҥ чик јок јылу кыш болгон. === Аҥ-куштары === Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет : айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Ӧзӱмдери === Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru|маральник}}), алтын-тазыл ({{Lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 4 ором: Катунский кош ором, Јаҥы ором, Тӧс ором, Јалаҥду ором. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' [[Алтыгы-Оймон]] јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Чендек]]|| 8 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 26 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 350 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 400 км, 440 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||270 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||240 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1829 јылда тӧзӧлгӧн. 17 чактыҥ ортозында бу јерге кӧп кӧчкиндер келип баштаган. Олордыҥ тоозында јаҥга јарабаган качкындар, каторжниктер, јаржактар, черӱнеҥ качкандар, Никонныҥ реформазын јаратпаган улус, оноҥ ары «общество вольных каменьщиков» деп неме табылган. 1792 јылда Бала-каан (Екатерина вторая) быларды «помиловать» эдип, јаан эмес «Ясак» салып, бойыныҥ улузына кошкон. Баштапкы кӧчкиндер: Яков, Тимофей, Сергей, Александр ла Никифор Ошлыковтор, Федор Перевалов, Сильверст Коновалов ло Иван Змановский. Кийнинде олорго Огнёвтор, Подкорытовтор, Могильниковтор ло о.ӧ. кожулган. Јурттыҥ табылган чике јылы јок, 19 чактыҥ ортозы болдый. 1859 јылда мында 87 ӱй кижи, 100 артык эр кижи, 50 кире крестьян ээлем болгон. Мында «раскольничий» серкпе-часовня тудулган. 1882 јылда мында 77 ээлем боло берген. 1860-чы јылдарда Алтыгы-Оймон марал аҥ тудар јер болгон, кытат јерине мӱӱс саткан. 20 чактыҥ бажында бу јурт Катандыныҥ волостьине кирген, Совет јаҥла кожо Оймон аймакка кирген, бу ла ӧйдӧ мында совхоз тӧзӧлгӧн. Улу јууныҥ ӧйинде совхоз фронтко болушкан, мында 3 муҥнаҥ артык марал болотон. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Нижний Уймон | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 198 кижиниҥ 91 % орустар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * баштамы школ; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * стадион; * библиотека; * магазин; * пилорама; * ООО «Кристал» (јурт ээлем предприятие); * музей. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал ла аҥ азыраары, кырада аш салары. Адару тудары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер туу(1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ аржаны(1509)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Uimon valley 03.jpg|Оймонныҥ чӧли </gallery> == Јарлу улузы == * [[Павлюшин, Владимир Алексеевич|Павлюшин В. А.]], псевдоними Константин Устинов (12.01.1949) — ӱлгерчи, бичиичи, философ, РФ-ныҥ бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы (2013 јылдаҥ ала), «Умай» деп Благотворительный фондтыҥ тӧзӧӧчизи ле башкараачызы. Н. Рерихтиҥ музейин тӧзӧгӧн, эмдиге оны башкарат<ref>Павлюшин В. А.[http://evolution21.ru/evolution/298_pavlyushin_vladimir_alekseevich/]</ref>. * == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] o7jfiqkwbnuijs29gbw805bo5z7q9dh 0 119 36029 34446 2022-08-28T20:42:45Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Амыр |оригинальное название = {{lang-ru|}}Амур |герб = |флаг = | lat_deg = 50 | lat_min = 23 | lat_sec = 54 | lon_deg = 85 | lon_min = 07 | lon_sec = 04 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Амырдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Амырдыҥ јурт јеезези {{!}}Амырдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1101<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Амур (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Амур (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 60 %, <br>[[алтайлар]] 39 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Амыр''' ({{Lang-ru| Амур }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Амырдыҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Амыр {{Lang-ru| мир, спокойствие, покой}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, аймактыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Теректи, Сайлугем, [[Ӱч-Сӱмер|Ӱч-Сӱмердиҥ]], Ыйыктуныҥ сындарыныҥ эдегинде, [[Абайдыҥ чӧли|Абайдыҥ чӧл-јалаҥында]], [[Кӧк-Суу (Кадынныҥ кош суузы)|Кӧк-Сууныҥ]] бажында, [[Кадын]] сууныҥ коолында турат. Кӧк-Суу кӱнбадыштаҥ кӱнчыгыш јаар агала, оноҥ ары бу суу Кадынга кирип јат. Јердиҥ алдында суулар, кардыҥ ла јаҥмырдыҥ суулары, тош кайылган суулар ончозы Кадын суузын толтырат. Бу сууныҥ тереҥи 1-1,5 метр болзо, оныҥ тууразы 3 метрдеҥ 6 метрге јетире, Јараттары кайыр. Јурт Ырак јокто Каҥза деп кыр бар. Јаҥмырдыҥ алдында кырбаштай булут кыймыраар, оноҥ јазым јокко јут келер. Айландыра кырлары Тудукту, Акташ, Кӱркӱрек. Јуук јаткан деремнелер: [[Абай (Кӧксу-Оозы аймак)|Абай]], [[Јӱс Тыт]], [[Кызыл-Јар]], [[Улужай]], [[Талду (Кӧксу-Оозы аймак)|Талду]], Кадынныҥ тереҥи 2-4 метр, јалбагы 8 метрдеҥ 50 метрге једет, јараттары база кайыр. Кадын суу јаскыда кандык айдыҥ ортозы киреде кӧпчизе, кӱӱк айда тыҥыда кӧдӱрилет<ref name="Генплан с.Амур">[https://амурское-адм.рф/dokumenty/generalnyy-plan/ Материалы по обоснованию Генерального плана села Амур Амурского сельского поселения Усть-Коксинского района Республики Алтай]</ref>. Јурттыҥ турган јери тӱс, јалаҥ јер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1101 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35015/amur.html Амур].</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. Амыр јурттыҥ климады<ref name="Генплан с.Амур"/> кезем-континенталга јуукташ, кырлаҥ ла ойык јерде торт башкаланып јат. Климат соок кыжыла, тыҥ салкын-шуурганла, кӱс-јаста да тоҥырып ийериле, изӱ јайла аҥыланат. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 1,9 °C. Эҥ ле соок ай ол чаган, бир конокто кейдиҥ орто температуразы −23,3 °C, сыраҥай ла соогы −56 °C. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура ла ӱстӱги бажы изӱниҥ јаан изӱ айда болот: 15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот. Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы −10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда(60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1.9 м — 2.3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм. 200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот. === Аҥ-куштары === Кадын-Бажыныҥ биосферный заповедниги бар. Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргы ла ирбистиҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref> Оок аҥдар : јалаҥныҥ ла аралдыҥ чычкандары, кичинек башту чычкан, айылдыҥ ла кыралардыҥ, јалаҥдардыҥ чычкандары, узункуйрукту ӧркӧ, кыраларда ла јалаҥдарда; сууныҥ чычканы — суулардыҥ јарадыла, састалган јерлерле; јеерен ле борозымак јеерен чычкандар ла кӧрӱктер карагайлу ла кайыҥду аралдарда, оноҥ суу јараттай јӱргилейт. Мындый куштар јӱрет: тайаларда тытту кайыҥду аламык ӧскӧн агаштарда — талаҥ-келеҥ, сыҥыранчы, бӧднӧ, кургак чӧлдӧ јолды экијандай; кара каргаа, саҥыскан — кыралар ла аламык агаштардыҥ ортозында бар. Куштардаҥ кедери тарал, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Айландыра кырларыныҥ агажы ас, кӧпјандай чиби, тыт, кайыҥ, тал ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Амырдыҥ элбек јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра ({{lang-ru|''высокогорная тундра''}}) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат. Мында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл ({{lang-ru|''золотой корень, родиола розовая''}})кӧп јайылган<ref name="Генплан с.Амур"/>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 114,3 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 63,0 га, зона животноводства 4,5 га, общественно-деловая 6,0 га, производстволык јерлер 3,6 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 3,6 га, прочие территории различного сельскохозяйственного назначения 33,6 га<ref name="Генплан с.Амур"/>. Амыр јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 3 км 400 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 585 м<ref>[https://al.2rus.org/amur/karta/ Карта села Амур.]</ref>. Јуртта 11 ором: Эмчиликтиҥ, Јажыл, Јииттердиҥ, Јараттай, Сергей Капешевтиҥ, Советский, Јараттай, Меесте кош ором, Почталу кош ором, Школдыҥ кош оромы<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-koksinskiy-rayon/selo-amur/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 8,8 км<ref name="Генплан с.Амур"/>. Јон јадар фонд 9 тыс. м², болзо бир кижиге келишкени орто тооло 10,3 м². Јон јадар јерлер бир кат агаш туралар, таҥынаҥ јерлӱ, текши јети ортодо 1200—1700 м²<ref name="Генплан с.Амур"/>. Ӧскӧ јурттарла колбу тударга регионал учурлу кӧӧлик јолдор бар. Јуртка једерге 2-3 јол бар. Јурт «Туура јол Талду — [[Тӱҥӱр (јурт)|Тӱҥӱр]] („[[Ӱч-Сӱмер]]“ деп ар-бӱткендик парк)» деп јолдо турат, (идентификационный темдеги 84К-134, узуны 185,1), оноҥ ары 20 км кире барала, оҥ јанына эбирзе, «Амур јуртка туура јол» башталат (идентификационный темдеги 84К-48, узуны 6,4)<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. 2019 јылда [[Алтай Республика]]да национал проекттер аайынча регионал учурлу кӧӧлик јолдорды јазайтан Јеткери јок ло чыҥдый кӧӧлик јолдор<ref>[https://www.gorno-altaisk.info/news/105391 Объемы ремонта дорог на Алтае вырастут втрое]</ref> деп иш башталган. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Амыр јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 48 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 280 км, 340 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||350 км, 370 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||200 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||170 км |} == Тӱӱкизи == Јурт качан тӧзӧлгӧн чике јылы јок. Кайда да 18 чактыҥ учында ба, айса 19 чактыҥ бажында ба тӧзӧлгӧн болор. Амыр ла [[Абай (Кӧксу-Оозы аймак)|Абай]] јурттардыҥ тӱӱкизи тудуш. Бу эки јурт совет ӧйдӧ Амырдыҥ совхозына кирген. Озодо [[Абайдыҥ чӧли]]нде јаткан алтайларга 1850 јылдарда орус кӧчкӱндер кожылган. Оймонныҥ управазында 1887 јылда 27(улус) јурт, кобы јик сайын чачыҥы да јаткан отоктор болгон. Амыр ла Абайдыҥ ортозы јуук, коштой јурттар. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, Амыр јурт јоголгон. 1959 јылда Бурунда ла Зерновка деп јердиҥ јиит билелери кӧчӱп келеле, јуртай берген. Онойып, Амыр јурт ойто орныккан. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Амур (Республика Алтай) | Столбцов=9}} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 942 кижи болгон, олордыҥ 60 % орустар, 39 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * спортклуб; * балдардыҥ туразы «Кӱлӱмји»; * культураныҥ байзыҥы; * библиотека; * краевед музей; * эмчилик, аймактыҥ эмчилигиниҥ бӧлӱги; * магазин; * турбаза «Бриз». </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. СПК «Амурский», мал азыраары: маралдыҥ мӱӱстерин, эдин јазаары, укту јылкы азыраары (аттары улай ла јарыштарда туружат), аҥ, эштек, мул, кой, эчки, чочко, уй, сырзавод. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === Совет јаҥ учун корогон јуучылдарга ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына обелиск (1962 ј., Школдыҥ кош оромы)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref>; === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуда аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Тюлентин, Владимир Николаевич|Тюлентин В. Н.]] (1953—2020) — политик, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ башкараачызы<ref>Тюлентин В. Н.[https://gornoaltaysk.bezformata.com/listnews/pamyati-vladimira-nikolaevicha-tyulentina/89627155/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 5exsdd8reitnlbdf5jpp0vm1f1w450v 0 123 36110 34291 2022-08-28T22:06:18Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Аркыт |оригинальное название = {{lang-ru|}}Аркыт |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = | lat_deg = 49 | lat_min = 51 | lat_sec = 42 | lon_deg = 87 | lon_min = 03 | lon_sec = 21 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Бел-Ажуныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Бел-Ажуныҥ јурт јеезези {{!}}Бел-Ажуныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Аркыт |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Аркыт |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 91 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = 649772 |телефонный код = 38845 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Аркыт''' ({{Lang-ru|Аркыт}} <ref name="Реестр географических названий в АГКГН">[https://cgkipd.ru/upload/iblock/b03/b0387cad37eb4a522bf5d96496ea04af.pdf Аркыт (№ 0016338) / Реестр географических названий объектов / автоматизированный Государственный каталог географических названий (АГКГН) / Республика Алтай]</ref>) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Бел-Ажуныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Аркыт — чеген, кымыс ачыдар, јазаар кӱп, агаштаҥ да, теренеҥ де эткен болор: # {{Lang-ru|кадушка, кадка, посуда для кисломолочных продуктов, может быть изготовлена из дерева или кожи}}<ref name="Топонимика"/>. # {{Lang-ru|сосуд}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 138 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат, айландыра Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ, Ирбистӱниҥ сындары курчайт. Јаан суулардаҥ [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ]] , [[Аркыт (суу)|Аркыттыҥ]] суулары јанында агат. Јуртта 2 ором: Кӱркӱре, Олјондо. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. [[Чуйдыҥ чӧли]]н тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ … метрге бийик. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет. === Аҥ-куштары === Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. [[Алтай деп корулу јер|Алтайдыҥ]] заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] «Кызыл бичигине»<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде [[Чуйдыҥ чӧли]]нде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === [[Кош-Агаш]] — Аркыт деп регионал учурлу кӧӧлик јол. Јакалай јолдор. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Аркыт јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Бел-Ажу]]|| 50 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] || 190 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 650 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 730 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 889,7 км-деҥ, [[Кош-Агаш]] || 190 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Население | Аркыт}} == Ук-калыктары == Јуртта кӧп сабазы телеҥиттер јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 91 кижи болгон, 90 % алтайлар болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == * магазин; * јурттыҥ клубы; * библиотека. == Экономиказы == Мал азыраары : јылкы, соок тумчукту мал, сарлык, оок мал, кой эчки. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Ташта јурамалдар. [[Аркыт (суу)|Аркыттыҥ суузы]] ла [[Кӧксу (Аркыттыҥ кош суузы)|Кӧксуу]] бириккенинде (2185)<ref name="Ойношев свод"/>; * Чийнелӱ — алматтардыҥ байлу туузы,Аркыттыҥ суузыныҥ сол јанында (1996)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыш. Аркыттыҥ суузыныҥ сол јарадында (1798)<ref name="Ойношев свод"/>; * Шибееленген јер ({{Lang-ru|фортификационное сооружение}}). [[Аркыт]] јурт ла [[Бел-Ажу]] јурттардыҥ ортозында (1796)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 068llndiyrp9fwq2k6rfv53s2zo58zl 0 126 36054 34447 2022-08-28T21:06:30Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ары-Мыйту |оригинальное название = {{lang-ru|}}Замульта |герб = |флаг = | lat_deg = 50.171917 | lon_deg = 85.967653 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези {{!}}Ӱстӱги-Оймонныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 917<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Замульта |тс}} | год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Замульта | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 100%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ары-Мыйту''' ({{Lang-ru|Замульта}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Ары-Мыйту {{Lang-ru|с родом, с потомством}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. Ары {{Lang-ru|та сторона}}<ref name="Топонимика"/>. Мый {{Lang-ru|кот}}<ref name="Топонимика"/>. Туу {{Lang-ru|гора}}<ref name="Топонимика"/>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Тӧгӧриктиҥ, Теректиниҥ сын тайгаларына курчаткан, [[Оймонныҥ чӧли|Оймон]] ичи чӧлдӧ, [[Мыйту (суу)|Мыйту]] сууныҥ оҥ јарадында, Казахстанныҥ гран кыйуларына јуук турат. Аймактыҥ јерлери солун ла јараш. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр. Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар [[Кадын]]га келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. Элбек чӧл јалаҥдарында кыралар, јайым одор кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 917 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35027/zamulta.html Замульта (Ары-Мыйту)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Арка-туузы агашка бӱркеткен мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, каргана, ыргай агаш. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра ({{lang-ru|''высокогорная тундра''}}) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат. Мында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл ({{lang-ru|золотой корень, родиола розовая}})кӧп јайылган. === Јери ле јолдоры === Јуртта 8 ором: Јаҥы, Раздольная, Ийнебӱрлӱ, Кӧкчаҥкыр, Јажыл, Майдыҥ, Проточный, Тӧс. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Ары-Мыйту јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ӱстӱги Оймон]]|| 21 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 35 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 360 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 420 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4200 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 280 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 250 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1829-30 јылдарда тӧзӧлгӧн. Эмди бу јаржактардыҥ чӱм-јаҥы ла јаткан јадыныныҥ окылу эмес ({{lang-ru| неофициальный}}) тӧс јери. Деремнеге кирип ле келзе Илья Пророктыҥ серкпези. Јаржактардыҥ тӱӱкизи мындый олор Арасейдиҥ ӧзӧгинеҥ, Керженец деп јердеҥ келген улус, христиан кудай јаҥында ({{lang-ru| раскол}}) эки јара бӧлинерде, бу улсты «кержаки, старообрядцы-безпоповцы» деп айдыжатан, качкынтып келген улус. Мӱргӱӱлди эмдиге јетире община јуулза ӧткӱрет. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Замульта | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 197 кижиниҥ 96 % орустар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * Илья Пророктыҥ серикпези; * баштамы школ; * эмчилик; * магазин; * турбазалар «Чӧрчӧк»; * «Алтайда туштажулар»; * «Мультинское раздолье»; * туркомплекс «Братья Боровиковы»; * конор тура"Мультинские озера"; * пилорама. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Мал ла марал аҥ азыраары, аҥныҥ мӱӱзи кайнаткан суула эмденери (пантовые ванны). Туризм, Мыйтуныҥ кӧлдӧрине барјаткан улус јуртка токтоп, базаларда амырайт. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Граждан јууныҥ геройлорыныҥ мӧҥкӱзи (1547); === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер туу (1505); * Ыйыктуныҥ аржаны (1509); * Филаретка деп кыр, байлу; * Мыйтуныҥ кӧлдӧри. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="150px"> File:Мультинские виды.jpg|Мыйтуныҥ кӧлдӧри. Кадын-Бажы сындардыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейи File:Замульта.jpg|Ары-Мыйту јурттыҥ јаны </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 5yvwxu2o0na2tyjl065n7jpuw2fq0ml 0 132 36089 33158 2022-08-28T21:49:36Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Бабырган |оригинальное название = {{lang-ru|Подгорное}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg =52 |lat_min = 1|lat_sec = 53.3 |lon_deg =85 |lon_min =53 |lon_sec = 24 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Майманыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Майманыҥ јурт јеезези{{!}}Майманыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 255<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Подгорное (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Подгорное (Республика Алтай) | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = 93% орустар (2002)<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Бабырган''' ({{Lang-ru|Подгорное}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Майманыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Бабырган {{Lang-ru|белка-летяга}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Алтай кырай]]ла гран кыйуда, [[Кадын|Кадынныҥ]] сол јарадында турат. Телкем јалаҥдарлу, тӧҥдӧрлӱ јерлер, садтар, маала ажын отургызарга јарамыкту кара тобрак јер. Кышкыда кары јеткилинче тӱжӱп, ай-кӱн тыҥ сообой турган учун, мында јулукту агаштар тоҥбой кыштап калат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 255 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166549/rybalka.html Рыбалка (Ай-Балык) находится рядом]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === [[Майма аймак]] [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк јанында јадат, кӧп саба јурттары [[Кадын]] сууны јакалай турат, айландыра кырларда ла јалаҥдарында оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, сарас, койон, кӱрӱк, тийиҥ, јараа, калазак. Јаан аҥдар туштабайт, кижиниҥ јуугынаҥ олор ырада тайгалар јаар јӱре берген, је кезикте кеткин эликтер одор бедиреп келер аргалу. Тӱлкӱ аш салынган кыраларда чычкандап јӱрет. Сууда јӱрер камду, кумдус, суузар кезем астаган<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. === Ӧзӱмдери === Тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек ({{lang-ru|барбарис}}), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан ({{lang-ru|крапива}}), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек ({{lang-ru|ирис}}), алаҥуш, комургай ({{lang-ru|борщевик}}), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш ({{lang-ru|бадан}}), чай чечек ({{lang-ru|герань луговая}}), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр ({{lang-ru|лук порей}}), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш ({{lang-ru|жимолость}}<ref>"Кучин флора и фауна>''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 8 ором: Јараттай, Јаҥы, Јажыл, Кыйуда, Амырдыҥ, Тӧс, Јараттай, Школдыҥ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Бабырган јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 53 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 57 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||150 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 433 км-деҥ ||10 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 459 км-деҥ ||24 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Јебреннеҥ ала мында маймандар јуртаган, олор јайлап, кыштап, одорлу јерге кӧчӱп, мал-аш азырап, аҥдап-куштап, балыктап јаткан. Орус миссия православный кудай јаҥына алтайларды кийдирип, јаҥы јерлерге јурттар, серикпелер, школдор, јолдор туткан. Архимандрит Макарий бичиген: «Климат почти малороссийский; рыба в преизбыточестве; земля для хлебопашества и скотоводства способнейшая; дров в лесу множество; пчеловодство цветущее. Майма от Бийска верст 80» (27 ноября 1831 года) /Письма, 1905, с.244/. А через три года в одном из писем он подчеркивает «Миссия имеет стан свой, можно сказать у врат Алтая, в селении, которое по устью реки Маймы, впадающей здесь в Катунь, называется Усть-Майминским» (8 ноября 1834 года) (1) Развитие, рост и соединение села Майма и деревни Чергачак, (представлено Кузнецовым Радием, выпускником школы №1). == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Подгорное (Республика Алтай)| Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 458 кижи болгон, олордыҥ 93 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * баштамы школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * магазин; * СТО; * АЗС. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Маала отургызары, јерле, садта иштер. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Байлу кыры Бабырган (39)<ref name="Ойношев свод"/> * [[Аржан (суу)|Аржан суу]], Куташ (53)<ref name="Ойношев свод"/>; * Боочы Карасуу(122)<ref name="Ойношев свод"/>; * Чарлак туу (46)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] j9qh90s9swgt7z46vf9lp7qw5nbwmau 0 133 36071 35758 2022-08-28T21:42:18Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki '''Баина Лариса Николаевна (Торбогошева)''' ― [[Алтай Республика]]да бичиктер чыгарар «Алтын-Туу» деп басмада иштейт. Алтай јондык кыймыгуныҥ эрчимдӱ туружаачызы. [[Категория:Алфавит аайынча кижилер]] koesvek8gb96n5whiddw8efpm2posd0 0 135 36075 25044 2022-08-28T21:44:15Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki '''Бакрасов Аржан Иванович''' — јарлу [[Алтай Республика|алтай]] политик. [[Категория:Алфавит аайынча кижилер]] pi2dmwrihm2hevgqfk9q32n3mvjr98p 0 139 36105 34510 2022-08-28T21:58:31Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Бараан-Коол |оригинальное название = {{lang-ru|Барангол}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 40 |lat_sec = 48.598 |lon_deg = 85 |lon_min = 46 |lon_sec = 49.666 |CoordAddon = type:city(120)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Ыныныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Ыныныҥ јурт јеезези{{!}}Ыныныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 343<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Барангол | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Барангол| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 92 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Бараан-Коол''' ({{Lang-ru|Барангол}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Ыныныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Бараан-Коол {{Lang-ru|темная река, русло}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Кадын]] сууныҥ јарадында, [[Алтай кырай|Алтай кырайдыҥ]] гранынаҥ тыҥ ла ырак эмес јерде турат. Айландыра кырлары кайыр да болзо, је тыҥ бийик эмес, баштары учкур эмес, чала болчок аайлу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 343 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35041/barangol.html Барангол (Бараан-Коол)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. [[Кадын]] [[Чаган ай|чаган айдыҥ]] соокторына јетире тошло бӱркелбейт. Соок ло узун кыш ла кыска серӱӱн јай. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === [[Майма аймак]] [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк јанында јадат, кӧп саба јурттары [[Кадын]] сууны јакалай турат, айландыра кырларда ла јалаҥдарында оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, сарас, койон, кӱрӱк, тийиҥ, јараа, калазак. Јаан аҥдар туштабайт, кижиниҥ јуугынаҥ олор ырада тайгалар јаар јӱре берген, је кезикте кеткин эликтер одор бедиреп келер аргалу. Тӱлкӱ аш салынган кыраларда чычкандап јӱрет. Сууда јӱрер камду, кумдус, суузар кезем астаган<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. === Ӧзӱмдери === Тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек ({{lang-ru|барбарис}}), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан ({{lang-ru|крапива}}), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек ({{lang-ru|ирис}}), алаҥуш, комургай ({{lang-ru|борщевик}}), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш ({{lang-ru|бадан}}), чай чечек ({{lang-ru|герань луговая}}), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр ({{lang-ru|лук порей}}), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш ({{lang-ru|жимолость}}<ref>"Кучин флора и фауна>''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 5 ором: Кӱнчыгышта, Одорлу, Чуйдыҥ, Кумакту кош ором, Агашту кош ором. Оҥ јанынаҥ кырлар болзо, сол јанында [[Кадын]] суу агат. Јуртты кечире [[Чуйдыҥ трагы]] ӧдӧт. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Бараан-Коол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ыны]]|| 7 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 53 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 57 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||150 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 491,1 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1756 јылда алтай калык Арасей империяга бойыныҥ кӱӱниле кирген. [[Кадын]] ла [[Майма (суу)|Майма сууныҥ]] бириккенинде майман сӧӧктӱ алтайлар јаткан, бу ӧйдӧ орус кӧчкиндер Алтайга келип, алтайларла кожо јуртай берген, бой-бойынаҥ ӱренип, кыра салып, аҥдап-куштап, туралар, серикпелер, школдор тудуп. [[Чуйдыҥ трагы]] јол арайынаҥ јазалып, саду ӧткӱрилип, орус, алтай којойымдар улусты јеткилдеген. Бараан-Коол бу ла ӧйлӧрдӧ мында турган алтайлар ла орус кӧчкиндерле тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Барангол| Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 86 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * баштамы школ; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * магазин; * турбаза. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Сад, маала ажын ӧскӱрери. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Мӧҥкӱсалгыш (32,33)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Чаптыган байлу туу ()<ref name="Ойношев свод"/>; * Бабырган байлу туу (39)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан (суу)|Аржан суу]] (47)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Barangol 1.jpg| Бараан-Коол. Кыш File:Пешеходный мост через Катунь в Баранголе.jpg| Кумжулуныҥ учар суузына јойу кечетен илмектӱ кӱр File:Katun in winter.jpg |[[Кадын]] суу Бараан-Коолдыҥ јанында </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 8wa2f7k6jrx8uisekysujiia6ovtm9m 0 143 36055 34448 2022-08-28T21:07:04Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Басты-Кем |оригинальное название = {{lang-ru|}}Тихонькая | герб     = | флаг     = | lat_deg=50|lat_min=12|lat_sec=9 | lon_deg=85|lon_min=47|lon_sec=57.12 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези {{!}}Ӱстӱги-Оймонныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 939<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Тихонькая |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Тихонькая |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 82%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Басты-Кем''' ({{Lang-ru| Тихонькая }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Басты-Кем {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Сайлугемниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарына курчадып, Кадын-Бажыныҥ тайгаларыныҥ эдегинде, [[Кадын]] сууныҥ оҥ јарадында, [[Јаан Окол (суу)|Јаан Окол суу]] деремнениҥ ичиле агып, Кадынга кожулганында турат, айландыра [[Оймонныҥ чӧли]]. Элбек чӧлдӧ кыралар, малга одор. Аймактыҥ јерлери солун ла јараш. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр. Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 939 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35032/tihonkaya.html Тихонькая (Басты-Кем)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура ла ӱстӱги бажы изӱниҥ јаан изӱ айда болот: 15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот. Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы- 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда(60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1.9 м — 2.3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм. 200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот. === Аҥ-куштары === Јердиҥ ажы, маала ажы мында јакшы бӱдет. Тайгалары аҥдык : ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда.<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар<ref name="Кучин птицы">''Кучин А. П.'' Птицы Алтая.- Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.</ref>. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Арка-туузын агаш бӱркеген мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, толоно, ыргай, тал. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (''высокогорная тундра'') туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат. === Јери ле јолдоры === Јуртта 9 ором: Јараттай, Кӱнет, Тӧс, Школдыҥ, Јалаҥду, Кӱнчыгыш, Чӧлдӱ, Кӱнбадыш, Одорлу. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Басты-Кем јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ӱстӱги Оймон]]|| 5 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 19 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 340 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 400 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ([[Чаргы]] јурт) || 260 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 240 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1930 јылда тӧзӧлгӧн. Совет јаҥныҥ колхозтор тӧзӧӧринеҥ озо мында јаржактар јаткан. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы |Тихонькая|Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 409 кижиниҥ 82 % орустар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы «Карасуу»; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * магазин; * пилорама. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, эштек, мул, марал, кой, эчки азыраары. Эчкиниҥ сӱдинеҥ сыр эдери («Тапарнак» деп ЛПХ). Кыра, аш салары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ аржаны (1509)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Седой Алтай.jpg|Буурыл Алтайым </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 1ir4hexhyvlgftvj5uqm0owythhijqr 0 146 36037 34450 2022-08-28T20:49:57Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Баштаҥул |оригинальное название = {{lang-ru|}}Баштала |герб = |флаг = | lat_deg = 50|lat_min =17 |lat_sec = 9 | lon_deg = 85|lon_min =39 |lon_sec = 28 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези {{!}}Кӧксу-Оозыныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1043<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Баштала |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Баштала |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 58 %, [[алтайлар]] 41%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Баштаҥул''' ({{Lang-ru| Баштала }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Баштаҥул {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сын тайгаларына курчаткан, [[Оймонныҥ чӧли|Оймон]] ичи чӧлдӧ, [[Башраҥул (суу)|Башраҥул сууныҥ]] јарадында турат. Айландира элбек чӧл јалаҥ, арбын одорлор, кыралар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1043<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35020/bashtala.html Баштала (Баштаҥул)]</ref> метрге бийик. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..−40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда<ref name=" Кучин флора и фауна ">{{книга |автор = Кучин А. П.|часть = |ссылка часть = |заглавие = Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая|оригинал = |ссылка = |викитека = |ответственный = |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = [б.и.] |год = 2001 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = |серия = |isbn = }}</ref>. === Ӧзӱмдери === Арка-туузы агашка бӱркеткен, мӧш, чиби, тыт, кайыҥ, аспак, јодро, беле, толоно, ыргай агаштар ӧзӧт. Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра ({{lang-ru|высокогорная тундра}}) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат<ref name="Кучин флора и фауна"/>. Мында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл ({{Lang-ru| золотой корень, родиола розовая }}) кӧп јайылган. === Јери ле јолдоры === Јуртта 17 ором: Сӱӱнчилӱ, Уйкӧстӱ, Кемирӱлӱ, Меесте, Јалаҥду, Таҥдакту, Тоҥбоксуу, Садту, Кӱнет, Чесектӱ, Тӧс, Суујаны, Клубту кош ором, Эптӱ кош ором, Кӱрлӱ кош ором, Суујаны кош ором, Школдыҥ кош оромы. Јуугында јурттар [[Кастакту]] — 7 км, [[Корымду]] — 8 км, [[Ӱстӱги Оймон]] — 10 км, [[Саксабай]] — 14 км, [[Теректӱ]] — 15 км, [[Тӧгӧрик]] — 18 км, [[Кайтанак]] — 19 км, [[Чендек]] — 21 км, [[Маргалу]] — 23 км, [[Мыйту]] — 25 км. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Баштаҥул јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 4 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 330 км, 390 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 420 км, 390 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ (Чаргы јурт) || 250 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 220 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн. Баштаҥул Сибир кырайдыҥ јон јаткан јерлериниҥ бичигинде Оймонныҥ волостинде деп темдектелген, (бичик 1928 јылда [[Новосибирск]] калада чыгарылган). 1917 јылдыҥ кийнинде [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] уезди болгон, 1924 јылда [[Туулу Алтай]] баштапкы катап алдынаҥ бойы админстрациялык бӧлӱк болып, Арасей Федерацияныҥ Ойрот автоном области боло берген. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Баштала | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 386 кижиниҥ 41 % алтайлар, 58 % орустар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * стадион; * библиотека; * магазин; * турбазалар. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Агаш белетеери. Адару тудары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1544); === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ аржаны (1509)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Тыш тайантылар|}} {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] cg2pfyyslhs4g6qvgwegyww65sj1v0l 0 150 36109 34292 2022-08-28T22:03:35Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Белтир |оригинальное название = {{lang-ru|}}Бельтир |герб = Белтир.jpg |флаг = | изображение = Бельтир.jpg | описание изображения = |lat_deg = 49|lat_min =58|lat_sec =22|lon_deg = 88|lon_min = 11|lon_sec =03 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Белтирдиҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Белтирдиҥ јурт јеезези {{!}}Белтирдиҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1937<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Бельтир |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Бельтир |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[телеҥиттер]] 98%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38845 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Белтир''' ({{Lang-ru|Бельтир}}<ref name="Реестр географических названий в АГКГН">[https://cgkipd.ru/upload/iblock/b03/b0387cad37eb4a522bf5d96496ea04af.pdf Бельтир (№ 0604612) / Реестр географических названий объектов / автоматизированный Государственный каталог географических названий (АГКГН) / Республика Алтай]</ref>) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Белтирдиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Белтир — кырлардыҥ, суулардыҥ, јолдордыҥ белтири, бириккен јери, {{Lang-ru|место слияния рек, скрещение дорог, перекресток}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 154 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. Совет 6а5 тушта мында «Кызыл-Мааны» деп колхоз болгон. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === [[Файл:Чаган узун1.jpg|400px|border|слева| [[Чаган Узун (суу)|Чаган Узун]] сууныҥ бажы [[Чаган (суу)|Чаган]] ла [[Талдура (суу)|Талдура]] суулардыҥ бириккени]] Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлиниҥ ортозында турат, айландыра Ак-Туруныҥ, Сайлугемниҥ, Ирбистӱниҥ ыйык сындары, тайгалары. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. [[Чуйдыҥ чӧли]]н тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талдураныҥ кӧчкӧзи — эмдиги ӧйдӧ геологияда јерсилкиништиҥ ортозында эҥ ле кӧрӱмјилӱ динамикалык процесс болуп јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1870—2230 метрге бийик болот. Эҥ ле бийик јери 2400 м. Координады: 49°57′43″ тӱндӱк широтазы, 88°04′16″ кӱнчыгыш долготазы. Кеми 1000—900 м. Кӧчкӧ араайынаҥ кайылат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1937 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35128/beltir.html Бельтир]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол [[Кош-Агаш аймак]]. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. === Аҥ-куштары === [[Кош-Агаш аймак]] кату кышту соок јер. [[Чуйдыҥ чӧли]]нде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма<ref name="Кр книга животные РА 2017">.[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 10 ором: Енчиновтыҥ К., Тебековтыҥ К., Сурбашевтиҥ, Тадыровтыҥ Э.,Чаптыновтыҥ И. И., Маскановтыҥ С. А., Акеевтиҥ, Савинниҥ К. Д., Чаганка, Диятовтыҥ В. Б. [[Кош-Агаш]] — [[Белтир]] деп регионал учурлу кӧӧлик јол. Јакалай јолдор. Белтирге јетире аймактн 11 км. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Белтир јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] || 43 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 470 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 560 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4200 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 877 км-деҥ ([[Ортолык|Ортолык јурт]]) || 28 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1922 јылда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ бек ээлем, кӧп мал-ашту, јаан инфраструктуралу болгон. 2003 јылда јер силкинген, эпицентри Белтирдеҥ ыраак јок болгон учун бу јурт ӧскӧлӧрине кӧрӧ тыҥ бызылган. 99 тура чек јоголгон, 290 тура кезектей бызылган, 1400 кижи јадар јери јок арткан, 160 бала Кош-Агашка кӧчӱрилген. Јурттыҥ эл-јонын республиканыҥ башкарузы јаҥы јурт тудала, кӧчӱрген. Јаҥы Белтир јуртка кӧп саба јиит билелер кӧчӧ берерде, Белтирдиҥ бойыныҥ тургун јаан јашту улузы ӱрелген тураларын јазайла, артып калган. == Эл-јон == {{Эл-јонныҥ тоозы|Бельтир }} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 391 кижиниҥ 98 % телеҥиттер болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == * јурттыҥ клубы; * магазин; * стадион; * библиотека. == Экономиказы == Мал азыраары, крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Таҥынаҥ аргачылар. Чуйдыҥ сын тайгалары јаар јорык јӱрген улус (туристтер) бу јурттаҥ атанып барат. == Кереестер == === Тӱӱкилик === Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес<small></small> (1986—1987 јылдарда тургузылган, ул. Диятова В. Б., 17 А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === * Бий сӧӧги. Курган. Белтир јурттаҥ 2 км јанында (1878)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Белтир]] јурттыҥ 0,35 км јанында , Чаган-Узунныҥ суузынаҥ 0,5 км тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде мӧҥкӱсалгыштар (1807—1810). Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === Талдураныҥ тӧҥи эмезе Арка-Ӱзӱк, јурттаҥ ӱч км јуугында геологиялык кереес. Сӱрекей јаан кӧчкӧлӧнгӧн јер, јылбырап тӱшкен ({{Lang-ru|Деляпсивный, горный сейсмооползень блокового типа}}) кӧчко 27-28.09.2003 јылда табылган. Шылтагы: 7,5 магнитудалу јерсилкиниш ({{Lang-ru|Алтайское землетрясение}})<ref>[https://web.archive.org/web/20090130042031/http://e-lib.gasu.ru/konf/zemletr04/ Сайт Горно-Алтайского государственного университета. Алтайское (Чуйское) землетрясение: прогнозы, характеристики, последствия.]</ref> кӧп солынталар берген. Јер кӧп эдип јарылып, кӧлдӧр кургап, јемирилип, јон јаткан јерлерде айыл-јурттар бызылып, инженерлик коммуникациялар сынган. Бу коромјылардыҥ кӧп сабазы Кош-Агаш аймакка келишкен. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=5 widths="200px" heights="170px"> File:Чаган узун1.jpg | [[Чаган Узун (суу)|Чаган Узун]] сууныҥ бажы [[Чаган (суу)|Чаган]] ла [[Талдура (суу)|Талдура]] суулардыҥ бириккени File:Chuisk earthquake.jpg| Талдура сууныҥ коолында Чуйда јерсилкиништеҥ улам табылган сейсмогенный оползень File:Картаелангаш.jpg|Белтир на карте </gallery> == Јарлу улузы == * [[Сабин, Владимир Кучукович|Сабин В. К.]] (15.01.1941 јылдыҥ чаган айыныҥ 15-чи кӱнинде — 03.06.2020 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 3-чи кӱнинде) — Кавалер орденов «Знак Почета» орденниҥ кавалеры, «Јондордыҥ најылыгыныҥ», «Таҥ Чолмон», Туулу Алтайдыҥ кӱндӱлӱ гражданини<ref>Сабин В. К.[https://gornoaltaysk.bezformata.com/listnews/zhizni-vladimir-kuchukovich-sabin/84519379/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] k0qksurx87he7auhlp44xmaof2yd7ps 0 152 36081 19148 2022-08-28T21:46:48Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи}} '''Александр Васильевич Бердников''' — [[Алтай Республика]]ны ӱч сроктыҥ туркунына башкарган. Баштапкы катап оны Президент [[Путин, Владимир Владимирович|Путин В. В.]] кӧстӧгӧн. Экинчи ле ӱчинчи ктап ол текши талдаштарды ӧдӱп, Республиканы башкарган. Ол керегинде јакшы журналист Тангытпасов Семён Кулунович билер ле кийнинде бу алтай википедияга кӧп чийер деп иженедис. == Тайантылар == * [https://bigenc.ru/domestic_history/text/5708982 БЕ́РДНИКОВ Александр Васильевич] [[Категория:Алтай Республиканыҥ башчылары]] 9cz8bmp12ryrdl62pl4aqa7uslirmhw 0 156 36065 34543 2022-08-28T21:27:35Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Билӱлӱ |оригинальное название = {{lang-ru|Бирюля}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 46 |lat_sec = 48 |lon_deg = 86 |lon_min = 3 |lon_sec = 29 |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Билӱлӱниҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Билӱлӱниҥ јурт јеезези{{!}}Билӱлӱниҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 417<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Бирюля (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Бирюля (Республика Алтай)| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 92 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Билӱлӱ''' ({{Lang-ru| Бирюля }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Билӱлӱниҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Билӱлӱ {{Lang-ru|камень для заточки}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Майма сууныҥ коолында, [[Билӱлӱ (суу)|Билӱлӱниҥ суузыла]] бириккенинде турат. Айландыра кырлары тыҥ бийик эмес, болчок, бийик тӧҥдӧрлӱ, јайым јалаҥдарлу. Тегерик састалган јерлер бар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 417 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35076/biryulya.html Бирюля (Билӱлӱ)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === [[Майма аймак]] [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк јанында јадат, кӧп саба јурттары [[Кадын]] сууны јакалай турат, айландыра кырларда ла јалаҥдарында оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, сарас, койон, кӱрӱк, тийиҥ, јараа, калазак. Јаан аҥдар туштабайт, кижиниҥ јуугынаҥ олор ырада тайгалар јаар јӱре берген, је кезикте кеткин эликтер одор бедиреп келер аргалу. Тӱлкӱ аш салынган кыраларда чычкандап јӱрет. Сууда јӱрер камду, кумдус, суузар кезем астаган<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. === Ӧзӱмдери === Тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек ({{lang-ru|барбарис}}), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан ({{lang-ru|крапива}}), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек ({{lang-ru|ирис}}), алаҥуш, комургай ({{lang-ru|борщевик}}), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш ({{lang-ru|бадан}}), чай чечек ({{lang-ru|герань луговая}}), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр ({{lang-ru|лук порей}}), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш ({{lang-ru|жимолость}}<ref>"Кучин флора и фауна>''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 16 ором: Олјондо, Одорлу, Јараттай, Јаҥы, Јарык, Совхозтыҥ, Тарколдыҥ, Тӧс, Чкаловтыҥ, Сибирдиҥ, Тӱндӱкте, Јииттердиҥ, Окаинский, Меесте кош ором, Сууныҥ кош оромы, Студенттердиҥ кош оромы. Јурт [[Улалу]] — [[Артыбаш]] деп јолдо турат. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Билӱлӱ јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 33 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] ||  23 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 120 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 446 км-деҥ ||34 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. '''Билӱлӱниҥ јуртсоведи''' 1920 јылдыҥ куран айыныҥ 4 кӱнинде тӧзӧлгӧн (Имеринский волостьто, Горно-Алтайский уездте, Алтай губернияда). 1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1 кӱнинеҥ ала Имеринский волостько Ойротский АО кирген. 1923 јылда Эмери волость јоголордо јуртсовет Майминский волостько кӧчкӧн (1924 јылдаҥ ала — [[Майма аймак]]). 1932 јылда Майма аймак Улалинский деп адалган, 1933 јылда дезе — Ойрот-Турский боло берген. 1935 јылда Билӱлӱниҥ јуртсоведине Билӱлӱ, Татарка ла Филиал деп јурттар кирген. 1948 јылда Ойрот-Турский аймак Майма аймак (1963 јылда — район). 1972 јылда Билӱлӱниҥ јуртсоведине Билӱлӱ, Эмери, Ӱстӱги-Ыжы, Ӱстӱги-Сайдыс, Узнай, Урлу-Аспак, Орто Сайдыс ла Филиал кирген. 1983 јылда Орто Сайдыс ла Ӱстӱги Сайдыс Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезезине кӧчкӧн. 1995 јылда јуртсовет јурт администрация боло берген<ref>{{книга|заглавие=Административно-территориальное деление Горного Алтая|ссылка=http://gosarhiv-ra.ru/wp-content/uploads/2018/04/Administrativno-territorialnoe-delenie-Gornogo-Altaya.pdf|место=Кемерово|год=2016|страницы=310—311|страниц=400}}</ref>. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Бирюля (Республика Алтай)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 684 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * магазин; * турбаза. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Јерде иштер — маала, сад. Адару тудары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * В. И. Ленинге кереес (1970 јылда тургузылган)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref> * Карындаштык мӧҥкӱ, граждан јууныҥ ӧйи<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/> * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес (111)<ref name="Ойношев свод"/>. === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Чаптыган байлу туу (45)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан суу]] (47)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јарлу улузы == * [[Эдоков, Иван Петрович|Эдоков И. П.]] (10.10.1927—25.07.2006) — ӱредӱчи, тӱӱки билимдердиҥ кандидады (1973), Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1944—1945), «За Победу над Японией» деп медальла кайралдаткан. Горно-Алтайский государственный педагогический институтта баш преподаватель, КПСС-тыҥ тӱӱкизиниҥ ле философияныҥ кафедразыныҥ доценти, 1978—1987 јј. Горно-Алтайский тӱӱкиниҥ, тил ле литератураныҥ билим-шиҥжӱ институдыныҥ директоры болгон (эмди — БНУ РА «С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱ институды»)<ref>Эдоков И. П.[https://1418museum.ru/heroes/31253803/]</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] biiycgsl3xu8qkv818b7po7ol0mtnvl 36070 36065 2022-08-28T21:42:10Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Билӱлӱ |оригинальное название = {{lang-ru|Бирюля}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 46 |lat_sec = 48 |lon_deg = 86 |lon_min = 3 |lon_sec = 29 |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Билӱлӱниҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Билӱлӱниҥ јурт јеезези{{!}}Билӱлӱниҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 417<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Бирюля (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Бирюля (Республика Алтай)| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 92 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Билӱлӱ''' ({{Lang-ru| Бирюля }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Билӱлӱниҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Билӱлӱ {{Lang-ru|камень для заточки}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Майма сууныҥ коолында, [[Билӱлӱ (суу)|Билӱлӱниҥ суузыла]] бириккенинде турат. Айландыра кырлары тыҥ бийик эмес, болчок, бийик тӧҥдӧрлӱ, јайым јалаҥдарлу. Тегерик састалган јерлер бар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 417 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35076/biryulya.html Бирюля (Билӱлӱ)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === [[Майма аймак]] [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк јанында јадат, кӧп саба јурттары [[Кадын]] сууны јакалай турат, айландыра кырларда ла јалаҥдарында оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, сарас, койон, кӱрӱк, тийиҥ, јараа, калазак. Јаан аҥдар туштабайт, кижиниҥ јуугынаҥ олор ырада тайгалар јаар јӱре берген, је кезикте кеткин эликтер одор бедиреп келер аргалу. Тӱлкӱ аш салынган кыраларда чычкандап јӱрет. Сууда јӱрер камду, кумдус, суузар кезем астаган<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. === Ӧзӱмдери === Тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек ({{lang-ru|барбарис}}), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан ({{lang-ru|крапива}}), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек ({{lang-ru|ирис}}), алаҥуш, комургай ({{lang-ru|борщевик}}), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш ({{lang-ru|бадан}}), чай чечек ({{lang-ru|герань луговая}}), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр ({{lang-ru|лук порей}}), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш ({{lang-ru|жимолость}}<ref>"Кучин флора и фауна>''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 16 ором: Олјондо, Одорлу, Јараттай, Јаҥы, Јарык, Совхозтыҥ, Тарколдыҥ, Тӧс, Чкаловтыҥ, Сибирдиҥ, Тӱндӱкте, Јииттердиҥ, Окаинский, Меесте кош ором, Сууныҥ кош оромы, Студенттердиҥ кош оромы. Јурт [[Улалу]] — [[Артыбаш]] деп јолдо турат. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Билӱлӱ јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 33 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] ||  23 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 120 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 446 км-деҥ ||34 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. '''Билӱлӱниҥ јуртсоведи''' 1920 јылдыҥ куран айыныҥ 4 кӱнинде тӧзӧлгӧн (Имеринский волостьто, Горно-Алтайский уездте, Алтай губернияда). 1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1 кӱнинеҥ ала Имеринский волостько Ойротский АО кирген. 1923 јылда Эмери волость јоголордо јуртсовет Майминский волостько кӧчкӧн (1924 јылдаҥ ала — [[Майма аймак]]). 1932 јылда Майма аймак Улалинский деп адалган, 1933 јылда дезе — Ойрот-Турский боло берген. 1935 јылда Билӱлӱниҥ јуртсоведине Билӱлӱ, Татарка ла Филиал деп јурттар кирген. 1948 јылда Ойрот-Турский аймак Майма аймак (1963 јылда — район). 1972 јылда Билӱлӱниҥ јуртсоведине Билӱлӱ, Эмери, Ӱстӱги-Ыжы, Ӱстӱги-Сайдыс, Узнай, Урлу-Аспак, Орто Сайдыс ла Филиал кирген. 1983 јылда Орто Сайдыс ла Ӱстӱги Сайдыс Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезезине кӧчкӧн. 1995 јылда јуртсовет јурт администрация боло берген<ref>{{книга|заглавие=Административно-территориальное деление Горного Алтая|ссылка=http://gosarhiv-ra.ru/wp-content/uploads/2018/04/Administrativno-territorialnoe-delenie-Gornogo-Altaya.pdf|место=Кемерово|год=2016|страницы=310—311|страниц=400}}</ref>. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Бирюля (Республика Алтай)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 684 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * магазин; * турбаза. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Јерде иштер — маала, сад. Адару тудары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * В. И. Ленинге кереес (1970 јылда тургузылган)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref> * Карындаштык мӧҥкӱ, граждан јууныҥ ӧйи<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/> * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес (111)<ref name="Ойношев свод"/>. === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Чаптыган байлу туу (45)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан суу]] (47)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јарлу улузы == * [[Эдоков, Иван Петрович|Эдоков И. П.]] (10.10.1927—25.07.2006) — ӱредӱчи, тӱӱки билимдердиҥ кандидады (1973), Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1944—1945), «За Победу над Японией» деп медальла кайралдаткан. Горно-Алтайский государственный педагогический институтта баш преподаватель, КПСС-тыҥ тӱӱкизиниҥ ле философияныҥ кафедразыныҥ доценти, 1978—1987 јј. Горно-Алтайский тӱӱкиниҥ, тил ле литератураныҥ билим-шиҥжӱ институдыныҥ директоры болгон (эмди — БНУ РА «С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱ институды»)<ref>Эдоков И. П.[https://1418museum.ru/heroes/31253803/]</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 4683k0zit3p81hdac242h802jicifj5 0 161 36078 33161 2022-08-28T21:45:05Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Боочы-Арка |оригинальное название = {{lang-ru|Алфёрово}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 58 |lat_sec = 40 |lon_deg = 85 |lon_min = 59 |lon_sec =58 |CoordAddon =type:city(15300)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези{{!}}Кызыл-Ӧзӧктиҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 293<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Алфёрово (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Алфёрово (Республика Алтай)| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 92 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Боочы-Арка''' ({{Lang-ru| Алфёрово }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Боочы-Арка {{Lang-ru|лес на перевале}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Улалу|Улалуныҥ]] кӱнчыгыш јанында калала биригип калган, Боочы-Арка деп ӧзӧктӧ, [[Улалу (суу)|Улалу сууныҥ]] оҥ јарадында турат. Бу сууга [[Татарья (суу)|Татарья]] ла [[Кайыҥчы (суу)|Кайыҥчы]] деп суулар кожылат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 293 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/2622/gorno-altaysk.html Горно-Алтайск (Улалу)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кыска ла серӱӱн јай. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === [[Майма аймак]] [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк јанында јадат, кӧп саба јурттары [[Кадын]] сууны јакалай турат, айландыра кырларда ла јалаҥдарында оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, сарас, койон, кӱрӱк, тийиҥ, јараа, калазак. Јаан аҥдар туштабайт, кижиниҥ јуугынаҥ олор ырада тайгалар јаар јӱре берген, је кезикте кеткин эликтер одор бедиреп келер аргалу. Тӱлкӱ аш салынган кыраларда чычкандап јӱрет. Сууда јӱрер камду, кумдус, суузар кезем астаган<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. === Ӧзӱмдери === Тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек ({{lang-ru|барбарис}}), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан ({{lang-ru|крапива}}), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек ({{lang-ru|ирис}}), алаҥуш, комургай ({{lang-ru|борщевик}}), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш ({{lang-ru|бадан}}), чай чечек ({{lang-ru|герань луговая}}), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр ({{lang-ru|лук порей}}), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш ({{lang-ru|жимолость}}<ref>"Кучин флора и фауна>''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 39 ором: Алтай, П. А. Казанцевтиҥ, Јалаҥду, Тӱндӱк, И. Д. Старковтыҥ, Космонавтардыҥ ла о.ӧ. Горно-Алтайск — Боочы-Арка деп јолдыҥ учы. Кала ла јурт биригип калган. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Боочы-Арка јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Кызыл-Ӧзӧк]]|| 11 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 13 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] ||  3,7 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 110 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 441,0 км-деҥ ||12 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1960 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды крестке тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Алфёрово (Республика Алтай)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1031 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто-ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ сады; * эмчилик; * библиотека; * стадион; * магазин. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Маала, сад кичеери. Мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Јебрен корум, Татарья (128)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туу Чаптыган (45)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу Јӱрек (58)<ref name="Ойношев свод"/>; * Боочы Куртукӧл, байлу(118)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 2387cqfrh1it6geawiu35ofhxuowmub 0 182 36046 34452 2022-08-28T21:02:00Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кайтанак |оригинальное название = {{lang-ru|}}Кайтанак |герб = |флаг = |lat_deg = 50.152623 |lon_deg = 85.464710 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Сооруныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Сооруныҥ јурт јеезези {{!}}Сооруныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 999<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кайтанак (село) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кайтанак (село) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] ле о.ӧ 79 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кайтанак''' ({{Lang-ru|Кайтанак}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Сооруныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кайтанак {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ сын тайгаларына курчаткан, [[Кадын]]га [[Ӱлӱш (суу)|Ӱлӱш сууныҥ]] киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 999 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35034/kaytanak.html Кайтанак]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C , јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда.<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар<ref name="Кучин птицы">''Кучин А. П.'' Птицы Алтая.- Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.</ref>. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Айландыра арка туулары агашла бӱркелген, ортозы аламык јайым јалаҥдар, одоры мал-ашка јакшы, кырада аш салынат. Мӧш, тыт, терек, чиби ле кайыҥ агаштар ӧзӧт. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра ({{lang-ru|высокогорная тундра}}) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат. Мында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл ({{lang-ru|золотой корень, родиола розовая}})кӧп јайылган<ref name="Кр книга растения РА 2017"/>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 4 ором: Ленинниҥ, Јаҥы, Проточный, Јииттердиҥ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Кайтанак јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Соору]]|| 10 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 21 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 340 км, 410 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 400 км, 430 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||260 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 230 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Кайтанак (село) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 418 кижиниҥ 79 % орустар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * почта; * магазин; * конор тура; * турбаза. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал ла аҥ, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Агаш белетеери. Адару тудары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1922 ј. Јаҥы ором.)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref>. === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ аржаны (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Боочы Громотуха(..)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] l3l31g9ttw6woq7qpc6f5ty5zjk87tf 0 184 36047 34459 2022-08-28T21:02:36Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кайыҥду-Бел |оригинальное название = {{lang-ru|}}Берёзовка |герб = |флаг = |lat_deg = 50|lat_min = 14|lat_sec = |lon_deg = 85|lon_min = 32|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Сооруныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Сооруныҥ јурт јеезези {{!}}Сооруныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1019<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Берёзовка (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Берёзовка (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 94% ле о.ӧ<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кайыҥду-Бел''' ({{Lang-ru| Берёзовка }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Сооруныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кайыҥ {{Lang-ru|береза}}, кайыҥду {{Lang-ru|березняк}}, бел {{Lang-ru|небольшой перевал, седловина}}<ref name="Топонимика"/>. Кайыҥду-Бел {{Lang-ru|березовый перевал}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде Теректиниҥ, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Тӧгӧриктиҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, [[Кадын]] сууныҥ сол јарадында, [[Оймонныҥ чӧли]]нде турат. Јурттыҥ турган јери чала эби јок, јеткерлӱ јер, јарат јемирилгедий. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1019 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166562/berezovka.html Березовка (Кайыҥду-Бел)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Кезик аҥ-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда. === Ӧзӱмдери === Јанында арка туузы, аралдары агашла бӱркелген. Кайыҥ, јодро, мӧш, чиби, тыт агаш ӧзӧт. Маала ажы, кыра ажы јакшы тӱжӱмдӱ бӱдет. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра ({{lang-ru|высокогорная тундра}}) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: артыш, кызыл тазыл, алтын тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017"/>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 6 ором: Забочный, Олјондо, Комсомольский, Советский, Совхозный, Садту. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Кайыҥду-Бел јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Соору]]|| 1,5 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 9 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 330 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 390 км, 420 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||250 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||240 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Берёзовка (Республика Алтай) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 300 кижиниҥ 94 % орустар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * баштамы школ; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * почта; * магазин; * пилорама. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Адару тудары. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ аржаны (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Боочы Громотуха (..)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] cd3szy11v2yqlqoqslam0wsgzw20k2x 0 186 36057 34460 2022-08-28T21:08:06Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Как-Арка |оригинальное название = {{lang-ru|}}Гагарка |герб = |флаг = |lat_deg = 50|lat_min = 13|lat_sec = 36 |lon_deg = 85|lon_min = 40|lon_sec = 36 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези {{!}}Ӱстӱги-Оймонныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 946<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Гагарка (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Гагарка (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 90 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Как-Арка''' ({{Lang-ru| Гагарка }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Как {{Lang-ru|сухой}}, арка {{Lang-ru|лес}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. Как-Арка {{Lang-ru|сухой лес}}<ref name="Топонимика"/>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажыныҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, [[Оймонныҥ чӧли|Оймонныҥ]] чӧл јалаҥында, [[Кадын]] сууныҥ оҥ јарадында турат. Арка туулу, чӧл јалаҥду, аралду меестӱ јерлӱ. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 946 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35030/gagarka.html Гагарка (Как-Арка)]</ref>. === Климады === Климады кезем-континенталга јуукташ, кырлаҥ ла ойык јерде торт башкаланып јат. Климат соок кыжыла, тыҥ салкын-шуурганла, кӱс-јаста да тоҥырып ийериле, изӱ јайла аҥыланат. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 1,9 °C. Эҥ ле соок ай ол чаган, бир конокто кейдиҥ орто температуразы −23,3 °C, сыраҥай ла соогы — 56 °C. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура ла ӱстӱги бажы изӱниҥ јаан изӱ айда болот: 15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот. Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы- 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда(60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1.9 м — 2.3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм. 200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. === Ӧзӱмдери === Мӧш лӧ кайыҥ, тыт ла аспак, чиби ле терек агаштар ӧзӧт. Кыска да болзо јайда јердиҥ ажы (кузук, јиилек, мешке), Маала ажы, кырада салган мажакту аш јакшы јылда кӧп тӱжӱм берет<ref name="Кучин флора и фауна"/>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Амырдыҥ элбек јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 6 ором: Тӱндӱк, Тӧс, Меесте, Кайыҥду, Олјондо, Одорлу. [[Кӧксу-Оозы]] — Ӱстӱги-Оймон деп јолдо турат. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Как-Арка јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ӱстӱги Оймон]]|| 21 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] ||15 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 340 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 400 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 260 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 230 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1866 јылда тӧзӧлгӧн. Јуртты коштой 5 км јанында Ӱстӱги-Оймон јурттаҥ кӧчип келген улус тӧзӧгӧп, јуртай берген. Серкпе туткан 18 чактыҥ кӧчкиндери, јаржактар. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Гагарка (Республика Алтай) }} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 234 кижиниҥ 90 % орустар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * баштамы школ; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * магазин; * пилорама; * серкпе. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан ээлемдер јок. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Адару тудары. Кырага аш салары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыкту кыр байлу (1507)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Серикпе јаржактардыҥ (..)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] mfuz8u0ivpcorpn0zzbaj3him9ornuh 0 189 36102 34512 2022-08-28T21:54:54Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Калбалу |оригинальное название = {{lang-ru|Черемшанка}} |герб = |флаг = | изображение = Черемшанка - panoramio.jpg | описание изображения = Калбалу |lat_deg = 51 |lat_min = 52 |lat_sec = 5.988 |lon_deg = 85 |lon_min = 46 |lon_sec = 20.002 |CoordAddon = type:city(69)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Сускуныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Сускуныҥ јурт јеезези{{!}}Сускуныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 664 м<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы |Черемшанка (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Черемшанка (Республика Алтай)| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 93 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Калбалу''' ({{Lang-ru| Черемшанка }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагыныҥ]] [[Сускуныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Калба {{Lang-ru|черемша}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, [[Кадын]] сууныҥ оҥ јарадында, [[Калбалу (суу)|Калбалу]] деген суу Кадынга киргенинде турат. Кырда, ӧзӧктӧ, суујараттай койу агаштар ла бийик ӧлӧҥ ӧзӧт. Јурттыҥ турган јери [[Чуйдыҥ трагы]]н экијандай. Айландыра койу арал ла садтар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 664 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[http://www.geonames.org/1508227/cheremshanka.html Черемшанка (Калбалу)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кыска ла серӱӱн јай. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.]</ref>. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга-тажы јиилектӱ: бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ, кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 13 ором: Дворовый кош ором, Јолдо, Тӱндӱкте, Тӱштӱкте, Кайыҥду, Јалаҥда, Кӧк-јажыл, Крымныҥ, Најылыктыҥ, Амыр-энчӱниҥ, Садту, Јараттай кош ором, Тегеликтӱ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Калбалу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Суску]]|| 6,4 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 24 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 28 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 120 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 461,1 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Черемшанка (Республика Алтай)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 54 кижи болгон, олордыҥ 93 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == * баштамы школ; * эмчилик; * магазин; * турбаза. <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Маала ажын ӧскӱрери. Мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Чаптыган, байлу туу (46)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Кара (суу)|Кара суу]] (49)<ref name="Ойношев свод"/>; * Бабырган туу(39)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Черемшанка - panoramio (2).jpg|Калбалу јурт </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] obnbie6ppb9eiemmixs5p1wsl8n86mu 36103 36102 2022-08-28T21:55:31Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Калбалу |оригинальное название = {{lang-ru|Черемшанка}} |герб = |флаг = | изображение = Черемшанка - panoramio.jpg | описание изображения = Калбалу |lat_deg = 51 |lat_min = 52 |lat_sec = 5.988 |lon_deg = 85 |lon_min = 46 |lon_sec = 20.002 |CoordAddon = type:city(69)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Сускуныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Сускуныҥ јурт јеезези{{!}}Сускуныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 664 м<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы |Черемшанка (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Черемшанка (Республика Алтай)| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 93 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Калбалу''' ({{Lang-ru| Черемшанка }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагыныҥ]] [[Сускуныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Калба {{Lang-ru|черемша}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, [[Кадын]] сууныҥ оҥ јарадында, [[Калбалу (суу)|Калбалу]] деген суу Кадынга киргенинде турат. Кырда, ӧзӧктӧ, суујараттай койу агаштар ла бийик ӧлӧҥ ӧзӧт. Јурттыҥ турган јери [[Чуйдыҥ трагы]]н экијандай. Айландыра койу арал ла садтар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 664 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[http://www.geonames.org/1508227/cheremshanka.html Черемшанка (Калбалу)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кыска ла серӱӱн јай. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.]</ref>. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга-тажы јиилектӱ: бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ, кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 13 ором: Дворовый кош ором, Јолдо, Тӱндӱкте, Тӱштӱкте, Кайыҥду, Јалаҥда, Кӧк-јажыл, Крымныҥ, Најылыктыҥ, Амыр-энчӱниҥ, Садту, Јараттай кош ором, Тегеликтӱ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Калбалу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Суску]]|| 6,4 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 24 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 28 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 120 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 461,1 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Черемшанка (Республика Алтай)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 54 кижи болгон, олордыҥ 93 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == * баштамы школ; * эмчилик; * магазин; * турбаза. <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Маала ажын ӧскӱрери. Мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Чаптыган, байлу туу (46)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Кара (суу)|Кара суу]] (49)<ref name="Ойношев свод"/>; * Бабырган туу(39)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Черемшанка - panoramio (2).jpg|Калбалу јурт </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] i9gs44lwx4qstslseny85r4db72okpa 0 197 36027 34731 2022-08-28T20:41:33Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кара-Коол |оригинальное название = {{lang-ru| Каракол (Усть-Канский район)}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51.290122 |lon_deg = 84.582906 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезези{{!}}Чаргы-Оозыныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 895 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Каракол (Усть-Канский район) |тс}} |год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Каракол (Усть-Канский район) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 57 %, <br>[[орустар]] 36 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кара-Коол''' ({{Lang-ru|Каракол}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кара-Коол {{Lang-ru|долина темной реки; обильный, родниковый, питающийся подземными водами поток (протока, река) }}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш јанында, Тӱӱкейдиҥ сындарыныҥ алдында, [[Куча (суу)|Куча]], [[Каракоол (суу)|Каракоол]], [[Чылбак (суу)|Чылбак]] деген суулардыҥ јанында турат. Тӱштӱктей бийик ле кайыр сын-тайгаларга кӧрӧ мында кырлар чала јабызак, тӱштӱк јаны агаш јок меестер, тӱндӱк јаны дезе аркаларлӱ, кӧп сабазы тыт ла мӧш агаш ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 895—923 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1504556/karakol.html|title=Karakol’|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref>https://foto-planeta.com/np/35141/karakol.html Каракол (Усть-Канский район)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш узун ([[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына јетире), кар-јут јаан тӱжет. Ортоайлык кышкы температура −19..-20° С болот. Соок [[чаган ай]]да тыҥыда тӱшсе, 35 °С, 40 °С кире бар. Јай кыска ла серӱӱн, [[Јаан изӱ ай|јаан изӱ айдыҥ]] ортоайлык температуразы +15 °С. Чык-јуттыҥ кеми 450—500 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,2 м/с болот. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет : айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны тыт-чет агаш. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга-тажы јиилектӱ: бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 42,3 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 17,5 га , јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 19,3 га, јонго керектӱ тудумдар 0,4 га, производстволык јерлер 1,7 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 2,3 га, территория специального назначения 1,1 га<ref name="Генплан Черноануйское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Черноануйское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>Кара-Коол јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1,351 км, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 962 м<ref>[https://al.2rus.org/karakol_ust-kanskiy_rayon/karta/ Карта села Кара-Коол.]</ref>. Јуртта 3 ором: Јаҥы, Партизанский, Тӧс<ref>[https://mapdata.ru/altay/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Оромдорыныҥ текши узуны 3,24 км, оромдоры айры-тейри. Јурттыҥ туралары јаҥыс кат, таҥынаҥ јерлӱ, орто кеми 2500 м². Онойдо ок 45 экиквартиралык туралар. Жилфондтыҥ кеми 12855 м²<ref name="Генплан Черноануйское СП"/>. «[[Чаргы-Оозы]] — Кара-Коол» деп регионал трассаныҥ учы, (идентификационный темдеги 84К-124, узуны 16,8 км). Јолдыҥ ӱсти гравий<ref name="Перечень а/д РА">[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. «[[Моты-Бажы]] — [[Кара-Коол]]» деп регионал трассаныҥ учы (идентификационный темдеги 84К-12<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.376710&lon=84.687939&z=14&m=w&search=84К-124/ Региональная трасса 84К-124]</ref>, узуны 14,7 км). Јолдыҥ учы грунт<ref name="Перечень а/д РА"/>. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Кара-Коол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Чаргы-Оозы]] ||17 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 77 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 270 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||220 км, 260 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||150 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||180 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Каракол (Усть-Канский район)| Столбцов=8}} Ӧрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 157 кижи болгон, олордыҥ 36 % [[орустар]], 57 % [[алтайлар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; -o-column-count: 2; -ms-column-count: 2; column-count: 2;"> * баштамы школ; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * ФАП; * склад зерна; * маралдар ӧскӱрер ээлем; * конор тура; * атјарыш ӧткӱрер јер; * магазин. </div> == Экономиказы == Јаан производстволык ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Карындаштык мӧҥкӱ (2017 јылдаҥ бери турган јери јарталгалак)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>; * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес(1429)<ref name="Ойношев свод"/>; * Граждан јууныҥ јуучылдарына памятник (1434)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Археологиялык === * Музей-куй таш (1445)<ref name="Ойношев свод"/>; * Куй таш. Јебрен стоянка (1349)<ref name="Ойношев свод"/>; * Кӧк куй таш (1443)<ref name="Ойношев свод"/>; * Эски караколдыҥ куйы (1444)<ref name="Ойношев свод"/>; * Камин-куй таш (1372)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен корум (1373, 1453, 1454)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јурттыҥ јанында куй таш бар, шиҥжӱчилер мында јебрен ийттиҥ сӧӧгин тапкан. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туу Агой (1353)<ref name="Ойношев свод"/>; * Тоҥмок суу. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] saxzlbncq7noaci4aufpasukun544u9 0 201 36080 34513 2022-08-28T21:46:20Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кара-Суу |оригинальное название = {{lang-ru|Карасук}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 51 |lat_sec = 14.656 |lon_deg = 86 |lon_min = 8 |lon_sec = 42.259 |CoordAddon = type:city(288)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези{{!}}Кызыл-Ӧзӧктиҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 413<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Карасук (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Карасук (Республика Алтай)| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 84 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кара-Суу''' ({{Lang-ru|Карасук}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кара-Суу {{Lang-ru|родниковая река, ручей; ключ; родник; река с ледниковым началом или питанием, черная вода}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Карасуу (суу)|Карасууныҥ]] јанында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 413 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35069/karasuk.html Карасук (Кара-Суу)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱкке кӧрӧ Алтайдыҥ тӱндӱкте јерлеринде ай-кӱн бир канча јымжак, кырлары да јабызак, кары да јаан тӱжет, тыҥ салкындар да јок. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.]</ref>. === Аҥ-куштары === [[Майма аймак|Майма аймактыҥ]] тайгалары ла одоштой турган тууларда азулу јаан аҥдар јок. Оок аҥдардаҥ койон, кӧрӱк, тийиҥ, сарас, јоонмойын, јараа, кӱжӱл бар. Барынтычы куштар кезем астаган, кускун ла тейлегеннеҥ јаандары јок. Кӱӱле, боро кушкаш, кӧктӧш, томуртка, каргаа, саҥыскан, тарал, кызылтӧш, јелечи, јалбагай аралда, кырда туштайт<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Јуртты айландыра кырлардаҥ ала ӧзӧккӧ тӱжӱре карагай ла јойгон ӧзӧт. Аралда суујакалай тал, ыргай, каргана, беле, јодро, эрмен агаштар јайылган. Ӧлӧҥ-чӧби бийик болуп, јайрада ла ӧзӱп ӱадар јер. Кыска да болзо јайда јӱзӱн чечек јайылат: кӱнкаајы, отчечек, марал чечек, кандык, кӱӱктаман, саргай, таҥдалай, чийне ле оноҥ до ӧскӧ<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга-тажы јиилектӱ: бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ, кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 4 ором: Јииттердиҥ, Нагорный кош ором, Тоҥмок суу, Олјондо. [[Улалу|Горно-Алтайск]] — Верх-Бийск деп јолдо турат. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Кара-Суу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Кызыл-Ӧзӧк]]|| 15 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 32 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 23 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 120 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 440,0 км-деҥ ||32 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1825 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Карасук (Республика Алтай)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 311 кижи болгон, олордыҥ 84 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == * баштамы школ; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * магазин; * пилорама. == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Маала салары. Мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Чаптыган туу (46)<ref name="Ойношев свод"/>; * Чарлак кыр (45)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Туткуш (суу)|Туткуштыҥ]] кара суузы (62)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Карасууныҥ боочызы]] (122)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Чевалков, Михаил Васильевич|Чевалков (Чӧбӧлкӧп) М. В.]] (1819—1901)- алтай литератураны тӧзӧгӧн бичиичи, кӧчӱреечи, миссионер. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] iq8ku1g4n8oafmoy7v5v3evt3mbupbr 0 208 36091 34514 2022-08-28T21:50:10Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Карлу |оригинальное название = {{lang-ru| Карлушка}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 58 |lat_sec = 55.103 |lon_deg = 85 |lon_min = 51 |lon_sec = 6.746 |CoordAddon = type:city(413)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Майманыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Майманыҥ јурт јеезези{{!}}Майманыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 250<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Карлушка | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Карлушка| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 94 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Карлу''' ({{Lang-ru|Карлушка}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Майманыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Карлу {{Lang-ru|снежная, заснеженная долина}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Кадын]] сууга [[Кичӱ-Јул (суу)|Кичӱ-Јул]] суу киргенинде, [[Майма]] јуртка јетире 1 км кире јанында турат. Айландыра ак јалаҥдарлу, кырлары чала јабызак, тӱндӱк јаны агаштарла бӱркелген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 254 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/5097/mayma.html Майма]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кышкыда бу ӧзӧккӧ јаан кар тӱжетен учун карлу деп адаган. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === Коп лӧ сабазы оок аҥдар јӱрет: койон, тӱлкӱ, калазак, јоонмойын, сууныҥ кӱжӱли, јараа, кӧрӱк, кумдус, ӧркӧ, момон, сарас, агас, тийиҥ,токтонок, эрлен ле оноҥ до ӧскӧ<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Куштар агаш-аразында кӧп: томыртка, кӱӱле, каргаа, саҥыскан, кускун, тейлеген, мечиртке, јелечи, кӧктӧш, јалбагай ла о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке,јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. === Јери ле јолдоры === Јуртта 11 ором: Агашту кош ором, Кадынныҥ, Јииттердиҥ, Меесте, Проточный, Кӱнет, Тракту, Тӧс, Јараттай кош ором, Јараттай 2-чи кош ором, Ташту кош ором. Карлу јурт [[Майма]] јуртка биригип калган, ортозы 1 км-наҥ ас. Карлуга [[Улалу|Улалунаҥ]] једерге Майма ажыра айланып келер, эмезе Кыска јолло Кайас ӧзӧк ажыра боочы ажып, эмезе промзона ажыра јолды кыскартарга јараар. Ырак јокто, бир 3 ле км јанында [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] аэропорты, кажы ла четверг ле воскресен кӱнде самолеттор [[Москва]] калага учат. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Карлу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Майма]]|| 5 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 5 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 10 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 97 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 444,0 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Карлушка | Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 353 кижи болгон, олордыҥ 94 % [[орустар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == * аэропорт; * магазин; * АЗС; * СТО; * пилорама; * јол (айрылчык); * СПТУ-28. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Маала ажы, азырал белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Чаптыган туу(46)<ref name="Ойношев свод"/>; * Бабырган байлу кыр ()<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Тоҥбок суу]] (62)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] kyocjwz86u31v2w2lu3t28frjwzz7je 0 209 36106 33172 2022-08-28T21:58:55Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Карым |оригинальное название = {{lang-ru|Карым}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 44 |lat_sec = 31.646 |lon_deg = 85 |lon_min = 49 |lon_sec = 35.594 |CoordAddon = type:city(75)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Ыныныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Ыныныҥ јурт јеезези{{!}}Ыныныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 891<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Карым (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Карым (Республика Алтай)| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 75 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Карым''' ({{Lang-ru|Карым}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Ыныныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Карым {{Lang-ru|яма, ров}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Кадын|Кадынныҥ]] оҥ јанында [[Бараан-Коол|Бараан-Коолдоҥ]] туура ӧзӧк барган, ондо [[Карым (суу)|Карым]] сууныҥ јарадында турат. Јурт ичпек јакшы јерде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 891 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166550/karym.html Карым]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Јай кыска ла серӱӱн, кыш соок узун. Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. Кадын орой тоҥот, тӱштӱкте чылап тыҥ салкындар сокпойт. === Аҥ-куштары === Карым јурттыҥ јанында кырларда јаан аҥдар јокко јуук, кезикте кеткин эликтер ӧдӧр аргалу, тӱлкӱлер бар, оок аҥдардаҥ јоонмойын, кӧрӱк, сарас, агас, кӱжӱл, чычкан, јараа, кумдус ла оноҥ до ӧскӧзи бар. Агаш аразында кӧп куштар јуртайт томуртка, кызылтӧш, кӱӱле, тарал, кӧктӧш, јелечи, јалбагай, кускун, каргаа, саҥыскан<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. === Ӧзӱмдери === Јурттыҥ јанында кырлары каскак таштарлу, арка јаны карагай, мӧш, чиби, тыт, кайыҥ агашла бӱркелген. Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 2 ором: Јииттердиҥ, Олјондо кош ором. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Карым јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ыны]]|| 6,5 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 54 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 58 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 150 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 484,5 км-деҥ ||6,5 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Карым (Республика Алтай)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 88 кижи болгон, олордыҥ 75 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурттыҥ клубы; * библиотека; * экоферма; * магазин; * агашкезим. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Агаш белетеери. Адару тудары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Бабырган байлу туу (39)<ref name="Ойношев свод"/>; * Карымныҥ аржаны (54)<ref name="Ойношев свод"/>; * Куртукӧл (118)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 1jqv0tpux8xk6dki8hzy9t9zhlcp54p 0 211 36038 34462 2022-08-28T20:53:59Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кастакту |оригинальное название = {{lang-ru|}}Кастахта |герб = |флаг = |lat_deg = 50.323134 |lon_deg = 85.737995 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези {{!}}Кӧксу-Оозыныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1104<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кастахта (село) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кастахта (село) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 53 %, [[алтайлар]] 45 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = 649474 |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кастакту''' ({{Lang-ru|Кастахта}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кастакту {{Lang-ru|крутая гора}}<ref name="Топонимика"/>. Каскак {{Lang-ru|крутая, каменистая}}, туу {{Lang-ru|гора}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ, Тӧгӧриктиҥ, Теректиниҥ сын тайгаларына курчаткан, Казахстанла гран кыйуга јуук јерде, [[Кастакту (суу)|Кастактуныҥ]] суузы ла Талдура суу бириккенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1104 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35021/kastahta.html Кастахта]</ref> === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра арка туузы агашла бӱркелген, ачык јайым јалаҥдары малга јакшы одор, кыралары элбек. Мӧш, тыт, кайыҥ, терек, чиби, јодро, толоно, ыргай агаштар ӧзӧт. Јакшы јылда маала да ажы, јердиҥ де ажы, кыра да ажы јакшы тӱжӱмдӱ бӱдет<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (копеечник чайный), марал (маральник), алтын тазыл (родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 3 ором: Олјондо, Тӧс, Јараттай. [[Баштаҥул]] — [[Корымду]] деп јолдоҥ туура ({{lang-ru| подьезд}}) јол 84К-7 темдектӱ, узуны 11, 516 км. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Кастакту јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 12 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] ||340 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 390 км, 420 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 260 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||230 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1862 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Кастахта (село) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 70 кижи болгон, олордыҥ 53 % орустар, 45 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == * баштамы школ; * јурттыҥ клубы; * магазин; * стадион; * турбазалар. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары, аш салары, малга азырал јазаары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1921 ј., администрациялык тураныҥ јанында, Олјондо ором,1)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref> * Граждан јууда корогон јуучыл јерлештерге кереес (1970-јј.бажы, Тӧс ором,7Б)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/> * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1539)<ref name="Ойношев свод"/>. === Археологиялык === * Мӧҥкӱсалгыш (1524)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] pbnc3f6n8uhemlz9filiq7b17b2ibme 0 212 36034 34464 2022-08-28T20:47:16Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Катанду |оригинальное название = {{lang-ru|}}Катанда |герб = |флаг = | lat_deg = 50 | lat_min = 10 | lat_sec = 3 | lon_deg = 86 | lon_min = 10 | lon_sec = 32 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Катандуныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Катандуныҥ јурт јеезези {{!}}Катандуныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 955<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Катанда |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Катанда |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 80 % ле о.ӧ<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = 649474 |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = | сайт = https://катанда.рф/ }} '''Катанду''' ({{Lang-ru| Катанда }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Катандуныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Катанду {{Lang-ru|гривастая гора}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. Катан {{Lang-ru|грива, в виде грив, сборок, слоев}}, туу {{Lang-ru|гора}}<ref name="Топонимика"/>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер, Сайлугем, Теректи, Тӧгӧрик, Ыйыкту сын тайгаларга курчаткан, Катандуныҥ чӧл јалаҥында , [[Кадын]] сууга [[Кичӱ Катанду (суу)|Кичӱ Катанду]] ла [[Јаан Катанду (суу)|Јаан Катанду]] деп суулар кожылган јерде турат. Јурттыҥ узуны 3 км. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 955 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35100/katanda.html Катанда]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык : ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Мындый куштар јӱрет: сыҥыранчы ({{lang-ru| щегол}}); бӧднӧ; каменка-плясунья, полевой конек—кургак чӧлдӧ јолды экијандай; кара каргаа, саҥыскан — кыралар ла аламык агаштардыҥ ортозында. Мындый куштар јӱрет: чарлайак, талеҥко, јелечи, ӱренчи, тайаларда; тытту кайыҥду аламык ӧскӧн агаштарда — јалбагай, талаҥ-келеҥ, сыҥыранчы ({{lang-ru| щегол}}); бӧднӧ; кургак чӧлдӧ јолды экијандай; кара каргаа, саҥыскан — кыралар ла аламык агаштардыҥ ортозында. јалаҥныҥ ла аралдыҥ чычкандары, кичинек башту чычкан, айылдыҥ ла кыралардыҥ, јалаҥдардыҥ чычкандары, узун куйрукту ӧркӧ, кыраларда ла јалаҥдарда; сууныҥ чычканы — суулардыҥ јарадыла, састалган јерлерле; јеерен ле борозымак јеерен чычкандар ла кӧрӱктер карагайлу ла кайыҥду карагайлу аралдарда, оноҥ суу јараттай јӱргилейт<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра арка туузы агашка бӱркеткен, ак јалаҥы одор болгон, кыразында аш ӧскӧн. Мӧш, терек, тыт, кайыҥ, чиби, јодро, беле ле ыргай агаш ӧзӧт. Јердиҥ кузугы, јиилеги, мешкези, эм ӧлӧҥдӧри јакшы ӧзӧр јер. Тыт, мӧш, кайыҥ, чиби, терек, аспак агаш ӧзӧт. Јер ажы, маала ажы, кыра ажы јакшы јылда бийик тӱжӱм берет<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{lang-ru| копеечник чайный}}), марал ({{lang-ru| маральник}}), алтын тазыл ({{lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 15 ором: Јараттай, Заводской, Одорлу, Совхозтыҥ, Јажыл, Наговицинниҥ, Партизанский, Меесте, Јалаҥду, Советский, Агашту кош ором, Спортивный кош ором, Јииттердиҥ кош ором, Тӱндӱк кош ором, Чӧлдӧ кош ором. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Катанду јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 51 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 370 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||430 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||290 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||260 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1836 јылда тӧзӧлгӧн. Баштап ла бого келген беш биле байа бир «раскольниктер» деп улус болгон, тургун алтайларла јарашпай турала, је оноҥ канай да эптешкен. Революциядаҥ озо мында Бикатунский казачий линияныҥ улузы база јаткан. Казачий атаманду болгон. Граждан јууныҥ ӧйинде кызылдар казактарды јуулап, кырып, сӱрген. Арткан калгандары кытат јерине тынын алып качкан дежер. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Катанда | Столбцов=9}} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1094 кижи болгон, олордыҥ 80 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * кӱӱлик сургал; * культура байзыҥы; * ДЮСШ; * стадион; * библиотека; * эмчилик; * азралдыҥ јери (каргандардыҥ туразы, дом престарелых); * метеостанция; * магазин; * конор тура; * ашкана; * турбаза. </div> == Экономиказы == Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары, кырада аш салары, азрал белетеери, пасекалар, сыр эдери. Агашла иштеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Озодо абыстыҥ туразы, кийнинде школ болгон, эмди музей (1551)<ref name="Ойношев свод"/>; * Граждан јууныҥ геройлорыныҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1499))(Јалаҥду ором<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref> * Тӱӱкилик памятник (1918 ј.,П. Суховатыҥ башкарган кызылгвардей јуучылдарыныҥ штабы турган тура,)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>. * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1535)<ref name="Ойношев свод"/>. === Археологиялык === * Ташта јурамал (1533)<ref name="Ойношев свод"/>; * Курган. Јебрен тӱрк руникалык бичик, мӧҥӱн тажуурда (1546)<ref name="Ойношев свод"/>; === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Боочы Ыйыкту (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Наговицин, Пимен Николаевич|Наговицин П. Н.]] (1924 — 06.10.1944) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы Украинский фронт, 529-чи стрелковый полктыҥ автоматчиктериниҥ ротазыныҥ бӧлӱгиниҥ командири, младший сержант, Советский Союзтыҥ Геройы<ref>Наговицын П. Н.[http://geroi-altay.ru/heroes_sssr/nogovicyn-p-n/]</ref>. * == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] h9gq3aebufw00epvgfjjsx35bsy9t7b 0 215 36024 34736 2022-08-28T20:36:22Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Келей |оригинальное название = {{lang-ru|Келей}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51.180402 |lon_deg = 84.756281 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Моты-Оозыныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Моты-Оозыныҥ јурт јеезези{{!}}Моты-Оозыныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 982<ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Келей (село) |тс}} |год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Келей (село) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = 97 % [[алтайлар]]<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649462 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Келей''' ({{Lang-ru| Келей }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Моты-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Келей {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ,Наралканыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, [[Моты (суу)|Мотыныҥ суузыныҥ]], [[Тектен (суу)|Тектен]] ле [[Келей (суу)|Келейдиҥ]] суузыныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 982—1129 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url= https://www.geonames.org/1503914/keley.html|title=Keley|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref> <ref>[https://foto-planeta.com/np/166559/keley.html Келей].</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кайда да 5-6 ай, [[Чаган ай|чаган айдыҥ]] ортоайлык температуразы −19..-20,5 °С кире болуп јат, тыҥыда соок кӱндерде −35..-40 °С једет. Јай серӱӱн ле кыска болот, 3 ле ай. Јаан изӱ айда +25..+30 °С болот, ортоайлык изӱниҥ кеми +15 °С кире. Јут-чыктыҥ кеми 452—500 мм бар, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,6 м/с болор. === Аҥ-кужы === Айландыра кырларыныҥ арка јанын агаштар бӱркеген, кӧп сабазы чет агаш, бийиктей мӧш агаш. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Тайгалары аҥду-кушту. Булан, элик, аҥ, тооргы, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон ло оок аҥдар<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Кезик аҥ-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра кырлары мӧш, тыт, чиби, кайыҥ агашла бӱркелген, арал-арказында јӱзӱн-јӱӱр тайалар ла јердиҥ јиилектери бар: бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, уйкӧс. Јалаҥдары чечектериле чоокырайган. Быркырууш чечек, калаш чечек, мӧт чечек, кӱн чечек, таҥдалай, буланат, чейне, марал чечек, ай чечек ле о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: артыш, кызыл тазыл, алтын тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 44,7 га<ref name="Генплан Козульское СП"/>. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 26,2 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 12,4 га, јонго керектӱ тудумдар 0,6 га, производстволык јерлер 1,4 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 4,0 га, рекреационный учурлу 0,1 га. Келей јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 961 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 269 м<ref>[https://al.2rus.org/keley/karta/ Карта села Келей.]</ref>. Јуртта 3 ором: Јаҥы, Минаковтыҥ Кудачы, Тан-Чолмон<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-keley/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Келейде 76 јаҥыс кат агаш тура, кажызы ла 2000 м² јерлӱ, 6 эки бӧлӱктӱ тура. Јурт ичинде јолдордыҥ узуны 8 км<ref name="Генплан Козульское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Козульское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. «Солонешный — Кан-Оозы» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат (идентификационный темдеги 84К-96<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.179504&lon=84.755273&z=14&m=w&search=84К-96/ Региональная трасса 84К-96]</ref>, узуны 56 км)<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>, Келейдиҥ боочызынаҥ ыраак јок. Келейге јетире ӱч јол бар: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Беш-Ӧзӧк]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Экинур]] — [[Боочы]] — [[Келей]]; [[Улалу]] — [[Шабалин]] — [[Себиниҥ боочызы]] — [[Нефтебаза]] — [[Јоло]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Экинур]] — [[Келей]]; [[Алтай кырай|Алтай кырайдаҥ]] келзе: [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Тураты]] — [[Келей]]. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Келей јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Моты-Оозы]] || 6 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 36 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 230 км, 270 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||230 км, 320 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||150 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 140 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Келей (село) | Столбцов=7}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 220 кижи болгон, олордыҥ 97 % [[алтайлар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; -o-column-count: 2; -ms-column-count: 2; column-count: 2;"> * баштамы школ; * јурттыҥ клубы; * магазин — 2; * эмчилик; * библиотека; * спортјалаҥ; * агашкезим.. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан производстволык ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Овцеводческая ферма. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * [[Келейдиҥ боочызы]], байлу (1441)<ref name="Ойношев свод"/>; * Наралкада кезер таш (1370)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Тоҥмок суу. * Кӧл. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] 5llc1g2j63ujnkirkl7217ypylrq0kr 0 216 36043 34465 2022-08-28T21:00:01Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кеме-Кечӱ |оригинальное название = {{lang-ru|}}Октябрьское |герб = |флаг = |lat_deg = 50.240349 |lon_deg = 85.726255 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Корбо-Талдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Корбо-Талдыҥ јурт јеезези {{!}}Корбо-Талдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 956<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Октябрьское (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Октябрьское (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 92 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = 649490 |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = 84240820002 |цифровой идентификатор 2 = 84640420106 |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кеме-Кечӱ''' ({{Lang-ru| Октябрьское }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Корбо-Талдыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кеме {{Lang-ru|лодка}}, кечӱ {{Lang-ru|переправа, брод}}<ref name="Топонимика"/>. Кеме-Кечӱ {{Lang-ru|лодочная переправа}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ, Сайлугемниҥ сын тайгаларына курчаткан, Казахстанныҥ гран кыйузына јуук јерде, [[Кадын|Кадынныҥ]] јарадында турат. Јуртта 9 ором: Јараттай, Октябрдыҥ, Садтыҥ, Тӧс, Меесте, Кӱрлӱ, Сӱӱнчилӱ, Јалаҥду, Одорлу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 956 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166561/oktyabrskoe.html Октябрьское (Кеме-Кечӱ)]</ref>. === Климады === Климады кезем-континенталга јуукташ, кырлаҥ ла ойык јерде торт башкаланып јат. Климат соок кыжыла, тыҥ салкын-шуурганла, кӱс-јаста да тоҥырып ийериле, изӱ јайла аҥыланат. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 1,9 °C. Эҥ ле соок ай ол чаган, бир конокто кейдиҥ орто температуразы −23,3 °C, сыраҥай ла соогы — 56 °C. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура ла ӱстӱги бажы изӱниҥ јаан изӱ айда болот: 15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот. Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы- 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда(60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1.9 м — 2.3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм. 200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык : ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Арка туузы агашту, ак јалаҥы одорлу, кӱрентизи кылгалу ашту. Једиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы тӱжӱми јакшы ӧсјадар јер. Мӧш, тыт, чиби, терек, аспак, кайыҥ ӧзӧт. Айландыра арка туузы агашка бӱркеткен, ак јалаҥы одор болгон, кыразында аш ӧскӧн. Мӧш, терек, тыт, кайыҥ, чиби, јодро, беле ле ыргай агаш ӧзӧт. Јердиҥ кузугы, јиилеги, мешкези, эм ӧлӧҥдӧри јакшы ӧзӧр јер. Тыт, мӧш, кайыҥ, чиби, терек, аспак агаш ӧзӧт. Јер ажы, маала ажы, кыра ажы јакшы јылда бийик тӱжӱм берет<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{lang-ru| копеечник чайный}}), марал ({{lang-ru| маральник}}), алтын тазыл ({{lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === [[Кӧксу-Оозы]] — [[Мыйту]] — [[Кеме-Кечӱ]] деп јолдыҥ учы, 84К-39 темдектӱ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Кеме-Кечӱ јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Корбо-Тал]]|| 12 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 19 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 340 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 400 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 260 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 230 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Октябрьское (Республика Алтай) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 258 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == * Баштамы школ; * Эмчилик; * Магазин; * Агаш јарар јер; * Турбаза. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер туу байлу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы байлу (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] gla08w9hazpvl9vr2rel2dn2cxwn0vy 0 225 36042 34469 2022-08-28T20:59:20Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Корбо-Тал |оригинальное название = {{lang-ru|}}Горбуново |герб = |флаг = | lat_deg = 50|lat_min = 13 |lat_sec = 26 | lon_deg = 85|lon_min = 49 |lon_sec = 51 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Корбо-Талдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Корбо-Талдыҥ јурт јеезези {{!}}Корбо-Талдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 933<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы| Горбуново (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы| Горбуново (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 86%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Корбо-Тал''' ({{Lang-ru| Горбуново }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Корбо-Талдыҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Корбо-Тал {{Lang-ru|заросли молодого тальника}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ, Тӧгӧриктиҥ сын тайгаларына курчаткан, Оймонныҥ чӧлиниҥ тал ортозында, [[Кадын|Кадынныҥ]] сол јарадында, јурттыҥ ичиле [[Јаан-Теректи (суу)|Јаан-Теректи суу]] агып, Кадынга кожылганында турат. [[Кӧксу-Оозы аймак]]та Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр. Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 933 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35029/gorbunovo.html Горбуново (Корбо-Тал)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Узун соок кыш ла кыска јай. Чаган айдыҥ ортотемпературазы −19,2 °C, јаан изӱ айдыҥ +17,5 °C. Салкыны тыҥ эмес, ортолой кеми 4,5 м/сек, јыл туркунына 478 мм чык тӱжет, јуттыҥ кеми јеткилинче. Тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар кырлык там ла бийиктеп барат. Тӱштӱктей кургак ла соок климат болуп солунат. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай, ортоайлык јылу +15 °С, кышкыда дезе −20 °С. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −45..-50 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ орто кеми јеткилинче 517 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык : ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра арка туузы, аралдары агашту, мӧш, тал, терек, тыт, беле, јодро, чиби ле кайыҥ агаштар ӧзӧт. Элбек јалаҥдарында кыралар ла малга одор. Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru|маральник}}), алтын-тазыл ({{Lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 7 ором. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Корбо-Тал јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] ||19 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 340 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 430км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||260 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 250 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1885 јылда тӧзӧлгӧн. 19 чактыҥ экинчи јарымында Оймон ичине крестьяндар келип, алтайлардыҥ јерлерине аш салып, одорлорын блаажып баштаган. Заимкалар, деремнелер табылган, ол тушта бу Тал-Корбо јурт тӧзӧлгӧн.1895 јылда В. П. Семенов-Тянь-Шанский [[Кадын|Кадынныҥ]] јарадында бу јурт керегинде айдат.20 чактыҥ бажында деремнеде серкпе ле приходской школ тудулган. Мӱргӱӱлге јуулыжып турган улустыҥ тоозы 1453 кижи болгон. 1920 јылдарда Абайдыҥ, Оймонныҥ, Катандуныҥ волостьторы табылган. 1923 јылда Кӧксу-Оозында, Ӱстӱги-Оймондо, Катандуда, Корбо-Талда ла Сооруда беш школ ачылган. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Горбуново (Республика Алтай) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 301 кижи болгон, олордыҥ 86 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * баштамы школ; * «Колосок» балдардыҥ туразы; * библиотека; * эмчилик; * стадион; * магазин; * пилорама; * турбаза. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары, аш салары, адару тудары, азрал белетеери. Агашла иштеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Братская могила партизан (1922 г.)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref> * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1540). (1975 ј., Јииттердиҥ оромы, д. 15.)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/> * Карындаштык мӧҥкӱ. Граждан јууныҥ геройлоры (1494)<ref name="Ойношев свод"/>. === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы байлу (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. . == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Горы в окрестностях села.jpg|Јурттыҥ јанында кырлар </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 56hto97dlzyj1i22vapsv816o97825o 0 228 36041 34470 2022-08-28T20:57:57Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Корымду |оригинальное название = {{lang-ru|}}Курунда |герб = |флаг = |lat_deg = 50.322467 |lon_deg = 85.765466 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези {{!}}Кӧксу-Оозыныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1169<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Курунда |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Курунда |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 100 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Корымду''' ({{Lang-ru|Курунда}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Корымду {{Lang-ru|курган}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш јанында, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Ыйыктуныҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ эдегинде, [[Оймонныҥ чӧли]]нде, [[Корымду (суу)|Корымду]] сууныҥ јарадында турат. Кырдыҥ эдегинде эптӱ јер(смотровая площадка) бар, оноҥ Ӱч-Сӱмердиҥ тошту сӱӱрилери кӱнге мызылдаганы айас кӱнде јарт кӧрӱнет. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1169 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35022/kurunda.html Курунда (Корымду)].</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Арка туузы, аралдары агашла бӱркелген, тыт, терек, кайыҥ, мӧш, чиби агаш ӧзӧт. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru|маральник}}), алтын-тазыл ({{Lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 6 ором: Јаскы, Меесте, Партизанский, Садовый, Тӧс, Мӧштӱ кош ором. Баштаҥул-Корымду јолдыҥ учы, 84К-7 темдектӱ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Корымду јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 14 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 340 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 430 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||260 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||240 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1826 јылда тӧзӧлгӧн. Бу су алтай јурт озодоҥ ло бери тургун улусту болгон, јажына ла мап-ажын азырап, кабырып, оҥор улустаҥ маала салып, адару тудуп, аш ла малга азырал белетеп ӱренген. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Курунда | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 221 кижи болгон, олордыҥ 100 % орустар <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * баштамы школ; * библиотека; * эмчилик; * стадион; * јурттыҥ клубы; * магазин; * пилорама. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Граждан јууда корогон јуучылдарга кереес (1922 ј.,кереес эмди јок)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref> * Кызылгвардеецтиҥ мӧҥкӱзи (1922 ј., Корымду јурттыҥ јанында, јуртээлемдик јалаҥныҥ кырында)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/> * Кызылгвардеец јуучылдыҥ мӧҥкӱзи (1922 ј., Партизанский оромдо, 1 темдектӱ тураныҥ јанында)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/> * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1546)<ref name="Ойношев свод"/>; * Карындаштык мӧҥкӱ. Граждан јууныҥ геройлорыныҥ (1500).<ref name="Ойношев свод"/>. === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Бедюров,Јаҥа Тодошевич|Бедюров Ј. Т.]] (1907—1961) — ӱлгерчи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы<ref>Јаҥа Бедюров[https://www.zvezdaaltaya.ru/2014/06/yanga-todosh-bedyurov-stixi-iz-frontovogo-dnevnika/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] au408kiefb7vnp5v5i4b3vicul3d5n9 0 229 36114 34306 2022-08-28T22:08:20Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кош-Агаш |оригинальное название = {{lang-ru|}}Кош-Агач |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 49 |lat_min = 59 |lat_sec = 33 |lon_deg = 88 |lon_min = 39 |lon_sec = 49 |CoordAddon = type:city_region:RU |CoordScale = 20000 |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Кош-Агаштыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Кош-Агаштыҥ јурт јеезези {{!}}Кош-Агаштыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1747<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кош-Агач |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кош-Агач |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]], <br>[[казактар]], [[орустар]] ла о.ӧ. |конфессиональный состав = [[православные]], [[мусульмане]], [[шаманисты]] |этнохороним = |почтовый индекс = 649786 |почтовые индексы = |телефонный код = 38845 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кош-Агаш''' ({{Lang-ru|Кош-Агач}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Кош-Агаштыҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Кош-Агаш — кӧжӧӧ агаш, коштогон агаш, коштой агаш, {{Lang-ru|пара деревьев}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат. Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ, Кӧкӧрӱниҥ, Ирбистӱниҥ ыйык сындарына курчаткан турат. [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ суузына]] кӧп суулар кирет. [[Чуйдыҥ чӧли|Чуйдыҥ]] элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. [[Чуйдыҥ чӧли]]н тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1747 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/4363/kosh-agach.html Кош-Агач]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Кышкыда тыҥ сооктор болот. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол [[Кош-Агаш аймак]]. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. === Аҥ-куштары === Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. [[Алтай деп корулу јер|Алтайдыҥ корулу јери]] ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] «Кызыл бичигине»<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде [[Чуйдыҥ чӧли]]нде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 141 ором: 141, јаан јурттардыҥ бирӱзи. Јурт Р256 темдектӱ [[Чуйдыҥ трагы]] деп федерал учурлу кӧӧлик јолдыҥ 889,7-чи километринде турат. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Кош-Агаш јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 460 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 540 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4300 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 889,7 км-деҥ || 0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1801 јылда тӧзӧлгӧн. Чуйдыҥ экинчи волостиниҥ јайзаҥы Семен Јулуковто 1890 јылдарда 800 јуук соок тумчукту мал, 1200 јылкы мал, марал аҥныҥ јаан ӱӱри бар болгон. Орус којойымдарга јӱк ле торбокторды 400—500 тын тоозыла садып турган болгон. Калка-монголдыҥ гран-кыйузына јерлери јуук болуп, озодоҥ бери саду кӧнӱ барып јат. Монгол товарларды таҥынаҥ аргачылар Кош-Агашка экелип, базарларда, магазиндерде садат. == Эл-јон == {{Эл-јонныҥ тоозы|Кош-Агач | Столбцов=17}} {{ Эл-јонныҥ тоозы | Кош-Агач | график}} == Ук-калыктары == Јуртта [[телеҥиттер]], [[алтайлар]], [[казактар]], [[орустар]] ла оноҥ до ӧскӧ калыктар јуртайт. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * Кош-Агаш аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары; * орто ӱредӱлӱ школ; * баштамы школ; * аймактыҥ библиотеказы; * культура байзыҥы; * музей; * мечет; * стадион; * аймактыҥ эмчилиги; * почта; * ашкана; * кӧӧликтер јепсеер јер; * саду ӧткӱрер јер; * конор тур;а * АЗС. </div> == Экономиказы == Мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Таҥынаҥ аргачылар. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * В. И. Ленинниҥ бюсти (Советский ором, 65 А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>; * Чекист-пограничниктердиҥ карындаштык мӧҥкӱзи (Јараттай ором, 17 А)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>; * Мемориал «Кем де ундылбаган, не де ундылбаган» (1975 ј., Кыйулу ором, 3В)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>; * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына обелиск (2342)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>. === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Кош-Агаштыҥ јурт јеезезиниҥ јерлеринде тӱӱкилик табынтыларлу обьекттер кӧп; * Тагыл — мӱргӱӱл ӧткӱрер јер. Кош-Агаш ла [[Ортолык]] јурттардыҥ ортозында (2207)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ак-Кобы ӧзӧктӧ Кош-Агаштаҥ 35 км тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар [[Бар-Бургазы (суу)|Бар-Бургазы сууныҥ]] сол јарадында јебрен руникалык бичиктер (1805)<ref name="Ойношев свод"/>; * Кош-Агаштыҥ герой пограничниктериниҥ карындаштык мӧҥкӱзи, гражданский јууда корогондордыҥ карындаштык-мӧҥкӱзи (1913,1914)<ref name="Ойношев свод"/>; * Эре-Чуйдыҥ чӧлинде Јаҥыс-Тӧбӧ кырдыҥ бажында Кош-Агаштаҥ 10-12 км тӱштӱктей јерде јебрен тӱрк бичиктер (2045)<ref name="Ойношев свод"/>; * Кош-Агаштаҥ тӱштӱк-кӱнбадыштай 100 км кире јерде Јуҥмалуныҥ аржаны (2073)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јуҥмалуныҥ аржаны јаар барјаткан јолдо байлу јер (2203)<ref name="Ойношев свод"/>; * Смоленская застава јаар Кош-Агаштаҥ барјатса байлу јер (2202)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ӱӱле. Байлу јер. Кош-Агаш ла Јуҥмалуныҥ ортозында боочыда (2204)<ref name="Ойношев свод"/>. * Сартакпайдыҥ тажы. Байлу јер. Кош-Агаш ла [[Кӧкӧрӱ|Кӧкӧрӱниҥ]] ортозында, Кызыл-Шыҥ ла Јӱстыт суулардыҥ бириккенинде (2200)<ref name="Ойношев свод"/>; * Абайым Боом. Каан кызыныҥ мӧҥкӱзи. Јӱстыт ла Кызыл-Шыҥ суулардыҥ белтиринде (2201)<ref name="Ойношев свод"/>; Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery class="center" perrow=6 widths="180px" heights="150px"> File:Кош-Агач - panoramio.jpg|Кош-Агаш File:Кош-Агач - panoramio (2).jpg|Кош-Агаш File:Вид на Чую и Чуйский тракт со скал у Ак-Бома.jpg| Ак-Боомныҥ кайазынаҥ [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ суузын]] кӧрзӧ File:Утро ясное.jpg| Эртендире айаста File:Larch in the valley of the river yustid 01.jpg| Кам тыт File:Petroglyphs on the Jalgiztobe hill, Kosh Agach district, Altai Republic, Russia.jpg|Кош-Агаш.Ташта јурамалдар. Јаҥыстӧбӧ деп тӧҥдӧ File:Кош-Агач.JPG| Кӱнниҥ кӱчиле иштеер электростанция File:Обо в Горном Алтае.jpg|Обо таш. Алтайда. </gallery> == Јарлу улузы == * [[Тозыяков, Александр Александрович|Тозыяков А. А.]](23.02.1937—14.11.1995) — ӱредӱчи, кӱӱчӱмдеечи, музыкант, Горно-Алтайский педагогический училище ле Барнаулда кӱӱлик училищени божоткон. 1975 јылдаҥ ала кӱӱлик школдо иштеген, кӧп кожоҥдордыҥ авторы, Культурада Россия Федерацияныҥ нерелӱ ишчизи<ref>Тозыяков А. А.[https://visit-altairepublic.ru/o-respublike-altay/den-v-istori/fevral/rodilsya-aleksandr-aleksandrovich-tozyyakov-izvestnyy-deyatel-kultury-gornogo-altaya-kompozitor-muzy/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 4bixd2653dn2f6ykwqodmqamwepsgdl 0 239 36115 34309 2022-08-28T22:08:52Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Курай |оригинальное название = {{lang-ru|}} Курай |герб = |флаг = | изображение = Село Курай, вид с окрестных холмов.jpg | описание изображения = Курай јурт, тӧҥниҥ ӱстинеҥ кӧрзӧ |lat_deg = 50|lat_min =13|lat_sec =26|lon_deg = 87|lon_min = 55|lon_sec =56 |CoordAddon = type:city_region:RU |CoordScale = 20000 |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Курайдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Курайдыҥ јурт јеезези {{!}}Курайдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1497<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Курай (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Курай (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[телеҥиттер]], [[алтайлар]], <br>[[казактар]], [[орустар]] ла о.ӧ. |конфессиональный состав = [[православные]], [[мусульмане]], [[шаманисты]] |этнохороним = |почтовый индекс = 649792 |почтовые индексы = |телефонный код = 38845 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Курай''' ({{Lang-ru|Курай}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Курайдыҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Курай — ӧлӧҥ, комургай, кургак комургайдаҥ шоор јазап јат, {{Lang-ru|разновидность борщевика; сухой, сухая земля}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. Монголдоҥ кӧчӱрзе — «кургак јер». == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] ыйык тайгалары: Сайлугем, Ак-Туру, Кӧкӧрӱниҥ тайгалары. Јурт [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ суузыныҥ]] јанында турат. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. [[Чуйдыҥ чӧли]]н тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1744 метрге бийик. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1497 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35121/kuray.html Курай]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. === Аҥ-куштары === [[Кош-Агаш аймак]] кату кышту соок јер. [[Чуйдыҥ чӧли]]нде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма<ref name="Кр книга животные РА 2017">.[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 7 ором: Алтайдыҥ, Геологияныҥ, Јажыл, Јайымныҥ, Юбилейдиҥ, Телеҥиттиҥ, ЧВТ-ныҥ переулогы. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Курай јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] || 67 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 390 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 480 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4200 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 822,2 км-деҥ || 0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1901 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{Эл-јонныҥ тоозы|Курай (Республика Алтай)}} == Ук-калыктары == Јуртта [[телеҥиттер]], [[алтайлар]], [[казактар]] јуртайт. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * культура байзыҥы; * стадион; * эмчилик; * ашкана; * магазин. </div> == Экономиказы == Мал азыраары, крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Туризм. Таҥынаҥ аргачылар. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес.(1965 ј.,Геологияныҥ оромы, 3А)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>; * А. Малкин деп партизан кижиниҥ мӧҥкӱзи(1957 г.)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === Курайдыҥ јурт јеезезиниҥ јерлеринде археологиялык обьекттер ле байлу јерлер кӧп. * [[Курайдыҥ чӧли]]нде [[Актуру (суу)|Актуруныҥ]] ла Чуйдыҥ суулары бириккенинеҥ 6 км ӧрӧ, Ак-Туру сууныҥ сол јарадында мӧҥкӱсалгыш (1768)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ак-Туру — байлу туу (1984)<ref name="Ойношев свод"/>; * Байлугем — байлу кыр (1985)<ref name="Ойношев свод"/>; * Маашай-Бажы — байлу кыр (1991)<ref name="Ойношев свод"/>; * Межелик — байлу кыр (1992)<ref name="Ойношев свод"/>; * Курайдыҥ аржаны (2078)<ref name="Ойношев свод"/>; * Боом-Бажы (2080)<ref name="Ойношев свод"/>; * Курай јурттаҥ 10,5 км тӱштӱк-кӱнбадыштай Актуру сууныҥ орто агынында 636 башка-башка тӱӱкилик обьекттер бар «Коол-1» деп темдектӱ (2193)<ref name="Ойношев свод"/>; * «Таш јурамалдар» Чуйдыҥ суузыныҥ сол јарадында (2213)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥӱн тажуурдыҥ тӱбинде јебрен тӱрк руникалык бичик, курдыҥ коргызында бичик Курай деп мӧҥкӱсалгышта болгон. Эмди Москвада тергеениҥ тӱӱкилик музейинде (2214, 2215)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыштар Курай јурттыҥ јанында (2216—2224)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Дьенге-туу — культовый обьект (1986)<ref name="Ойношев свод"/>; * Бака (2075)<ref name="Ойношев свод"/>; * Тӧргин (2076)<ref name="Ойношев свод"/>; * Барбактал (2079)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery class="center" perrow=5 widths="200px" heights="170px"> File:Kurai. Kosh-Agachsky District. Altai. USSR. Foto 1989..jpg|Курай 1989 јыл File:Актру вершина и ледник.jpg|Актуруныҥ бажында мӧҥкӱ тош File:Вид на ледник Большой Актру.JPG |Јаан Актуру деп мӧҥкӱ тош File:Голубое озеро у Актру.jpg|Актуруныҥ кӧк кӧли File:ChuyaBridge 013 3441.jpg|Курайда [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ суузы]] </gallery> == Јарлу улузы == * [[Белееков, Эзен Карманович|Белееков Э. К.]] (12.02.1947—1993) — спортчы, грек-рим кӱрешле тренер-таскадаачы.Јаш-Турада јуртхозтехникумда ӱренген, Туулу Алтайда грек-рим кӱрештиҥ тӧзӧӧчизи. Горно-Алтайский автоном областьтыҥ ла Алтай кырайдыҥ кӧп катап чемпионы, Сибирде јииттер ортодо маргаандардыҥ јеҥӱчили, СССР-да јурт јердиҥ спортсмендериниҥ маргаандарында призер, ЦС ДСО «Урожай»-дыҥ маргаандарыныҥ јеҥӱчили, «Приз Байкала» деп бастырасоюзный маргаандардыҥ кӱлер јеҥӱчили, СССР-дыҥ Геройы генерал-полковник О. И. Огородниковко учурлаган бастырасоюзный маргаандардыҥ мӧҥӱн јеҥӱчили, ЦС ДСО «Урожай»-дыҥ кӧп катап јеҥӱчили, СССР-дыҥ спортыныҥ узы<ref>Белееков Э. К.[https://gornoaltaysk.bezformata.com/listnews/treneru-ezenu-beleekovu-ispolnilos/2981300/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] * [http://galt-auto.ru/publ/94-1-0-1034 galt-auto.ru сайт] {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] cxayyea469sxub5ihabvtr58thtqxlj 0 242 36032 34476 2022-08-28T20:45:40Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Курјум |оригинальное название = {{lang-ru|}}Курдюм |герб = |флаг = |lat_deg = 50.399154 |lon_deg = 84.570850 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Карагайдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Карагайдыҥ јурт јеезези {{!}}Карагайдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1289<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Курдюм (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Курдюм (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = орустар 76 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = 649497 |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Курјум''' ({{Lang-ru|Курдюм}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Карагайдыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Курјум {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Теректиниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ эдегинде, [[Оймонныҥ чӧли|Оймон]] ичи чӧл јалаҥда, [[Айулу (суу)|Айулу]] сууныҥ јарадында турат. [[Кӧксу-Оозы аймак]]та Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр. Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1289 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35002/kurdyum.html Курдюм (Курјум])</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Эбире турган кырлары агаштарла бӱркелген, тыт, мӧш, кайыҥ, чиби, терек, аспак, јодро ӧзӧт. Јакшы јылда јердиҥ ажы, кырада аш, маалада аш јакшы тӱжӱмдӱ бӱдет<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. Курјум Казахстанныҥ гранына јуук јерде турат. === Јери ле јолдоры === Јуртта ором: Мараловодтордыҥ. [[Талду (Кӧксу-Оозы аймак)|Талду]] — [[Карагай]] — [[Казахстан|Казахстанныҥ]] граны деп јолдо турат. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Курјум јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Карагай]]|| 4,5 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] ||97 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 300 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 390 км, 360 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 220 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 190 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Курдюм (Республика Алтай) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 37 кижи болгон, олордыҥ 76 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер [[Карагай]]да. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1506)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы, байлу (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 4zio19amkkzp95z2w8mqb9g4lgejz00 0 244 36035 34475 2022-08-28T20:48:26Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кујурлу |оригинальное название = {{lang-ru|}}Кучерла |герб = |флаг = |lat_deg = 50|lat_min = 8|lat_sec = 38 |lon_deg = 86|lon_min = 19|lon_sec = 29 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Чендектиҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Чендектиҥ јурт јеезези {{!}}Амырдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 889<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кучерла (посёлок) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кучерла (посёлок) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 90%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кујурлу''' ({{Lang-ru|Кучерла}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Катандуныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кујурлу {{Lang-ru|солончак}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Алтайдыҥ эҥ бийик туузы, Ӱч-Сӱмердиҥ эдегинде, [[Кадын]] сууныҥ сол јарадында, бого [[Кујурлу (суу)|Кујурлуныҥ]] суузы киргенинде турат. Байлу тууга јон јаткан јерлердеҥ эҥ ле јуук турган деремне. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 889 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35102/kucherla.html Кучерла]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 С°, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу айдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра арка туузы агашту, меес, тӱштӱк келтейи куру тас агаш јок таш кайалар. Мӧш, тыт, кайыҥ, аспак, терек, чиби, јодро ло беле агаштар ӧзӧт. Арка-туузын агаш бӱркеген, мӧш, тал, ыргай, терек, кайыҥ, тыт ла чиби агаштар ӧзӧт. Јердиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы јакшы бӱдер јер. Кырада буудай, арба, сула јакшы ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Арка-јалаҥда мешкези јок, јиилеги јок јакшы таркаган, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, тайабаш, чычрана ла јер јиилек. Кӧп ӧзӱмдер ачтаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: марал тазыл, алтын тазыл, кызыл тазыл<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 8 ором: Ленинниҥ, Совхозтыҥ, меесте, Јараттай, Агашту, Јаҥы, Кӱнет, Чибилӱ кош ором. [[Кӧксу-Оозы]] — [[Тӱҥӱр (јурт)|Тӱҥӱр]] — [[Кујурлу]] деп јолдыҥ учы. Эки јурттыҥ ортозында јаҥы кӱр бар. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Кујурлу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Катанду]]|| 16 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] ||62 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] ||390 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 470 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||310 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 280 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Кучерла (посёлок) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 237 кижи болгон, 100 % алтайлар <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер [[Тӱҥӱр (јурт)|Тӱҥӱрде]]. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, агаш белереери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Јебрен бичик (1571)<ref name="Ойношев свод"/>; * Куйлу, грот.(1508)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ташта јурамалдар (1529)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы (1506)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="180px" heights="130px"> File:Vesnice Kučerla.jpg | Кујурлу. </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] o1840z66clzru92uhl1gjlnbcwo0ujx 0 248 36116 34310 2022-08-28T22:09:24Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кызыл-Таш |оригинальное название = {{lang-ru|}}Кызыл-Таш |герб = |флаг = | изображение = Республика Алтай. Рассвет над урочищем Кызыл-Таш.jpg | описание изображения = Кызыл-Таш ӧзӧктӧ таҥ эртеде |lat_deg = 50|lat_min =12|lat_sec =10|lon_deg = 87|lon_min = 56|lon_sec =16 |CoordAddon = type:city_region:RU |CoordScale = 20000 |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Курайдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Курайдыҥ јурт јеезези {{!}}Курайдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1492<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кызыл-Таш (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кызыл-Таш (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = телеҥиттер, <br>алтайлар ла казактар |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = 649792 |почтовые индексы = |телефонный код = 38845 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кызыл-Таш''' ({{Lang-ru|Кызыл-Таш}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Курайдыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кызыл-Таш {{Lang-ru|красный камень}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, [[Чуйдыҥ чӧли]]нде турат. Айландыра ыйык сындар Ак-Туру, Сайлугем, Ирбистӱ, Кӧкӧрӱ. Јурт [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ суузына]] [[Курай (суу)|Курайдыҥ суузы]] киргенинде турат. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1492 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/1000007709/kyzyl-tash.html Кызыл-Таш]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. === Аҥ-куштары === Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ, Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине»<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref> кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте». Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 8 ором: Олјондо, Э.Белеековтыҥ, Колхозтыҥ, Агашту, Јаҥы, Тоҥмок суулу, тӧс, Артышту. [[Кош-Агаш]] — [[Кызыл-Таш]] деп регионал учурлу кӧӧлик јол. Јакалай јолдор. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Кызыл-Таш јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Курай]] || 2,3 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] || 69 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 480 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 380 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4200 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 822,2 км-деҥ [[Курай]] || 2,3 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 2003 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{Эл-јонныҥ тоозы|Кызыл-Таш (Республика Алтай)|Столбцов=7}} == Ук-калыктары == [[Телеҥиттер]], [[алтайлар]] ла [[казактар]] јуртайт. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * библиотека; * јурттыҥ клубы; * стадион; * магазин. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемде мал азырайт. Крестьян-фермер ээлемдер. Таҥынаҥ аргачылар. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (2351)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. Јебрен корумдар. === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery> File:Altai reserve. View of the Western border from the Kyzyl-Tash tract.jpg|Кызыл-Таш </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] d57j19294l1hejo8xn8c7tvl5yzyyj7 0 249 36076 34515 2022-08-28T21:44:35Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кызыл-Ӧзӧк |оригинальное название = {{lang-ru|Кызыл-Озёк}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 53 |lat_sec = 27 |lon_deg = 85 |lon_min = 59 |lon_sec = 35 |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези{{!}}Кызыл-Ӧзӧктиҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 324<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Кызыл-Озёк | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Кызыл-Озёк| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 85 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кызыл-Ӧзӧк''' ({{Lang-ru|Кызыл-Озёк}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Кызыл-Ӧзӧк {{Lang-ru|красная долина}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = О.Т. Молчанова |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Улалу|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Майма]] сууны экијандай турат. Алтайда јаан јурттардыҥ бирӱзи. Јурт тӧс калала биригип калган. Ортозы бир километр.Јуртты кечире Телецкий тракт ӧдӧт, [[Турачак]], [[Чоо]], [[Артыбаш]], [[Алтын Кӧл]]. Айландыра кырлары јабызак, баштары учкур эмес, чала болчок, туй ла агашла бӱркелген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 324 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/46081/kyzyl-ozek.html Кызыл-Озёк (Кызыл-Ӧзӧк)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген чаган айда ортоайлык температура —19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай кичӱ изӱ айдаҥ башталып, сыгын айдыҥ бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык тебӱзи 4,5 м/с. {{Климат местности|Ширина=|Положение=|Место_род=Кызыл-Озёка|Источник={{cite web |author = |url = http://www.pogodaiklimat.ru/monitor.php?id=36055 |title = Абсолютные минимумы и максимумы |lang = ru |website = www.pogodaiklimat.ru |date = |accessdate = 2020-08-10 |deadlink = no}}, {{cite web |author = |url = https://ru.climate-data.org/%d0%b0%d0%b7%d0%b8%d1%8f/%d1%80%d0%be%d1%81%d1%81%d0%b8%d0%b8%d1%81%d0%ba%d0%b0%d1%8f-%d1%84%d0%b5%d0%b4%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%86%d0%b8%d1%8f/%d1%80%d0%b5%d1%81%d0%bf%d1%83%d0%b1%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%b0-%d0%b0%d0%bb%d1%82%d0%b0%d0%b8/kyzyl-ozek-660565/ |title = Средние температуры и осадки |lang = |website = ru.climate-data.org |date = |accessdate = 2020-08-10 |deadlink = no}}|Янв_ср=-14.3|Янв_ср_осад=16|Фев_ср=-13.5|Фев_ср_осад=15|Мар_ср=-5.9|Мар_ср_осад=15|Апр_ср=4.4|Апр_ср_осад=29|Май_ср=12.6|Май_ср_осад=58|Июн_ср=18.3|Июн_ср_осад=63|Июл_ср=20.1|Июл_ср_осад=74|Авг_ср=17.6|Авг_ср_осад=68|Сен_ср=12.1|Сен_ср_осад=47|Окт_ср=3.7|Окт_ср_осад=40|Ноя_ср=-5.9|Ноя_ср_осад=25|Дек_ср=-12.7|Дек_ср_осад=22|Год_ср=3.0|Год_ср_осад=472|Янв_ср_мин=-19.2|Янв_ср_макс=-9.3|Фев_ср_мин=-19.2|Фев_ср_макс=-7.7|Мар_ср_мин=-11.7|Мар_ср_макс=-0.1|Апр_ср_мин=-1.6|Апр_ср_макс=10.4|Май_ср_мин=5.8|Май_ср_макс=19.5|Июн_ср_мин=11.6|Июн_ср_макс=25.0|Июл_ср_мин=13.7|Июл_ср_макс=26.6|Авг_ср_мин=11.2|Авг_ср_макс=24.1|Сен_ср_мин=5.7|Сен_ср_макс=18.5|Окт_ср_мин=-1.2|Окт_ср_макс=8.6|Ноя_ср_мин=-10.2|Ноя_ср_макс=-1.6|Дек_ср_мин=-17.2|Дек_ср_макс=-8.1|Год_ср_мин=-2.1|Год_ср_макс=9.1|Янв_а_мин=-46.4|Янв_а_макс=13.5|Фев_а_мин=-43.9|Фев_а_макс=15.2|Мар_а_мин=-36.3|Мар_а_макс=25.3|Апр_а_мин=-31.5|Апр_а_макс=33.4|Май_а_мин=-15.1|Май_а_макс=36.1|Июн_а_мин=-2.0|Июн_а_макс=37.5|Июл_а_мин=2.6|Июл_а_макс=39.6|Авг_а_мин=-1.0|Авг_а_макс=39.6|Сен_а_мин=-8.3|Сен_а_макс=35.4|Окт_а_мин=-24.7|Окт_а_макс=29.8|Ноя_а_мин=-42.8|Ноя_а_макс=24.0|Дек_а_мин=-48.6|Дек_а_макс=16.5|Год_а_мин=-48.6|Год_а_макс=39.6|Янв_вода=|Фев_вода=|Мар_вода=|Апр_вода=|Май_вода=|Июн_вода=|Июл_вода=|Авг_вода=|Сен_вода=|Окт_вода=|Ноя_вода=|Дек_вода=|Год_вода=}} === Аҥ-куштары === Кызыл-Ӧзӧктиҥ јанында кырларда јаан аҥдар јокко јуук, кезикте кеткин эликтер ӧдӧр аргалу, тӱлкӱлер бар, оок аҥдардаҥ јоонмойын, кӧрӱк, сарас, агас, кӱжӱл, чычкан, јараа, кумдус ла оноҥ до ӧскӧзи бар. Агаш аразында кӧп куштар јуртайт томуртка, кызылтӧш, кӱӱле, тарал. кӧктӧш, јелечи, јалбагай, кускун, каргаа, саҥыскан<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. === Ӧзӱмдери === Јурттыҥ јанында кырлар карагай, чиби агашла бӱркелген, јабыстай аралдарда тал, јодро, јойгон, кайыҥ, аспак, беле ле каргана кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Јайдыҥ бойында аркалары койу ла бийик ӧлӧҥдӱ. Јаркынду чечектер бӱдӱн јайга бой-бойын солып чечектейт: быркырууш, кӱнкајы, буланат, таҥдалай, саргай, кандык, кӱнчечек, чийне, калаш чечек, кӧкчечек. Аркалар ӧлӧҥчабында кӧйу ӧлӧҥиле сӱӱндирет, мында кулузын, пырей, комургай ӧлӧҥ, чайчечек ле о.ӧ. Кажы ла эм ӧлӧҥди јууйтан бойыныҥ ӧйи бар. Балузын, кылбыш, кызыл тазыл, алтын тазыл кижиге эм болуп, тузазын јетирет. Јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, чычырана, кӧккат. карагат ла башка-башка укту аламалар, груша ла сливалар ӧзӧт. === Јери ле јолдоры === Јуртта 89 ором: Хоккейдиҥ, Эрмендӱ, Майманыҥ, Шолоховтыҥ, Кӱнет, Олимпийский ле о.ӧ. Јурт [[Улалу]] — [[Артыбаш]] деп јолдо турат. == Тӱӱкизи == 1863 јылда мында ''монашкалардыҥ'' бирлиги бар деп бичилген. 1881 јылда Николай Улалинский деп кудайдыҥ кижизи ӱй улустыҥ ''миссионер'' монастырьин ачкан. Олордыҥ тоозында алтай бичиичи ле ''священник'' [[Чевалков, Михаил Васильевич|М. В. Чевалковтыҥ]] эки кызы болгон. Бу монастырь Алтай ичинде христиан јаҥныҥ тӧс јери болгон. 200-теҥ артык ӱй улус ла бир он-јирме кире балдар болгон бу монастырьда. Агару Николайдыҥ иконазына мӱргӱӱрге јыл туркунына 5 муҥнаҥ артык кижи келип баратан. 20 чактыҥ бажында мында эки јаан ''храм'' тудулган, бирӱзи кирпичтеҥ эдилген. Ол тушта тудулган храм болгон тураларда эмдиге јетире (СИЗО) шылуу эдер јер иштейт. 1922 јылдаҥ ала Кызыл-Ӧзӧк јурт ӧзӱп баштаган. 1920 јылдыҥ [[тулаан ай]]ында Николаевский (Улалинский) женский миссионерский монастырдыҥ јерлериниҥ конфискациязы болуп, бого крестьяндар келген. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Кызыл-Озёк| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 3199 кижи болгон, олордыҥ 85 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 4; -webkit-column-count: 4; -o-column-count: 4; -ms-column-count: 4; column-count: 4;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * баштамы школ; * балдардыҥ туразы; * культура байзыҥы; * библиотека; * стадион; * пекарня; * магазин; * јылкы ӱредер, јарыш ӧдӧр јер (ипподром); * Агашээлем (лесхоз); * пилорама; * АЗС; * кӧӧликтер јазаар јер; * конор тура; * ашкана; * СИЗО, катуныҥ јери. </div> == Экономиказы == Агашээлем (лесхоз). Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Маала ажын отургызары. Балык ӧскӱрер. Мал азыраары. Агашла иштеери, агашкезимдер. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === Ада-тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (109)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref> === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Байлу туу Чаптыган (45)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Кызыл-Ӧзӧктиҥ аржаны]] (48)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Окулич-Казарина, Лидия Владиславовна|Окулич-Казарина Л. В.]] (01.03.1896 — 08.09.1959) — селекционер-билимчи, кой ло эчкиниҥ угын јарандырар билим-шиҥжӱ ишти Ойротский опытный зональный станцияда ӧткӱрген (ЗОС) (1937—1941). РФ-ныҥ Тергеелик сыйыныҥ билим ле техникада лауреады, эчкилердиҥ јаҥы угын тапкан билим ижи ӱчӱн алтын медальла кайралдаткан ({{lang-ru|«Выведение и совершенствование горноалтайской породы пуховых коз»}}) . Кызыл-Ӧзӧктӧ бир ором оныҥ адыла адалган<ref>Окулич-Казарина Л. В.[http://www.musey-anohina.ru/index.php/ru/yubilei/item/367-120-let-so-dnya-rozhdeniya-l-v-okulich-kazarinoj]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] e12n1qwo3zi8a5c123trfskk8f548ol 0 255 36039 34466 2022-08-28T20:56:41Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кӧк-Јар |оригинальное название = {{lang-ru|}}Синий Яр |герб = |флаг = |lat_deg = 50.299566 |lon_deg = 85.442638 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези {{!}}Кӧксу-Оозыныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1060<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Синий Яр |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Синий Яр |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 90 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кӧк-Јар''' ({{Lang-ru|Синий Яр}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кӧк {{Lang-ru|синий}}, јар {{Lang-ru|яр}}<ref name="Топонимика"/>. Кӧк-Јар {{Lang-ru|синий яр}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш јанында, Ыйыкту, Тӧгӧрик, Ӱч-Сӱмер, Сайлугем сын тайгаларына курчаткан, [[Оймонныҥ чӧли]]нде, Кӧк-Сууныҥ јарадында турат. Арка тажы агашту, ак јалаҥы одорлу, јалаҥдары кыралу телкем јер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1060 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35019/siniy-yar.html Синий Яр (Кӧк-Јар)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 С° болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу айдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Аралда мӧш, тыт, кайыҥ, беле, терек, чиби ле о.ӧ. агаштар ӧзӧт. Јакшы јылда маала да ажы, јер де ажы, кыра да ажы тӱжӱми бийик болот. Бу јерлерде ӧрӧ аймактарга кӧрӧ, јымжак укту агаштар: кайыҥ, аспак, тал, каргана ({{lang-ru| акация}}) кӧп ӧзӧт. Беле агаш, база аттары: эргиш, эне-кат ({{lang-ru| рябина}}), јодро, терек, толоно ({{lang-ru| боярышник}}), арчын-артыш ({{lang-ru| можжевельник}}), балан-чаныш ({{lang-ru| калина}}), каҥы-туучечек-јелезин-кудайчечек ({{lang-ru|чабрец или богородская трава}}) база ӧзӧт. Јиилектердеҥ мында койјиилек, кызылгат, тайа ({{lang-ru| жимолость}}), эмегенсӧӧк-ӱзӱт агаш ({{lang-ru| бузина}}), тийиҥкат, јыдукара, казылган ӧзӱп јат<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 1 ором: Кӧк јар. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Кӧк-Јар јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 16 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 320 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 380 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||240 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||210 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1862 јылда тӧзӧлгӧн. 18 чактыҥ ортозында кӧчкиндер кӧптӧгӧн Алтайда, серкпениҥ бӧлингенинеҥ јаржактар, солдаттар, качкын каторжниктер, онойто јаҥды јаратпаган улус. [[Оймонныҥ чӧли]]нде озо заимкалар, скиттер, хуторлор тудуп, оноҥ јурттарга биригип, јакшы јайым, аш-тус салар јалаҥдарлу јерге токтогон. Совет ӧйинде колхоз, совхозто иштеген улузы. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Синий Яр | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 10 кижи болгон, олордыҥ 90 % орустар <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер [[Кӧксу-Оозы]]нда. == Экономиказы == Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Мӧҥкӱсалгыш. Томул деп кыр, бийиги 2300 м.(1531)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] dbasz5g1fp5ufnykx91v8x2ynbmjhtc 0 258 36036 34467 2022-08-28T20:49:17Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кӧксу-Оозы |оригинальное название = {{lang-ru|}}Усть-Кокса |герб = |флаг = | изображение = Ustkoksa.jpg | описание изображения = Кӧксу-Оозы | lat_deg = 50 |lat_min = 16 |lat_sec = 11 | lon_deg = 85 |lon_min = 36 |lon_sec = 54 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези {{!}}Кӧксу-Оозыныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 974<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Усть-Кокса |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Усть-Кокса |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 89 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = 649490 |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кӧксу-Оозы''' ({{Lang-ru| Усть-Кокса }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Кӧксу-Оозы {{Lang-ru|устье реки Кӧк-Суу}}, где кӧк суу {{Lang-ru|синяя (голубая) река}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>{{sfn|Поспелов|2008|с=463}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ сындарыныҥ эдегинде, [[Оймонныҥ чӧли|Оймонныҥ]] чӧл јалаҥында, [[Кӧк-Суу (Кадынныҥ кош суузы)|Кӧк-Суу]] Кадынга киргенинде турат. Казахстанныҥ гран кыйуларынаҥ тыҥ ла ырак эмес јерде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 974 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/8587/ust-koksa.html Усть-Кокса]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска, кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/сек. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар<ref name="Кучин птицы">''Кучин А. П.'' Птицы Алтая.- Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.</ref>. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Арка-туузын агаш бӱркеген, мӧш, тал, ыргай, терек, кайыҥ, тыт ла чиби агаштар ӧзӧт. Јердиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы јакшы бӱдер јер. Кырада буудай, арба, сула јакшы ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Арка-јалаҥда мешкези јок, јиилеги јок јакшы таркаган, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, тайабаш, чычрана ла јер јиилек. Кӧп ӧзӱмдер ачтаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: марал тазыл, алтын тазыл, кызыл тазыл<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ оромдороры 84: Шукшинниҥ, Лазурный, Јаҥы, Кӧксууныҥ, Комсомолдыҥ, Красковтыҥ, Кӱрлӱ, Ижемјиниҥ, Кӱнбадыш, Аламалу кош ором, Суулу кош ором ло о.ӧ. [[Улалу]] — [[Кан-Оозы]] — [[Кӧксу-Оозы]] деп јолдо турат. Бу јурттаҥ айры јолдор чыгат: Мыйтуга, Тӱҥӱрге, Карагайга, Талдуга…јетире. Республикан тӧс калага, Горно-Алтайскка, јетире Чакырдыҥ боочызы ажыра кыскарта барза, 324 км, узада Себиниҥ боочызы ажыра — 398 км болор. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Кӧксу-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 320 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 410 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||240 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||210 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1807 јылда тӧзӧлгӧн. Алтайлар Арасейге бойыныҥ кӱӱниле 1756 јылда кирген. Каанныҥ «кабинеди» 1824 јылда инородцыларды башкарар ясачный устав јӧптӧгӧн, Оймонныҥ инородный управазын јараткан, бу управа [[Ӱстӱги Оймон|Ӱстӱги-Оймондо]] болгон, мында 65 алтай кижи јуртаган. Онойдо ок бу управага Кӧксу-Оозыныҥ (Кузнецкий уездтеҥ келгендер) ла Катандуныҥ улузы кирген<ref name="История РА, учебник">''Учебное пособие''. История и культура Горного Алтая. — Горно-Алтайск: БУ ДПО РА, 2017.</ref>. Геолог Григорий Гильмерсен 1834 јылда Алтайла јорыктап јӱрӱп, бичиген — Кӧксуныҥ бажында јурт болгон, јер тураларлу, олор бис мында јатканыс 50 јыл болор дешкен, айдарда, бу улус мында 1784 јылдаҥ ала јадып баштаган, айса болзо оноҥ до эрте<ref>''Сборник.'' За Алтаем Алтай. — Горно-Алтайск: БУ РА ЛитДом «Алтын-Туу», 2015 — issn= 978-5-93809-081-1</ref>. Самаевтиҥ Г. П. шиҥжӱлӱ ижинде («Туулу Алтай Арасейге киргениниҥ айалгалары.17-19 чактар») архивте бичилгенин айдат «Оймон ичиниҥ јайзаҥы, Намжыл Тысов, бойыныҥ бир оток улузыла (120 кибиток) бу јерлерде јуртаган»<ref>[http://nbra.ru/bd/scripts/bookinfo.php?book_id=595 ''Самаев Г. П.'' Горный Алтай в XVII — в середине XIX в.] — Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1991 — isbn 5-7405-0568-2</ref>. В. В. Сапожников Оймонныҥ трагы керегинде, Оймон ичинде Кӧксу деп јуртта улус мал азырап, јерле иштеп, Кадынныҥ коолында јуртаган деп тӧкпӧй, чачпай бичиген<ref>[http://elib.tomsk.ru/purl/1-13784/''Сапожников В. В.'' Катунь и её истоки: путешествия 1897—1899 годов.] — Томск: Паровая типо-литография П. И. Макушина, 1901.</ref>. Том-Тураныҥ 1904 јылда чыгарган «Памятная книжказында»<ref>[http://elib.tomsk.ru/purl/1-518/ Памятная книжка Томской губернии на 1904 год/Том. губ.стат.ком.]-Томск: Печатня С. П. Яковлева (Губернская типография).- 1904.</ref> Оймонныҥ инородный волостинде, Кӧксу-Оозы јуртта 2 лавка ла волостьтыҥ башкарузы иштейт деп бичилген. 1926 јылдыҥ тооалыжы аайынча. Кӧксу-Оозы јурт Ойрот автоном областька кирген, Оймонныҥ окружной тӧс јери болгон. Јуртсовет, школ, агитпункт, 87 ээлем, 364 кижи (кӧп сабазы орустар) болгон<ref>[http://sun.tsu.ru/mminfo/000245182/ Список населенных мест Сибирского края, 1928 г.]</ref>. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Усть-Кокса | Столбцов=12}} Ӧрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 4437 кижиниҥ 89 % орустар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * Аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары; * Орто ӱредӱлӱ школ; * Баштамы школ; * Сургалдыҥ туразы; * ДЮСШ; * Культура байзыҥы; * Аймактыҥ библиотеказы; * Аймактыҥ эмчилиги; * Тӱрген болуш јетирер эмчилик; * Музей; * Стадион; * Магазин; * Конор тура; * Турбаза; * АЗС; * Кӧӧликтер јазаар јер СТО; * «Оймонныҥ солундары» деп газеттиҥ редакциязы. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы мал азыраары, СПК «Абайский», аш ӧскӱрери, азырал белетеери, адару тудары, марал аҥ, уй кой, эчки тудары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Кадынныҥ биосферный заповеднигиниҥ тӧс јери<ref name="Ойношев свод"/>; * Е. Н. Рерихтиҥ јондык библиотеказы (1997 ј. ачылган)<ref name="Ойношев свод"/> ; * 1918—1945 јј. јууларында корогон јерлештерге мемориал (1977 ј., Хоритошкинниҥ оромы,4 Б)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref>; * Агаш архитектура, тура (1550), Набережный ором<ref name="Ойношев свод"/>; * Малков деп којойымныҥ туразы, агаш архитектура (1552)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1534) (1971, Совхозный ором)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>. === Археологиялык === * Ташта јурамалдар (1532, 1566)<ref name="Ойношев свод"/>; * Кастактуда останец.(1526)<ref name="Ойношев свод"/>; * Агару эне кудайдыҥ серкпези<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Кӧксуныҥ аржаны (1510);<ref name="Ойношев свод"/>, * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1507)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery class="center" perrow=6 widths="150px" heights="100px"> File:Ust-Koksa.jpg|Кӧксу-Оозы File:Post office in Ust-Koksa.jpg | Почта File:Footbridge over the Koksa River in Ust-Koksa.jpg | Суу кечире кемирӱ File:View from the road bridge in Ust-Koksa.jpg | Кӧксу-Оозында кӧӧликтер кечетен кӱрдеҥ кӧрзӧ File:Мост через Коксу - panoramio.jpg | Кӧк сууны кечире кӱр File:View on Ust-Koksa 1.jpg | Кӧксу-Оозы </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] * [http://sun.tsu.ru/mminfo/000245182/ Список населенных мест Сибирского края, 1928 г.] * [http://nbra.ru/bd/scripts/bookinfo.php?book_id=595/ Самаев Г. П. «Горный Алтай в XVII — в середине XIX в.»] * [http://elib.tomsk.ru/purl/1-13784/ Сапожников В. В. «Катунь и её истоки: путешествия 1897—1899 годов.»] * [http://elib.tomsk.ru/purl/1-518/ «Памятная книжка Томской губернии на 1904 год.»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] qsam1os3hsmdm6kfj6833v4xet3xwfr 0 260 36113 34304 2022-08-28T22:07:41Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кӧкӧрӱ |оригинальное название = {{lang-ru|}}Кокоря |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 49|lat_min =54|lat_sec =47|lon_deg = 88|lon_min = 59|lon_sec =59 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Кӧкӧрӱниҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Кӧкӧрӱниҥ јурт јеезези {{!}}Кӧкӧрӱниҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1880<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кокоря |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кокоря |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав =[[алтайлар]] 94 % , <br>[[телеҥиттер]] ла [[казактар]] |конфессиональный состав = [[шаманисты]], [[православные]] |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38845 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кӧкӧрӱ''' ({{Lang-ru|Кокоря}}<ref name="Реестр географических названий в АГКГН">[https://cgkipd.ru/upload/iblock/b03/b0387cad37eb4a522bf5d96496ea04af.pdf Новый Бельтир (№ 0154321)/ Реестр географических названий объектов / автоматизированный Государственный каталог географических названий (АГКГН) / Республика Алтай]</ref>) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Кӧкӧрӱниҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Кӧк {{Lang-ru|синий, голубой}}. Ӧрӧ {{Lang-ru|верх, верхняя часть}}<ref name="Топонимика"/>. Кӧк-Ӧрӧ {{Lang-ru|синий верх}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, [[Чуйдыҥ чӧли]]нде турат. Айландыра Ак-Туруныҥ, Сайлугемниҥ, Ирбистӱниҥ, Кӧкӧрӱниҥ ыйык сындары. [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ суузына]] кӧп суулар кожылат. Калка-монголдыҥ, тана-тубаныҥ гран-кыйуларына јерлери јуук. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1880 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35131/kokorya.html Кокоря]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол Кош-Агаш аймак. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. === Аҥ-куштары === [[Кош-Агаш аймак]] кату кышту соок јер. [[Чуйдыҥ чӧли]]нде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 9 ором: 60 лет ВЛКСМ-ныҥ 60 јылдыгына, Очурдяп јайзаҥныҥ, Октябрьский кош ором, Ӱстӱги Кӧкӧрӱниҥ, Јииттердиҥ, Кокышевтиҥ, Гагаринниҥ, Тӧс, Бадыманыҥ. [[Кош-Агаш]] — [[Кӧкӧрӱ]] деп регионал учурлу кӧӧлик јол. Јакалай јолдор. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Кӧкӧрӱ јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] || 28 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 480 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 570 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4300 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 900,0 км-деҥ || 21 км |} == Тӱӱкизи == Јурт јеезе 2003 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Кокоря | Столбцов=13}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1279 кижи болгон, олордыҥ 94 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * культура байзыҥы; * библиотека; * эмчилик; * стадион; * краевед музей; * магазин. </div> == Экономиказы == Мал јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Таҥынаҥ аргачылар. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (первая половина 1980 јылдар., Кӧкӧрӱ јурт, пер. Октябрьский, 17/1)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref> * В. А. Винокуровко бюст(1977 ј., Кӧкӧрӱниҥ јурт јеезезиниҥ јеринде, Јылкы-Тал деп ӧзӧктӧ, «Октябрьдыҥ 40-јылдыгы» деп, колхоз болгон јерде.)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/> === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === Кӧкӧрӱ-Бажында Алтайга јарлу эм-томду аржан суулар бар. * Тагыл. Байлу јер (2208)<ref name="Ойношев свод"/>; * Карагем-Бажы — байлу туу (1990)<ref name="Ойношев свод"/>; * Тожоҥты ла Кӧкӧрӱниҥ ортозында байлу јер (1801)<ref name="Ойношев свод"/>; * Кӧкӧрӱниҥ Ыйыгы — байлу туу (1989)<ref name="Ойношев свод"/>; * Бугузынныҥ аржаны. Кӧкӧрӱнеҥ 20 км Тӱндӱк-кӱнчыгыштай (2072)<ref name="Ойношев свод"/>; * Кош-Тал деп јерде Кӧкӧрӱ јурттаҥ 3 км кӱнбадыштай (2198)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ӱӱле. Байлу јер. Кӧкӧрӱ ле Бугузынныҥ ортозында боочы (2205)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Турдубаев, Яков Яйтынович|Турдубаев Я. Я.]], Јаакап (1912―1973) ― Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, сержант, кайралдары «За отвагу» деп медаль, «орден Красной звезды», Орден Отечественной войны 2 степени, Берлинге јетире барган<ref>Турдубаев Я. Я.[https://1418museum.ru/heroes/34251878/]</ref>, бухгалтер, аймакисполкомныҥ јааны болуп иштеген<ref>Алтайдыҥ чолмоны. Турдубаев Я. Я.[https://altaicholmon.ru/2020/04/14/sht-ni-ujazyna-jetken-jestebis/]</ref> * [[Бидинов, Край Адарович|Бидинов К. А.]] (1.11.1940) — ӱредӱчи, краевед, Горно-Алтайский педагогический института ӱренген, Кӧкӧрӱниҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ директоры болуп иштеген. Чуй ичиниҥ телеҥиттериниҥ тӱӱкилик ле этнографиялык музеиниҥ (1966) тӧзӧӧчизи ле башкараачызы, Россия Федерацияныҥ нерелӱ ӱредӱчизи, Культураныҥ нерелӱ ишчизи<ref>Бидинов К. А.[https://gornoaltaysk.bezformata.com/listnews/altaj-za-dostizheniya-v-oblasti-kulturi/41214934/]</ref>, Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ сыйыныҥ лауреады<ref>Историко-этнографический музей теленгитов Чуи[https://www.vtourisme.com/altaj/bogatstva-altaya/muzei/1444-muzej-]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] r3vso2ztdyw92b0x31jdmkqjoupk2ta 0 262 36098 33173 2022-08-28T21:53:23Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кӧл-Јик |оригинальное название = {{lang-ru|Озерное}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 48 |lat_sec = 51.646 |lon_deg = 85 |lon_min = 47 |lon_sec = 47.756 |CoordAddon = type:city(180)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Ман-Јӱректиҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Ман-Јӱректиҥ јурт јеезези{{!}}Ман-Јӱректиҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 374<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Озёрное (Майминский район) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Озёрное (Майминский район)| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 95 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кӧл-Јик''' ({{Lang-ru|Озерное}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Ман-Јӱректиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кӧл-Јик {{Lang-ru|лог с озером}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 374 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/1000005516/ozernoe.html Озёрное (Кӧл-Јик)]</ref>. Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Ман-Јӱректиҥ јанында, Чаҥкыр, Сӱӱри ле Таскырга курчаткан турат. === Климады === Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кыска ла серӱӱн јай. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. Кадын орой тоҥот, тӱштӱкте чылап тыҥ салкындар сокпойт. === Аҥ-куштары === Кӧл-Јиктиҥ јанында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Эбире турган кырлар агашла бӱркелген, ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурт 39 ором: Мешкел, Айас јалаҥ, Канатту, Јалаҥду, С. Л. Шефердиҥ, Кӱнет јалаҥ, Јииттердиҥ, Амыр-энчӱниҥ, Меесте, Серӱӱн ле о.ӧ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Кӧл-Јик јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ман-Јӱрек]]|| 4 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 35 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 39 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 130 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 474, км-деҥ ||1,3 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Озёрное (Майминский район)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 156 кижи болгон, олордыҥ 85 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * баштамы школ; * јурттыҥ клубы; * магазин; * калаш быжырар јер; * конор туралар; * турбаза; * чанаатрасса; * Чаҥкыр кырга чыгар эдим; * парапланла учары; * сувенир садар јер; * кӧлдӧ туристтерге јазамал (кеме, Катамаран); * кӧӧликтер јазаар јер; * АЗС; * агашкезим. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Сад ла маала отургызары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Бабырган тодоштордыҥ байлу туузы (39)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ман-Јӱректиҥ кӧли ()<ref name="Ойношев свод"/>; * Чаптыган кыр байлу (46)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан (суу)|Аржан суу]] (62)<ref name="Ойношев свод"/>; * Чаҥкыр туу ()<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Манжерок.JPG|Ман-Јӱректиҥ кӧли, Кӧл-Јик јурттаҥ тӱндӱк кӱнчыгыш јаар 0,5км </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] afisn1zy3kbjw9pbo1z9id0af2wvf9d 36100 36098 2022-08-28T21:53:53Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кӧл-Јик |оригинальное название = {{lang-ru|Озерное}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 48 |lat_sec = 51.646 |lon_deg = 85 |lon_min = 47 |lon_sec = 47.756 |CoordAddon = type:city(180)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Ман-Јӱректиҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Ман-Јӱректиҥ јурт јеезези{{!}}Ман-Јӱректиҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 374<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Озёрное (Майминский район) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Озёрное (Майминский район)| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 95 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кӧл-Јик''' ({{Lang-ru|Озерное}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Ман-Јӱректиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кӧл-Јик {{Lang-ru|лог с озером}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 374 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/1000005516/ozernoe.html Озёрное (Кӧл-Јик)]</ref>. Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Ман-Јӱректиҥ јанында, Чаҥкыр, Сӱӱри ле Таскырга курчаткан турат. === Климады === Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кыска ла серӱӱн јай. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. Кадын орой тоҥот, тӱштӱкте чылап тыҥ салкындар сокпойт. === Аҥ-куштары === Кӧл-Јиктиҥ јанында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Эбире турган кырлар агашла бӱркелген, ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурт 39 ором: Мешкел, Айас јалаҥ, Канатту, Јалаҥду, С. Л. Шефердиҥ, Кӱнет јалаҥ, Јииттердиҥ, Амыр-энчӱниҥ, Меесте, Серӱӱн ле о.ӧ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Кӧл-Јик јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ман-Јӱрек]]|| 4 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 35 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 39 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 130 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 474, км-деҥ ||1,3 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Озёрное (Майминский район)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 156 кижи болгон, олордыҥ 85 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * баштамы школ; * јурттыҥ клубы; * магазин; * калаш быжырар јер; * конор туралар; * турбаза; * чанаатрасса; * Чаҥкыр кырга чыгар эдим; * парапланла учары; * сувенир садар јер; * кӧлдӧ туристтерге јазамал (кеме, Катамаран); * кӧӧликтер јазаар јер; * АЗС; * агашкезим. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Сад ла маала отургызары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Бабырган тодоштордыҥ байлу туузы (39)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ман-Јӱректиҥ кӧли ()<ref name="Ойношев свод"/>; * Чаптыган кыр байлу (46)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан (суу)|Аржан суу]] (62)<ref name="Ойношев свод"/>; * Чаҥкыр туу ()<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Манжерок.JPG|Ман-Јӱректиҥ кӧли, Кӧл-Јик јурттаҥ тӱндӱк кӱнчыгыш јаар 0,5км </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 1icwxcioa6rb5g497tegnm2psqlgf81 0 270 36085 34509 2022-08-28T21:47:55Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Майма |оригинальное название = {{lang-ru|Майма}} |герб = |флаг = | изображение = Building of the administration of Mayminsky District in Mayma.jpg | описание изображения = Майма. Администрацияныҥ туразы | lat_deg = 52 | lat_min = 00 | lat_sec = | lon_deg = 85 | lon_min = 53 | lon_sec = | CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Майманыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Майманыҥ јурт јеезези{{!}}Майманыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 254<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Майма | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Майма | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 90 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} Майма ({{Lang-ru|Майма}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Майманыҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Майма {{Lang-ru|от родо-племенного названия: майман сӧӧк}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Кадын|Кадынныҥ]] оҥ јарадында [[Майма (суу)|Майма суула]] бириккенинде, канча јолдыҥ белтиринде: [[Майма]] — [[Артыбаш]], Майма — [[Тожоҥты]], Майма — [[Кӧксу-Оозы]], Майма — [[Барнаул]]. [[Алтай кырай]]ла кыйуда, кырларга курчаткан турат. Чаптыган, Бабырган, Талаҥзап деп кырлар, ырак ла јок боочылары Курттукӧл, Јуукјайлу, Карасууныҥ. [[Горно-Алтайск|Улалуга]] јуук, ортозы 9 км. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 254 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/5097/mayma.html Майма]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ мында климат эмеш јымжак, кышкыда кар јаан тӱжет, кезик јерде 1 метрге чыгара. [[Кадын|Кадынныҥ]] тожы [[Јаҥар ай|јаҥар айдыҥ]] учында туй тура берет. [[Чаган ай|Чаган айдыҥ]] орто температуразы −20°, −17,8 °С, [[јаан изӱ ай]]дыйи +19 °С, +20 °С јылу болот, кейдиҥ чыгы јеткилинче 700—750 мм кире бар, салкынныҥ орто кеми 4,5 м/сек. {{Климат города |Город_род=Маймы |Источник=[http://altai-meteo.ru/majma/pivot/temperature Метеостатистика Республики Алтай] | Янв_ср=-14.1 | Янв_ср_осад= | Фев_ср=-13.2 | Фев_ср_осад= | Мар_ср=-8.0 | Мар_ср_осад= | Апр_ср=1.6 | Апр_ср_осад= | Май_ср=12.0 | Май_ср_осад= | Июн_ср=16.7 | Июн_ср_осад= | Июл_ср=19.3 | Июл_ср_осад= | Авг_ср=17.1 | Авг_ср_осад= | Сен_ср=10.5 | Сен_ср_осад= | Окт_ср=3.0 | Окт_ср_осад= | Ноя_ср=-6.7 | Ноя_ср_осад= | Дек_ср=-12.3 | Дек_ср_осад= | Год_ср=2.3 | Год_ср_осад= | Янв_ср_мин=-18.0 | Янв_ср_макс=-10.4 | Фев_ср_мин=-17.6 | Фев_ср_макс=-8.4 | Мар_ср_мин=-13.3 | Мар_ср_макс=-3.0 | Апр_ср_мин=-3.2 | Апр_ср_макс=6.1 | Май_ср_мин=6.7 | Май_ср_макс=17.5 | Июн_ср_мин=11.0 | Июн_ср_макс=22.3 | Июл_ср_мин=13.9 | Июл_ср_макс=24.8 | Авг_ср_мин=11.9 | Авг_ср_макс=22.5 | Сен_ср_мин=6.0 | Сен_ср_макс=15.0 | Окт_ср_мин=-0.1 | Окт_ср_макс=6.6 | Ноя_ср_мин=-10.0 | Ноя_ср_макс=-3.1 | Дек_ср_мин=-16.0 | Дек_ср_макс=-8.8 | Год_ср_мин=-2.3 | Год_ср_макс=6.9 | Янв_а_макс= | Янв_а_мин= | Фев_а_макс= | Фев_а_мин= | Мар_а_макс= | Мар_а_мин= | Апр_а_макс= | Апр_а_мин= | Май_а_макс= | Май_а_мин= | Июн_а_макс= | Июн_а_мин= | Июл_а_макс= | Июл_а_мин= | Авг_а_макс= | Авг_а_мин= | Сен_а_макс= | Сен_а_мин= | Окт_а_макс= | Окт_а_мин= | Ноя_а_макс= | Ноя_а_мин= | Дек_а_макс= | Дек_а_мин= | Год_а_макс= | Год_а_мин= |}} * Кейдиҥ ортојылдык температуразы: +2,3 °C * Салкынныҥ орто тӱргени: 4,5 м/с === Аҥ-куштары === Майманыҥ јанында кырларда јаан аҥдар јокко јуук, кезикте кеткин эликтер ӧдӧр аргалу, тӱлкӱлер бар, оок аҥдардаҥ јоонмойын, кӧрӱк, сарас, агас, кӱжӱл, чычкан, јараа, кумдус ла оноҥ до ӧскӧзи бар. Агаш аразында кӧп куштар јуртайт томуртка, кызылтӧш, кӱӱле, тарал. кӧктӧш, јелечи, јалбагай, кускун, каргаа, саҥыскан<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. === Ӧзӱмдери === Јурттыҥ јанында кырлар карагай, чиби агашла бӱркелген, јабыстай аралдарда тал, јодро, јойгон, кайыҥ, аспак, беле ле каргана кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>.Јайдыҥ бойында аркалары койу ла бийик ӧлӧҥдӱ. Јаркынду чечектер бӱдӱн јайга бой-бойын солып чечектейт: быркырууш, кӱнкајы, буланат, таҥдалай, саргай, кандык, кӱнчечек, чийне, калаш чечек, кӧкчечек. Аркалар ӧлӧҥчабында кӧйу ӧлӧҥиле сӱӱндирет, мында кулузын, пырей, комургай ӧлӧҥ, чайчечек ле о.ӧ. Кажы ла эм ӧлӧҥди јууйтан бойыныҥ ӧйи бар. Балузын, кылбыш, кызыл тазыл, алтын тазыл кижиге эм болуп, тузазын јетирет. Јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, чычырана, кӧккат, карагат ла башка-башка укту аламалар, груша ла сливалар ӧзӧт. === Јери ле јолдоры === Јуртта 109 ором: Социалистический, Папардэ, Юбилейный, Јӧптиҥ, Јеҥӱниҥ 50 јылдыгы, Кырда, Јарда, Саддыҥ оромы ла о.ӧ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Майма јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Майма]]|| 0 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 0 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 9,5 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 94 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 435,7 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1811 јылда тӧзӧлгӧн. Јолдордыҥ белтири учун тӱрген јаанап ӧскӧн. Аймактыҥ јеринде 100-теҥ артык башка-башка эпохаларга келижип турган археологиялык кереестер бар. Кӧп јурттардыҥ тӱӱкизи [[Чуйдыҥ трагы]]ла колбулу. Майма јуртта крестӱ алтайлар ла орустар јаткан. Јурттыҥ тӧзӧлгӧнин бого Колывано-Воскресенский заводтордо иштеген, Чаргазацкий заимкада јаткан крестьяндар Зяблицкийлер-карындаштар кӧчип келгениле колбойдылар. Мында Нижне-Кумандинский волостьтыҥ бир канча кӧчкӱн билелери келген, олордыҥ јааны кресттӱ Чендек деп кижи болгон. Чендектиҥ бала-барказы Алтайда православный миссияны таркадарга эрчимдӱ болушкан. Архимандрит Макарий: «Мындагы климат јакшы, балык та кӧп, аш салар, мал азыраар јер телкем, одын-суу јуук, кӧп, адару тударга јакшы . Майма јурт [[Јаш-Тура|Јаш-Туранаҥ]] 80 беристе кире бар» — деп бичиген (27.11.1831) /Самаралар, 1905, с.244/. Ӱч ле јылдаҥ архимандрит самараларыныҥ бирӱзинде бичийт: «Миссия бойы ''станду'', Алтайдыҥ сыраҥай ла эжигинде, [[Кадын]]га кирген [[Майма (суу)|Майма сууныҥ]] оозында, Усть-Майминский деп адалган (08.11.1834)». 1810 јылда бу озо ло ''Чергачак'' болгон (Корчугановтор, Бедаревтер, Зяблицкийлер тӧзӧгӧн) [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] эски трактыныҥ јанында (бу бир версия, 1890 јылда тудулган кожевня), база версиялардыҥ бирӱзи ортолыкта {{lang-ru|«Старая деревня»}} эски Майманыҥ орды эмдиги 10-чы магазинниҥ јаны. Бу версия чын болгодый. 1817 јылда чаган айдыҥ 24-чи кӱнинде [[Том-Тура]] јаар ''[[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] земский исправниги'' бичиген: «Башка-башка волостьтордыҥ Быстрянский јуртта јаткандар, ол тоодо Алексей Сафронов нӧкӧрлӧриле Быстрянкадаҥ 25 беристе ӧрӧ, [[Кадын]]га кирген Найма ([[Майма (суу)|Майма суу]]) сууныҥ оозына кӧчӧргӧ јӧп сурап туру, ондо кыра салар, мал азыраар јерлер кӧп, Быстрянканыҥ јанында јерлер једишпейт…». Је качан 9 јасак тӧлӧӧр билелер [[Майма (суу)|Майманыҥ]] оозына кӧчӱп келерде, ондо Алексей Заболоцкий баштагандар туралар тудуп салган, кыра салган эмтир (1885). Кийнинде «Забокой» деп адаган, [[Бабырган]] јуртка суу кечире турган. [[Кадын]] ла [[Майма (суу)|Майма суу]] 1888 јылда кӧпчиирде, јоголгон бо кӧчӱрилген бе, (1896, 1925, 1969 јылдарда суулар база кӧпчиген). Озодо Майма сууны јакалай майман сӧӧктӱ алтайлар јуртаган (Г. Д. Танкова, јурттыҥ карганыныҥ куучынынаҥ). Јурт керегинде баштап ла 1789 јылда бичилген. Алтайлар јайлуларлу, кыштуларлу, мал-ажын айдаган кӧчӱп јӱретен. Аҥдап, балыктап, којойымдарла садыжатан. Алтай духовный миссияны архимандрит Макарий (тегинде Михаил Глухарев) 13 јыл 8 ай башкарган. 675 кижини креске тӱжӱрген, алтайларга болужып туратан. "Алтайский историко-статистический сборникте ", [[Том-Тура]], 1890 јылда миссияныҥ ачкан школдорыныҥ тоозы бичилген. 1845 јылда Маймада Михайл Шебалин деп 2-чи гильдияныҥ којойымы таш серикпе туткан. 1936 јылда серкпе јабылган, туразын клубка бергендер. 1994 јылда православный община тудулган. Јӱк ле 1996 јылда [[Москва|Москванаҥ]] јӧп келген, маймада серикпени орныктырзын деп<ref>Майма. История[http://maima-sp.ru/about/history.php.]</ref> == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Майма| Столбцов=15}} {{Эл-јонныҥ тоозы|Майма| график}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 15344 кижи болгон, олордыҥ 90 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 4; -webkit-column-count: 4; -o-column-count: 4; -ms-column-count: 4; column-count: 4;"> * аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары; * орто ӱредӱлӱ школ-1; * орто ӱредӱлӱ школ-2; * баштамы школ; * балдардыҥ туразы «Олененок», «Дюймовочка», «Сказка»; * аймактыҥ эмчилиги; * культураныҥ байзыҥы; * таштардыҥ музейи; * аймактыҥ библиотеказы; * кӱӱлик сургал; * почта; * спортшкол; * бассейн; * стадион; * магазин; * ашкана; * пекарня; * ашкана; * конор тура; * турбаза; * агашээлем; * пилорама; * АЗС; * СПТУ-28; * СТО. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Таҥынаҥ аргачылар. Агашээлем ле агаш белетеери. Адару тудары. Мал азыраары, сарју-сыр эдери. Маала ажы ла садтар ӧскӱрери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (104). (1970 јылда тургузылган, Ленинниҥ оромы, 15 А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref> * «Алтай — Евразияныҥ ӧзӧги» эземниҥ-темдеги. [[Кадын|Кадынныҥ]] оҥ јарады. === Археологиялык === * Мӧҥкӱсалгыш (80,98)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Калбалуныҥ аржаны (49)<ref name="Ойношев свод"/>; * Бабырган туу (39)<ref name="Ойношев свод"/>; * Чаптыган кыр (46)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јарлу улузы == * [[Чевалков, Михаил Васильевич|Чевалков М. В.]] (1817—1901) — баштапкы [[Алтай Республика|алтай]] бичиичи, кӧчӱреечи, ӱредӱчи-миссионер, баштапкы алтай букварьдыҥ тургузаачыларыныҥ бирӱзи (1868), алтай литератураныҥ тӧзӧӧчизи<ref>Писатель, переводчик, миссионер[https://www.zvezdaaltaya.ru/2016/05/pisatel-perevodchik-missioner/]</ref>. * [[Хохолков, Владимир Федорович|Хохолков В. Ф.]] (03.06.1938, Ойрот-Турада — 2008, Улалуда) — кӱӱчӱмдеечи, ӱредӱчи, фольклорист, журналист, кожоҥдордыҥ авторы, Алтайдыҥ ленинский комсомолыныҥ сыйыныҥ лауреады (1976), Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (1996), А. В. Анохинниҥ сыйыныҥ лауреады (2002)<ref name="Окылу сайт «Майма аймак»">http://www.maima-altai.ru/rayon/ludi/izvludi.php Окылусайт,Майма аймак, јарлу улузы</ref>. * [[Немцев, Иван Трифонович|Немцев И. Т.]] (09.03.1942—18.08.2015)— спортчы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тренери, Майманыҥ ДЮСШ-да 35 јыл таскадаачы-тренер (''высшей категории'') болгон, оныҥ тӧрт спортчызы гиря спортло телекейлик маргаандарда чемпиондор болгон, Россияныҥ гиря спортло кӧп катап чемпионы (16 катап), СССР-дыҥ ''Мастера спорта международного класса'', 4 катап телекейдиҥ спорт-ветерандары ортодо чемпион ''«Легенда гиревого спорта»'', Олимпий оттыҥ эстафетазында факелоносец болгон («Сочи-2014»), Майманыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, ''«За заслуги в развитии физической культуры и спорта»'', ''«Отличник физической культуры и спорта»'', орден ''«Крылатого Льва»'', спортивный «Оскар» ла о.ӧ. кӧп тоолу кайралдарлу<ref>Немцев И. Т.[https://gosarhiv-ra.ru/wp-content/uploads/2018/04/hronograf2016.pdf.]</ref>. * [[Гайсина, Надежда Николаевна|Гайсина Н. Н.]] (05.07.1948) — журналист, ӱлгерчи, Уральский госуниверситет божоткон, доцент (1974), «Звезда Алтая» газеттиҥ редакторы (2000—2003), Россия журналисттериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы (1981), РФ-ныҥ печатьиниҥ Министерствозыныҥ кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан<ref>Майма. Литературная карта[https://maima-altai.ru/firm/kultur/biblio/]</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=3 widths="220px" heights="190px"> File:Chuysky Trakt in Mayma.jpg|Майма. [[Чуйдыҥ трагы]] File:House in Mayma.jpg|Майма. Улус јадар тура File:Factory MZGBI.JPG | Майма. ЖБИ-ниҥ заводы </gallery> == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] gfh0rxnn7dcc38uibros25pm2zp9lqn 0 276 36096 34517 2022-08-28T21:52:55Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ман-Јӱрек |оригинальное название = {{lang-ru|Манжерок}} |герб = |флаг = | изображение = Манжерок видовой.jpg | описание изображения = Ман-Јӱрек | lat_deg = 51 | lat_min = 49 | lat_sec = 49 | lon_deg = 85 | lon_min = 46 | lon_sec = 30 | CoordAddon = | CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Ман-Јӱректиҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Ман-Јӱректиҥ јурт јеезези{{!}}Ман-Јӱректиҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 302<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Манжерок (село) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы |Манжерок (село)| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 95 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ман-Јӱрек''' ({{Lang-ru| Манжерок }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Ман-Јӱректиҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Ман-Јӱрек {{Lang-ru|вместилище для сердца}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. Ман-Јӱрек {{Lang-ru|сторожевая сопка, туманная сопка}}<ref name="Топонимика"/>. == Физико-георафиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Кайыр ла каскак кырлардыҥ ортозында, Чаҥкыр, Сӱӱри ле Тас кырга деп кырларга курчадат. Кырлары чыт эдип карагай ла јойгонго бастырган. Ырак јокто кӧл бар, [[Кадын]] сууныҥ оҥ јарадында, [[Чуйдыҥ трагы|Чуйдыҥ трагыныҥ]] 469,5 километринде турат. Јол тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар улалат. Кадын дезе тӱштӱктеҥ тӱндӱк јаар агат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 302 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35038/manzherok.html Манжерок (Ман-Јӱрек)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш мында ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына јетире болот. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === Майма аймактыҥ тайгалары ла одоштой турган тууларда азулу јаан аҥдар јок. Оок аҥдардаҥ койон, кӧрӱк, тийиҥ, сарас, јоонмойын, јараа, кӱжӱл бар. Барынтычы куштар кезем астаган, кускун ла тейлегеннеҥ јаандары јок. Кӱӱле, боро кушкаш, кӧктӧш, томуртка, каргаа, саҥыскан, тарал, кызылтӧш, јелечи, јалбагай аралда, кырда туштайт<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Јуртты айландыра кырлардаҥ ала ӧзӧккӧ тӱжӱре карагай ла јойгон ӧзӧт. Аралда суујакалай тал, ыргай, каргана, беле, јодро, эрмен агаштар јайылган. Ӧлӧҥ-чӧби бийик болуп, јайрада ла ӧзӱп ӱадар јер. Кыска да болзо јайда јӱзӱн чечек јайылат: кӱнкаајы, отчечек, марал чечек, кандык, кӱӱктаман, саргай, таҥдалай, чийне ле оноҥ до ӧскӧ<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга-тажы јиилектӱ: бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ, кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 42 ором: Јараттай, Суујандай, Тоҥмок суулу, Најылыктыҥ, Карагайлу кош ором, Заповедниктиҥ кош оромы, Пионердиҥ, Јарык кош ором ло о.ӧ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Ман-Јӱрек јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ман-Јӱрек]]|| 0 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 32 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 37 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 120 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 469,5 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1856 јылда крестьян-кӧчкӱндер тӧзӧлгӧн деп бичилген, је тургун алтайлар креске тӱжӱп, колый билелер тӧзӧп баштаган. 1875 јылда јаан јурттардыҥ бирӱзи боло берген. Ефим Чендеков деп којойым (мал мадаачы) серикпе туткан, адын агару Евфимийдиҥ серикпези деп адаган. 1883 јылда церковно-приходской школ ачылган. 1890-чы јылдарда Ман-Јӱректе 35 айыл болгон, олордыҥ 7 биле орустардыҥ болгон. 1910 јылдарда јуртта орустардыҥ тоозы кӧптӧгӧн. 1917 јылда мында 60—70 биле орустар болгон. Революциядаҥ озо кӧп јандай мында мал азыраары иш болгон. Јерле иштерди ас ла улус башкаратан: сула, просо, гречиха, картошко отургызатан. Черет ӧртӧп, тӧгӧт эдип, агаш кезип чӧлдӧн садатан. 1932 јылда мында амыраар јерлерди облисполком тутурткан. 1941 јылда бу лагерьлерди пионер балдарга берген. 1963 јылда В. И. Ленинниҥ адыла адалган лагерь ачылган. 1966 јылда монгол-совет најылыктыҥ фестивалинде Эдита Пьеха «Манжерок» деп кожоҥды баштапкы катап кожоҥдогон. Кожоҥ јарлу боло берген Совет ичинде<ref>[http://www.mangerok.info/index.php/2-uncategorised/154-chto-takoe-manzherok Что такое Манжерок?]</ref>. Бу јуртта «Живёт такой парень» ле «Ваш сын и брат» деп кинолордыҥ натурный съёмкалары кӧп катап болгон. 1970-чи јылдарда мында мебельный фабрика, јаан эмес обозостроительный завод иштеген. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Манжерок (село)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1455 кижи болгон, олордыҥ 95 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы «Тийиҥеш»; * «Дом ребёнка» БУЗ; * эмчилик; * тӱрген болуш јетирери (МЧС); * культураныҥ байзыҥы; * кӱӱлик сургал; * библиотека; * стадион; * агаш эдимдер (мебель) таҥынаҥ аргачы; * ашкана; * конор тура; * турбаза «Бирюзовая Катунь»; * информациялык тӧс јер (айылчыларга); * магазин; * калаш быжырар јер; * СТО; * АЗС. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Маала ла сад ӧскӱрери. Адару тудары. Сувенир эдип садары. Јылкы мал, эчки азыраары. Туризм. == Мӱргӱӱл ӧткӱрер јер == * Јаҥы серкпе, 2000 јылдарда прихожандардыҥ акчазына тудулган. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (115).(1977 јылда тургузылган, Најылыктыҥ оромы, 42 тураныҥ јаны)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. * В. Я. Шишков . Барельеф постаментте (1973 јылда [[Чуйдыҥ трагы|Чуйдыҥ трагыныҥ]] 468 км тургузылган).<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>. === Археологиялык === * Мӧҥкӱсалгыш (99,10,101)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туу Чаҥкыр (42)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан (суу)|Аржан суу]] (47)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јарлу улузы == * [[Воробьев, Николай Меркульевич|Воробьев Н. М.]] (1947) — ӱлгерчи, краевед, ӱредӱчи<ref>Воробьев Н. М.[https://gornoaltaysk.bezformata.com/listnews/prezentatciyu-svoej-novoj-knigi/62024200/]</ref>. * [[Капустина, Нина Георгиевна|Капустина Н. Г.]] (09.09.1948) — ӱлгерчи, библиотекарь<ref>Литературная карта[https://maima-altai.ru/firm/kultur/biblio]</ref>. * [[Образцова, Мария Юрьевна|Образцова М. Ю.]] (15.02.1959) — ӱлгерчи, Россия бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы (2002)<ref>Литературная карта[https://maima-altai.ru/firm/kultur/biblio]</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery class="center" perrow=5 widths="140px" heights="110px"> File:Chuysky Trakt in Manzherok.jpg | [[Чуйдыҥ трагы]] Ман-Јӱректе File:Manzherok Altay Russia (158916371).jpeg |Ман-Јӱрек File:Sberbank building in Manzherok.jpg | Ман-Јӱрек. Сбербанк File:Мениҥ јерим.jpg | Ман-Јӱрек File:Памятник В.Я. Шишкову на Чуйском тракте.jpg | В.Я. Шишковтыҥ памятниги [[Чуйдыҥ трагы|Чуйдыҥ трагында]] File:Парк-отель Манжерок.jpg | Парк-отель Ман-Јӱрек File:Перевертыш - panoramio.jpg | Аҥтара тура File:Manzherok settlement.jpg|Ман-Јӱрек </gallery> == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 57z065z7p7u9i6y0w9rd206uby50br1 0 278 36058 34477 2022-08-28T21:08:34Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Маральник-1 |оригинальное название = {{lang-ru|}}Маральник-1 |герб = |флаг = | изображение = Hikers in Maralnik-1.jpg | описание изображения = | lat_deg = 50.099157 | lon_deg = 85.900294 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези {{!}}Ӱстӱги-Оймонныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1225 |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Маральник-1 |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Маральник-1 |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 83 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = 649490 |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Маральник-1''' ({{Lang-ru|Маральник-1}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Теректиниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Тӧгӧриктиҥ сын тайгаларына курчаткан, [[Оймонныҥ чӧли|Оймонныҥ]] чӧл јалаҥында, [[Шилгат (суу)|Шилгат]] сууныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1225 метрге бийик. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. [[Чаган ай|Чаган айдыҥ]] соок деген кӱнинде −30..-40 °С, [[јаан изӱ ай]]да эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык : ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда. === Ӧзӱмдери === Айландыра туулардыҥ меес тӱштӱк клтейи агаш јок, куру таш болот, тӱндӱк арка келтейи агашту, мӧш, тыт, кайыҥ, аспак, терекле чиби агаштар ӧзӧт. Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru|маральник}}), алтын-тазыл ({{Lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 2 ором: Кырлу, Мӧштӱ. [[Мыйту]] — [[Маральник-1]] деп јолдыҥ учы, 84К-36 деп темдектӱ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Маральник-1 јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ӱстӱги Оймон]]|| 28 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 42 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 370 км |- | Ј[[аш-Тура|аш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 420 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||290 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||260 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1930 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Маральник-1 | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 64 кижи болгон, олордыҥ 83 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер [[Ӱстӱги Оймон]]до. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, марал аҥ тудары, адарула иш, аш салары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы, байлу (1506)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] dwa4ntczhi6ekit76hwsdzzvfc22sdk 0 279 36064 34479 2022-08-28T21:11:33Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Маральник-2 |оригинальное название = {{lang-ru|}}Маральник-2 |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = | lat_deg = 50.22181 | lon_deg = 86.04491 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Чендектиҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Чендектиҥ јурт јеезези {{!}}Чендектиҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1050 |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Маральник-2 |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Маральник-2 |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 100%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = 649470 |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Маральник-2''' ({{Lang-ru|Маральник-2}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Чендектиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Марал тудар ээлем болгон учун онойдо адалган. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ сындарына курчаткан, [[Карасу (Кадынныҥ кош суузы)|Карасуныҥ]] јарадында турат. [[Кӧксу-Оозы аймак]]та Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр. Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар [[Кадын]]га келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1050 метрге бийик. === Климады === Климады орто-континентал. Казахстан келтейинеҥ , кӱнбадыштаҥ орто-азияныҥ јылу кейи келип, Оймон ичинде аҥылу микроклимат турат, тӱндӱктей аймактарга кӧрӧ, айдыҥ-кӱнниҥ аайы эмеш башка. Јерлери јакшы тӱжӱм берер кара тобрак, јымжак, аш саларга јарамыкту. Чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. [[Чаган ай|Чаган айдыҥ]] соок деген кӱнинде −30..-40 °С, [[јаан изӱ ай]]да эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Кезик аҥ-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда. === Ӧзӱмдери === Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru|маральник}}), алтын-тазыл ({{Lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 1 ором: Тоҥмок суу. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Маральник-2 јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Чендек]]|| 10 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 33 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 360 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 410 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||280 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||250 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1930 јылдарда, колхоз-совхозтор башталарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Маральник-2 | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 29 кижи болгон, олордыҥ 100 % орустар <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер [[Чендек]]те. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы (1506)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар }} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 6at0ekemywc835ivs48dphit0ksgtt3 0 280 36061 34480 2022-08-28T21:10:06Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Маргалу |оригинальное название = {{lang-ru|}}Маргала |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.257370 |lon_deg = 86.002495 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Чендектиҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Чендектиҥ јурт јеезези {{!}}Чендектиҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1125<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Маргала (село)|тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Маргала (село) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 66 % ле о.ӧ<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = 649470 |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Маргалу''' ({{Lang-ru|Маргала}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Чендектиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Марга, ӧлӧҥ {{Lang-ru|трава}}. Маргалу, ӧлӧҥдӱ {{Lang-ru|разнотравье}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Ыйыктуныҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарына курчаткан, [[Оймонныҥ чӧли|Оймон]] ичи чӧл јалаҥда, [[Маргалу (суу)|Маргалу сууныҥ]] јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1125 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35025/margala.html Маргала]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Јайы кыска, кыжы узун ла соок. Кезик јылда соок −40..-45 °C градуска једет, је ортоайлык температура чаган айда −20,9 °C ла болот. Јайдыҥ изӱ ле деген кӱни +32..+38 °C, ортоайлык температура јаан изӱ айда +16..+17 °C болот. Салкындар орто кеми 4,5 м/сек, јуттыҥ кеми 479 мм кире бар. Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы — 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар [[јаан изӱ ай]]да(60 °C) ла [[чаган ай]]да (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1,9 м — 2,3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, [[Тулаан ай|тулаан айдыҥ]] 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм. 200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Тооргыныҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Ӧзӱмдери === Меестеринде агаш јок, арка јанында кырлардыҥ мӧш, тыт, кайыҥ, чиби, аралда аспак, тал, каргана агаш ӧзӧт. Арка-туузын агаш бӱркеген, мӧш, тал, ыргай, терек, кайыҥ, тыт ла чиби агаштар ӧзӧт. Јердиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы јакшы бӱдер јер. Кырада буудай, арба, сула јакшы ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Арка-јалаҥда мешкези јок, јиилеги јок јакшы таркаган, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, тайабаш, чычрана ла јер јиилек. Кӧп ӧзӱмдер ачтаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: марал тазыл, алтын тазыл, кызыл тазыл<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 2 ором: Агашту, Тӧс. Маргалуга јетире туура јол (подьезд) 84К-65 темдектӱ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Маргалу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Чендек]]|| 5 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] ||34 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 360 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 410 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 280 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||250 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Кӧчкиндер кӧптӧгӧн ӧйдӧ. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Маргала (село) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 116 кижи болгон, олордыҥ 66 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер [[Чендектиҥ јурт јеезези]]нде. <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы байлу, орустап Громотуха (1506)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://www.vtourisme.com/altaj/infrastruktura/respublika-altaj/spisok-sel/556-s-abaj vtourisme.com] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] rhd7gyvylwilztp0mnswcc97cbkdj6b 0 283 36023 34746 2022-08-28T20:35:36Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Моты-Бажы |оригинальное название = {{lang-ru|Верх-Мута}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51.194831 |lon_deg = 84.670554 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Моты-Оозыныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Моты-Оозыныҥ јурт јеезези{{!}}Моты-Оозыныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 940 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Верх-Мута |тс}} |год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Верх-Мута |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 98 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649462 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Моты-Бажы''' ({{Lang-ru| Верх-Мута }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Моты-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Моты-Бажы {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ сындарыныҥ эдегинде, [[Моты (суу)|Моты]] ла [[Эзим (суу)|Эзим]] суулардыҥ бириккенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 940—955 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1487292/verkh-muta.html|title=Verkh-Muta|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref>[https://foto-planeta.com/np/166558/verh-muta.html Верх-Мута]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Узун ла соок кыш, кыска јай. Кышкы ортоайлык температура −21 °С, јайгызы: +19 °С. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,2 м/с. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 450—500 мм кире болот. Кӱс-јас салкындак, јердиҥ, кыраныҥ, мааланыҥ ажы бӱдер ле јылда бӱдер, коомой (јутту, кӱйгек) јылда тӱжӱм јок. === Аҥ-кужы === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген<ref name="Кр книга животные РА 2017"/>. === Ӧзӱмдери === Айландыра кырларда кӧп јарымы тыт, чиби ле мӧш агаштар ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Суујакалай кайыҥ, тал, каргана ла јыраалар, беле, тайалар бар. Ак-јалаҥда башка-башка ӧлӧҥдӧр: балузын, ийт-таман, кабый, кымыскайак ла самын-ӧлӧҥ ӧзӱп јат. Јӱзӱн-јӱӱр чечектер јайла кожо јайылат: калаш-чечек, кӧкпаш, кӱн-келди, буланат, бастый, аркада јердиҥ јиилегинеҥ: бороҥот, кызылгат, тайабаш, тийиҥкат таркаган.<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 37,5 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 21,1 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 11,8 га, јонго керектӱ тудумдар 0,7 га, производстволык јерлер 0,3 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 3,6 га<ref name="Генплан Усть-Мутинское СП"/>. Моты-Бажы јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 90 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 14 м<ref>[https://al.2rus.org/verkh-muta/karta/ Карта села Верх-Мута.]</ref>. Јуртта 2 ором: Олјондо, Чапаевтиҥ<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-verh-muta/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Моты-Бажында 45 јаҥыс кат агаш тура, кажызы ла 2400 м² јерлӱ, 4 эки бӧлӱктӱ тура. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 3,13 км. Јуртта 5 ором бар<ref name="Генплан Усть-Мутинское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Усть-Мутинское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. «[[Моты-Бажы]] — [[Кара-Коол]]» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ башталганы (идентификационный темдеги 84К-12, узуны 14,7 км). «[[Моты-Оозы]] — [[Моты-Бажы]]» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификационный темдеги 84К-115<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.210526&lon=84.713677&z=14&m=w&search=84К-115/ Региональная трасса 84К-115]</ref>, узуны 7,3 км)<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. Моты-Бажына јетире ӱч јол бар: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Беш-Ӧзӧк]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Экинур]] — [[Келейдиҥ боочызы]] — [[Моты-Бажы]]; [[Улалу]] — [[Шабалин]] — [[Себиниҥ боочызы]] — [[Нефтебаза]] — [[Јоло]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Экинур]] — [[Келей]] — [[Моты-Бажы]]; [[Алтай кырай|Алтай кырайдаҥ]] келзе: [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Тураты]] — [[Келей]] — [[Моты-Бажы]]. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Моты-Бажы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јери [[Моты-Оозы]] ||7,5 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 49 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 240 км, 280 км |- | [[Јаш-Тура|аш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||230 км, 330 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 160 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 130 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Верх-Мута | Столбцов=7}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 149 кижи болгон, олордыҥ 98 % [[алтайлар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; -o-column-count: 2; -ms-column-count: 2; column-count: 2;"> * баштамы школ; * эмчилик; * магазин; * јурттыҥ клубы. </div> == Экономиказы == Јаан ээлемдер јок. Кӧп билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Байлу кыр Тӱӱкей; * Тоҥбок суу; * Агой, байлу туу (1353)<ref name="Ойношев свод"/>; Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] lvfyp7aqi4elkco0d34n1mdwaivtavo 0 284 36022 34748 2022-08-28T20:35:06Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Моты-Оозы |оригинальное название = {{lang-ru|Усть-Мута}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51.232379 |lon_deg = 84.754197 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Моты-Оозыныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Моты-Оозыныҥ јурт јеезези{{!}}Моты-Оозыныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 876 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Усть-Мута | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Усть-Мута | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 91 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649462 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Моты-Оозы''' ({{Lang-ru| Усть-Мута }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Моты-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Моты-Оозы {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ, Наралканыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, [[Моты (суу)|Мотыныҥ суузыныҥ]], [[Тектен (суу)|Тектен]] ле [[Келей (суу)|Келейдиҥ]] суузыныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 876—953 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1488128/ust-muta.html|title=Ust'-Muta|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref>[https://foto-planeta.com/np/35142/ust-muta.html Усть-Мута]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Узун, соок кыш ла, кыска серӱӱн јай. Кышкы чаган айдыҥ орто температуразы —20 °С болзо, јайдыҥ изӱзиниҥ орто кеми +15 °С. Салкындар карды јатырбай учура берет, орто кеми 4,5 м/с. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 450—500 мм. === Аҥ-кужы === Тайгалары аҥду-кушту. Булан, элик, аҥ, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон ло оок аҥдар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштар да кӧп: тарал, ӱкӱ, мечиртке, чай, бӧднӧ, кӱртӱк. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозын алып, олордыҥ азын- кӧбин шиҥжуге кийдирип, кӧп тоолу бичиктер чыгарылган<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра кырларыныҥ арка јанын агаштар бӱркеген, кӧп сабазы чет агаш, бийиктей мӧш агаш. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Јайгыда аркаларда, актарда, суулардыҥ коолында јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, чечектер, јыра-тайалар јайылып ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна"/>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru|маральник}}), алтын-тазыл ({{Lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>.Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 108,4 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 53,6 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 37,6 га, јонго керектӱ тудумдар 5,3 га, производстволык јерлер 2,9 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 8,8, рекреационный учурлу 0,2 га<ref name="Генплан Усть-Мутинское СП"/>. Моты-Бажы јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 382 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 191 м<ref>[https://al.2rus.org/ust-muta/karta/ Карта села Усть-Мута.]</ref>. Јуртта 7 ором: Олјондо, Јииттердиҥ, Октябрьдыҥ, П.Суховтыҥ, Рулевтиҥ, Тӧс, Школдыҥ<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-ust-muta/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Моты-Оозында 143 јаҥыс кат агаш тура, кажызы ла 2000 м² јерлӱ, 29 эки бӧлӱктӱ тура. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 9,11 км<ref name="Генплан Усть-Мутинское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Усть-Мутинское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Моты-Оозына јетире ӱч јол бар: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Беш-Ӧзӧк]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Экинур]] — [[Келейдиҥ боочызы]] — [[Моты-Оозы]]; [[Улалу]] — [[Шабалин]] — [[Себиниҥ боочызы]] — [[Нефтебаза]] — [[Јоло]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Экинур]] — [[Келей]] — [[Моты-Оозы]]; [[Алтай кырай|Алтай кырайдаҥ]] келзе: [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Тураты]] — [[Келей]] — [[Моты-Оозы]]. Јуртка мындый јолло кирер: «Солонешный — Кан-Оозы» (идентификационный темдеги 84К-96<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.179504&lon=84.755273&z=14&m=w&search=84К-96/ Региональная трасса 84К-96]</ref>, узуны 55,007 км)."Моты-Оозы ла Моты-Бажы" (идентификационный темдеги 84К-115<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.210526&lon=84.713677&z=14&m=w&search=84К-115/ Региональная трасса 84К-115]</ref>, узуны 7,3 км) деп јолдыҥ бажы<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Моты-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 42 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 240 км, 280 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||220 км, 320 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 160 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 130 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1925 јылда јуртта баштапкы школ ачылган. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Усть-Мута | Столбцов=8}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 601 кижиниҥ 91 % [[алтайлар]] болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ сады; * эмчилик; * библиотека; * стадион; * почта; * магазин. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == == Тӱӱкилик == * Ада-тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1968, Школдыҥ оромы, 9А)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>; * Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1917—1923, Школдыҥ оромы, 9А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>; * Совет јаҥ тургускандарга кереес бичик (1436)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Археологиялык == === Ар-бӱткендик === * Агой байлу туу (1353)<ref name="Ойношев свод"/>; * Тоҥмок суу, байлу. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Вязников, Александр Хрисанович|Вязников А. Х.]] (08.03.1919—2002) — ӱредӱчи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, педагогический иштиҥ ветераны (1998), Октябр Революцияныҥ орденин алган, Горно-Алтайск каланыҥ тоомјылу кижизи, «За боевые заслуги» медаль, Орден Отечественной войны II степениле кайралдаткан<ref>Вязников А. Х.[https://pandia.ru/text/78/001/33281.php.]</ref>; * [[Балина, Анна Чекчеевна|Анна Балина]] (15.04.1938) — артист, Государственный институт театрального искусства божоткон (ГИТИС, 1959—1963) Москва; 1963—1977 эстрадада концерттерде солист; 1977 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ Национал театрыныҥ артизи; «За трудовую доблесть» медалла кайралдаткан (1981). РСФСР-дыҥ нерелӱ артизи (24.06.1982), Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады, Россияныҥ театрал кеендикте национал «Золотая маска» деп сыйыныҥ лауреады (2021)<ref>Балина А. Ч.[https://gornoaltaysk.bezformata.com/listnews/balina-poluchila-rossiyskuyu-natcionalnuyu/99887412/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] dcv0ljqe653zqs4fyahqn13olx9vbd9 0 287 36117 34312 2022-08-28T22:09:52Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Мукур-Тархаты |оригинальное название = {{lang-ru|}}Мухор-Тархата |герб = |флаг = | изображение = Картаелангаш.jpg | описание изображения = Мукур-Тархаты на карте |lat_deg = 49|lat_min = 59|lat_sec = 24 |lon_deg = 88|lon_min = 32|lon_sec = 20 |CoordAddon = type:city_region:RU |CoordScale = 20000 |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Мукур-Таркатыныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Мукур-Таркатыныҥ јурт јеезези {{!}}Мукур-Таркатыныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1738<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Мухор-Тархата |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Мухор-Тархата |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[телеҥиттер]], [[алтайлар]], <br>[[казактар]] |конфессиональный состав = [[православные]], [[мусульмане]], [[шаманисты]] |этнохороним = |почтовый индекс = 649779 |почтовые индексы = |телефонный код = 38845 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Мукур-Тархаты''' ({{Lang-ru|Мухор-Тархата}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Мукур-Таркатыныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Мукур-Тархаты — мукур дегени кемјӱ (ус сабар ла јаан сабардыҥ ортозы), кыска, кичинек деген учур бар. Таркаты дегени экинчи ӧзӧктиҥ ады, монгол сӧс дежер-баатырдыҥ ады. Мукур ла Таркаты деп ӧзӧктӧрдиҥ бириккенинде учун јурт анайда адалган. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алдайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуй чӧлдиҥ тал ортозында турат. Јаан ыйыктары — Сайлугем, Ак-Туру, Кӧкӧрӱ, Тӱҥкелӱ, Ак-Кобы,Мукур, Туйук-Јарык, Текелӱчи, Чыҥ-Бажы, Таркаты Бажы,Кӧк-Ӧзӧк деген тайгалар јуртты эбирет. Бир јанынаҥ [[Кӧк Ӧзӧк (суу)|Кӧк-Ӧзок]] деп суу, экинчи јанынаҥ [[Саҥысканду (суу)|Саҥысканду]] деп суу агат. Бу суулар [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ суузына]] кожулат. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. [[Чуйдыҥ чӧли]]н тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1738 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35127/muhor-tarhata.html Мухор-Тархата]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол Кош-Агаш аймак. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. === Аҥ-куштары === [[Кош-Агаш аймак]] кату кышту соок јер. [[Чуйдыҥ чӧли]]нде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, аҥыр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма<ref name="Кр книга животные РА 2017">.[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 9 ороом: Јеҥӱниҥ 60 јылдыгы, Бухаровтыҥ, Казагачевтиҥ, Керексибесованыҥ, Кольчикованыҥ, Маскановтыҥ, Окулич-Казаринаныҥ, Самтаевтиҥ, Тӧлӧсованыҥ. [[Кош-Агаш]] — [[Мукур-Тархаты]] деп регионал учурлу кӧӧлик јол. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Мухур-Тархаты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] || 13 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 470 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 560 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4200 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 889,7 км-деҥ || 13 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1826 јылда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ, 1930 јылда, мында «Мукур Таркаты» деп јаан колхоз тӧзӧлгӧн. Бого 116 кижи кирген, јокту ла орто јаткан улус. Баштапкы башкараачызы Тымтышев Сурбай деп кижи болгон, оны 1937 јылда актуга бурулап, айдайла, Кызыл-Ӧзӧктӧ адып салган. Јуртта баштапкы школды 1932 јылда ачкан. Баштапкы ӱредӱчи Аюбаев Белеубай бухгалтер-чотобот кижи болгон. Колхозчы Эликпаев Сакыл деп кижи эки кыпту саман тураны тудала, школго сыйлап берген. Колхоз тӧзӧлип турарда малдыҥ тын тоозы * кой-эчки 3250 тын * сарлык350 тын * јылкы мал 278 тын * тӧӧлӧр 30 тын. == Эл-јон == {{Эл-јонныҥ тоозы|Мухор-Тархата|Столбцов=12}} {{ Эл-јонныҥ тоозы |Мухор-Тархата| график}} == Ук-калыктары == Јуртта телеҥиттер, алтайлар, казахтар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1157 кижи болгон, олордыҥ 85 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * культура байзыҥы; * библиотека; * стадион; * почта; * магазин. </div> == Экономиказы == Мал: јылкы, соок тумчукту, сарлык ла оок мал- азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * В. И. Ленинниҥ бюсты (1960 јылдардыҥ бажында)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref> * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (Кольчикованыҥ оромы, д.2А)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>. === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === Јурттыҥ јанында тӱӱкилик јерлер. * Кудай-Таш. Байлу јер. Кӧкӧзӧк деп јерде, Мукур-Таркаты јурттаҥ 2 км кӱнбадыштай, Чуйдыҥ суузыныҥ коштончызы (приток) Кӧкӧзӧк сууныҥ јанында (2188)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ирбистӱ. Мӧҥкӱсалгыш комплекс. Мукур-Таркаты јурттаҥ 20 км тӱштӱк-кӱнбадыштай , Ирбистӱ сууныҥ оҥ јарадында (2055—2071)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=5 widths="200px" heights="170px"> </gallery> == Јарлу улузы == * Масканов, Солтон Амырович (1940 јылдыҥ) — «СССР-дыҥ 50-јылдыгы» деп колхозтыҥ эчкичизи, Социштиҥ Геройы, Мактыҥ ордениниҥ 3 катап кавалери<ref>Масканов С. А.[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=21348]</ref> * Масканов, Мантылай Амырович (1927—2007) — 1955—1963 јылдарда ферманыҥ јааны болгон, парторганизацияныҥ секретари болгон. «Кызыл-Мааны» колхозтыҥ јааны болгон. Иштеп ле туруп Горно-Алтайский зооветеринарный техникумда ӱренген. М. А. Масканов кӧп катап кайралдаткан, медальдар ла ордендери: Трудового Красного Знамени, «Знак Почета». «Заслуженный работник сельского хозяйства РСФСР» деп кӱндӱлӱ атла адаткан. «Кызыл-Мааны» колхозтыҥ председатели<ref>Масканов М. А.[https://visit-altairepublic.ru/o-respublike-altay/den-v-istori/may/rodilsya-mantylay-amyrovich-maskanov-zasluzhennyy-rabotnik-selskogo-khozyaystva-rsfsr-peredovik-sels/]</ref>. * Очурдяпова, Анисья Михайловна (10.03.1946—01.07.2017) — эмчи, здравоохранениениҥ эмчи-организаторы , РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ эмчизи<ref>Очурдяпова А. М.[https://visit-altairepublic.ru/o-respublike-altay/istoriya-v-litsakh/a-m-ochurdyapova/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 9exo9ij37ras4du4hlhbn9kd885jtb7 0 289 36056 34481 2022-08-28T21:07:28Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Мый Туу |оригинальное название = {{lang-ru|}}Мульта |герб = |флаг = | изображение = Mylta, Katyn 3.JPG | описание изображения = Мый Туу, Кадын |lat_deg =50 |lat_min = 10|lat_sec = 7.9 |lon_deg =85 |lon_min =57 |lon_sec = 25.3 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези {{!}}Ӱстӱги-Оймонныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 950<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Мульта (село) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Мульта (село) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 95 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = 649495 |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Мый Туу''' ({{Lang-ru| Мульта }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Мый Туу {{Lang-ru|гора дикой кошки}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Алтайдыҥ бийик сындарына курчаткан, [[Кадын]] сууныҥ оҥ јарадында турат. Казахстанныҥ гранына јуук јерде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 950 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35028/multa.html Мульта]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ ала [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына једет, 6-7 ай, јай кыска [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдаҥ]] ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. [[Чаган ай|Чаган айдыҥ]] соок деген кӱнинде −30..-40 °С, [[јаан изӱ ай]]да эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Тооргыныҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Ӧзӱмдери === Коштой кырларда мӧш, кайыҥ, чиби, тыт, аспак, терек агаштар ӧзӧт. Айландыра аш салгадый телкем јалаҥдар, јаклы ӧлӧҥдӱ одорлор. Јакшы јылда ажы-тузы аҥтара бӱтјадар јерлер. Меестеринде агаш јок, арка јанында кырлардыҥ мӧш, тыт, кайыҥ, чиби, аралда аспак, тал, каргана агаш ӧзӧт. Арка-туузын агаш бӱркеген, мӧш, тал, ыргай, терек, кайыҥ, тыт ла чиби агаштар ӧзӧт. Јердиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы јакшы бӱдер јер. Кырада буудай, арба, сула јакшы ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Арка-јалаҥда мешкези јок, јиилеги јок јакшы таркаган, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, тайабаш, чычрана ла јер јиилек. Кӧп ӧзӱмдер ачтаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: марал тазыл, алтын тазыл, кызыл тазыл<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 10 ором: Агашту, Јииттердиҥ, Тӱндӱк, Одорлу, Јалаҥду, Садту, Кӱнет, Строительный, Тӧс, Школдыҥ. [[Улалу]] — [[Кӧксу-Оозы]] — [[Мый Туу]] деп јол. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Мый Туу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ӱстӱги Оймон]]||18 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 32 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 360 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 410 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||280 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||250 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1936 јылда, Совет ӧйинде тӧзӧлгӧн. 1966 јылда мында совхоз иштеп баштаган. 1968 јылда баштапкы агаш кӱр тудулган, оноҥ озо [[Кадын]]ды паромло кечер болгон. Кирьян Петрович Железнов деп кижи эки кат агаш школ туткан бу јуртта. Совхозтыҥ јааны Плетнецкий деп кижи бу баштаҥкайды јӧмӧгӧн. онойдо школ 1978 јылдаҥ ала эмдиге јетире иштейт. 1991 јылда јаҥы темир кӱр тудулган. Эмдиги ӧйдӧ мында јаржактардыҥ чӱм-јаҥыла эдимдер (ткачество, тӱктеҥ эдимдер, курлар, кийим..о.ӧ.) јазагылайт, мыны туристтер келип кӧрӱп, таныжат, озогы јаржактардыҥ јадынын кӧрӧт. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы |Мульта (село) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 695 кижи болгон, олордыҥ 95 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * библиотека; * музей; * јондык чӱмделгениҥ тӧс јери (центр нар.тв.); * стадион; * магазин; * пилорама. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1980 ј., Школдыҥ оромы,24А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref>; * Кызылчерӱчилдердиҥ мӧҥкӱзи (1922 ј., [[Кадын|Кадынныҥ]] оҥ јарады, 1820 метр кире јурттыҥ јанында)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>; * Карындаштык мӧҥкӱ.Граждан јууныҥ геройлорыныҥ(1547)<ref name="Ойношев свод"/>. === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Mylta, Katyn 1.JPG | Кадын Мый Тууныҥ јанында File:View on Katun River from the bridge near Multa.jpg|[[Кадын]] кечире кӱр Мый Тууныҥ јанында File:View on Multa from the bus window.jpg | Мый Туу File:Mylta, Katyn 3.JPG | Триангуляция темдектиҥ јанынаҥ јуртты кӧргӧндӧ </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] * [https://www.vtourisme.com/altaj/infrastruktura/respublika-altaj/spisok-sel/476-s-multa vtourisme.com сайт] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] pydy5wqorv70nae85gyaw6p4vchdhzj 0 300 36082 34539 2022-08-28T21:46:53Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Орто Сайдыс |оригинальное название = {{lang-ru|Средний Сайдыс}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 45 |lat_sec = 41.083 |lon_deg = 86 |lon_min = 9 |lon_sec = 2.343 |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези{{!}}Кызыл-Ӧзӧктиҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 836<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Средний Сайдыс | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Средний Сайдыс| г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 89 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Орто Сайдыс''' ({{Lang-ru|Средний Сайдыс}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Орто Сайдыс {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, арка-тууныҥ ортозында , [[Сайдыс (суу)|Сайдыс]] сууныҥ јарадында турат. Кырлары јабызак, бажы учкур эмес, болчок аайлу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 836 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35077/verhniy-saydys.html. Верхний Сайдыс (Ӱстӱги Сайдыс, находится рядом)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Јай кыска ла серӱӱн, кыш соок узун. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. Агын суулар орой тоҥот, тӱштӱкте чылап тыҥ салкындар сокпойт. === Аҥ-куштары === Орто-Сайдыстыҥ тайгалары аҥдык, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон, какай да бар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа, јелечи ла о.ӧ. Алтай республиканыҥ ″Кызыл бичикке″ кирген куштары: ала ылаачын — балобан, боро ылаачын — кречет, мечиртке — сова, ылаачын — сапсан<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Сузында балык азый кӧп лӧ болгон, је эмди кезем астаган, чараган, чабак, сӧлӧм балыктар туштайт. === Ӧзӱмдери === Эбире турган кырлар агашла бӱркелген, ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга-тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 5 ором: Олјондо, Јаҥы, Сартамырский, С. Суразаковтыҥ, Тӧс. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Орто Сайдыс јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Кызыл-Ӧзӧк]]|| 26 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 43 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 35 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 140 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 435,7 км-деҥ [[Майма]]||43 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1983 јылга јетире Ӱстӱги Сайдыс ла Орто Сайдыс јурттар [[Билӱлӱ|Билӱлӱниҥ]] јуртсоведине кирген., кийнинде [[Кызыл-Ӧзӧк|Кызыл-Ӧзӧктиҥ]] јуртсоведине кирген болгон. 1995 јылда [[Кызыл-Ӧзӧк|Кызыл-Ӧзӧктиҥ]] јуртсоведи јурт администрация болуп кубулган. 2005 јылдыҥ [[Чаган ай|чаган айыныҥ]] 13-чи кӱнинде јуртадминистрация [[Билӱлӱниҥ јурт јеезези]] боло берген<ref>Орто Сайдыс јурт[https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1872019.]</ref>. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Средний Сайдыс| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 202 кижи болгон, олордыҥ 89 % [[алтайлар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * эмчилик; * стадион; * магазин; * агашкезим. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, уй, кой, эчки азыраары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (113)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Чаптыган байлу кыр (46)<ref name="Ойношев свод"/>; * Бабырган, тодоштордыҥ байлу туузы (39)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан (суу)|Аржан суу]] (47, 48)<ref name="Ойношев свод"/>; * Узнайдыҥ боочызы (117)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Мундус-Эдоков, Мирон Васильевич|Мундус-Эдоков М. В.]] (02.08.1879 — 15.06.1942)— ӱлгерчи, бичиичи, драматург, кӧчӱреечи, просветитель, алтай литератураны тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи. Церковно-приходской школдо ӱренген, Том-Турада ӱредӱчилердиҥ курстарын божоткон. 1928 јылда юридический курстарды божодып, адвокат болгон. Алтай школдорго бичиктер тургускан<ref>М. В. Мундус-Эдоков[https://www.altai-tour.ru/about_altai/lyudi-altaya/miron-vasilevich-mundus-edokov/]</ref>; * [[Эдоков, Иван Ильич|Аргымай Эдоков]] (1908—1938) — ӱредӱчи, ӱлгерчи, бичиичи, орус классиканыҥ кӧчӱреечизи, алтай литератураны тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи; областьта «Кызыл Ойрот» газеттиҥ редакторы<ref>Эдоков И. И.[https://niialt.ru/attachments/article/223/081116-1_aktualjneie_problemei_.pdf.]</ref>; * [[Суразаков, Сазон Саймович|Суразаков С. С.]] (1925—1980) — алтай фольклорист, бичиичи ле литературовед. Филология билимниҥ докторы (билимниҥ баштапкы алтай докторы)<ref>Суразаков С. С.[https://visit-altairepublic.ru/o-respublike-altay/istoriya-v-litsakh/s-s-surazakov/]</ref> * [[Кондаков, Георгий Валентинович|Кондаков Г. В.]] — филология билимдердиҥ кандидады, СССР-дыҥ бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы, ГАГПИ-ниҥ доценти<ref>Кондаков Г. В.[https://visit-altairepublic.ru/o-respublike-altay/istoriya-v-litsakh/g-v-kondakov/]</ref>; * [[Чумакаева, Маргарита Чотпоровна|Чумакаева М. Ч.]] — филология билимдердиҥ кандидады, ГАГПИ-ниҥ ӱредӱчизи<ref>Талантливый ученый[https://www.zvezdaaltaya.ru/2018/10/talantlivyy-uchenyy/]</ref>; * [[Тадыкин Василий Николаевич|Тадыкин В. Н.]] — ӱредӱчи, филология билимдердиҥ кандидады<ref>Тадыкин В. Н.[https://www.zvezdaaltaya.ru/2014/09/slovo-ob-izvestnom-issledovatele-altajskogo-yazyka/]</ref>; * [[Суразакова, Зоя Саймовна|Суразакова З. С.]] — ӱредӱчи, алтай тил ле литературала национал школдорго кӧп тоолу пособиелердиҥ тургузаачызы<ref>Суразакова З. С.[https://visit-altairepublic.ru/alt/o-respublike-altay/den-v-istori/may/sostoyalsya-pervyy-vypusk-studentov-otdeleniya-altayskogo-yazyka-i-literatury-moskovskogo-gosudarstv/]</ref>; * [[Чеконов, Валентин Агафонович|Чеконов В. А.]] — бичиичи, «Бабырган» деп јиит бичиичилердиҥ биригӱзин башкарган<ref>Чеконов В. А.[https://visit-altairepublic.ru/o-respublike-altay/den-v-istori/aprel/rodilsya-valentin-agafonovich-chekonov-pisatel-publitsist-obshchestvennyy-deyatel-19-04-1932-07-01-2/]</ref>; * [[Опонгошева, Мария Викторовна|Опонгошева М. В.]] — ӱредӱчи, алтай школдорго пособиелердиҥ авторы, ОБЛоно-ныҥ инспекторы болгон<ref>Опонгошева М. В.[https://www.zvezdaaltaya.ru/2020/07/ona-prodolzhaet-zhit-v-nashih-serdcah/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] awg96frxgzhood20mjd30rgs2qxtnfs 0 301 36118 34313 2022-08-28T22:10:32Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ортолык |оригинальное название = {{lang-ru|}}Ортолык |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg =50 |lat_min =2 |lat_sec =7 |lon_deg =88 |lon_min =30 |lon_sec =3 |CoordAddon = type:city_region:RU |CoordScale = 20000 |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Ортолыктыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Ортолыктыҥ јурт јеезези {{!}}Ортолыктыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = 1860 |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1749<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Ортолык (село) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Ортолык (село) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 82%,[[телеҥиттер]], <br>[[казактар]] ла о.ӧ. |конфессиональный состав = [[православные]], [[мусульмане]], [[шаманисты]] |этнохороним = |почтовый индекс = 649779 |почтовые индексы = |телефонный код = 38845 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ортолык''' ({{Lang-ru|Ортолык}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Ортолыктыҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Ортолык — орто, ортозы, ортозында јер, {{Lang-ru|остров}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт эки сууныҥ ортозында, ортолык аайлу јерде турат. [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ суузы]] ла [[Кӧк Ӧзӧк (суу)|Кӧк Ӧзӧктиҥ суузы]] бириккенде. Ортолык јурт Эре-Чуйдыҥ чӧлинде, айландыра јалтыраган мӧҥкӱ тошторлу сын тайгалары, ыйыктары : Ак-Туру, Сайлу-Кем, Ирбистӱ, Кӧкӧрӱ. [[Чуйдыҥ чӧли|Чуйдыҥ]] элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1749 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35125/ortolyk.html Ортолык]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер [[Чуйдыҥ чӧли]] ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет. === Аҥ-куштары === Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] «Кызыл бичигине»<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref> кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде [[Чуйдыҥ чӧли]]нде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте». Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 9 ором: Бабинасовтыҥ, Јаан-Терек, Кокышевтиҥ, Таҥдалай, Тытту-Кем, Чолмон, Чуй, Эки-Тыт, Л. Б. Барбачакованыҥ. Јурт Р256 темдектӱ [[Чуйдыҥ трагы|Чуйдыҥ трагыныҥ]] 877 километринде турат. Бу јол федерал учурлу кӧӧлик јол болуп јат. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Ортолык јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] || 16 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 440 км |- | [[Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 530 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4300 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 877 км-деҥ || 0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{Эл-јонныҥ тоозы|Ортолык (село) | Столбцов=17}} == Ук-калыктары == Јуртта телеҥиттер, алтайлар ла казактар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 763 кижи болгон, олордыҥ 82 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * библиотека; * эмчилик; * стадион; * јурттыҥ клубы; * почта; * магазин; * ашкана. </div> == Экономиказы == Мал јылкы, соок тумчукту, оок мал- азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемддӱ. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (1968 ј.,Чуй ором, 1А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === * Ирбистӱ — байлу туу. Ортолык јурттыҥ јеезезиниҥ јеринде (1988)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйык-Туу — байлу туу. Ортолык јурт (1987)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јылаҥаш-Булуҥ. Мӧҥкӱсалгыштар. [[Јылаҥаш (суу)|Јылаҥаш сууныҥ]] орто агынында, Ортолык јурттаҥ 12 км тӱндӱк-кӱнчыгыштай (2040—2042)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јоло. Таш јурамалдар (петроглифтер) (2041)<ref name="Ойношев свод"/>; * Казак каскан. Мӧҥкӱсалгыш. Ортолык јурттаҥ 7 км тӱштӱк-кӱнбадыштай (2081)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Тагыл. [[Кош-Агаш]] ла Ортолыктыҥ ортозында . [[Чуйдыҥ трагы|Чуйдыҥ трагыныҥ]] јанында. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=5 widths="200px" heights="170px"> File:Картаелангаш.jpg| Ортолык картада </gallery> == Јарлу улузы == * [[Отуков, Леонид Иванович|Отуков Л. И.]] Ойрот Отуков сӧӧги кӧбӧк (10.03.1965—01.01.2015) — Эл кайчы, Кош-Агашта «Чуй» ансамбльда иштеген. Каркыраа кайда Алтайда ого једер кижи јок болгон. Кай кожоҥныҥ бар эбин (каркыраа, сыбыскы, кӧӧмӧй) бастыразын јакшы кайлайтан, ойноткыларды тузаланар (топшуур, комыс, токпок). «Алтай-Кай» группада Гиннестиҥ рекордторлу бичигине кирген, Алексей Калкинниҥ сыйыныҥ лауреады (2013), Европа, Америка, Азия ороондорын эбирип келген артист<ref>Отуков Ойрот[https://gornoaltaysk.bezformata.com/listnews/narodnij-kajchi-ojrot-otukov/28135262/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 9h01iqk55iq8d8nrdzy530s18mmbc56 0 320 36049 34483 2022-08-28T21:03:56Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Саксабай |оригинальное название = {{lang-ru|}}Сахсабай |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.198343 |lon_deg = 85.515204 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Сооруныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Сооруныҥ јурт јеезези {{!}}Сооруныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1040<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Сахсабай |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Сахсабай |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 100 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Саксабай''' ({{Lang-ru| Сахсабай }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Сооруныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Саксабай {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Тӧгӧриктиҥ, Теректиниҥ, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, казак чӧлдӧрлӧ граннаҥ ырак јок јерде,Кадын сууныҥ јарадында турат. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр. Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар [[Кадын]]га келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1040 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166563/sahsabay.html Сахсабай]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ ала [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына једет, 6-7 ай, јай кыска [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдаҥ]] ала [[куран ай|куран айдыҥ]] учына јетире, 3 ле ай. [[Чаган ай|Чаган айдыҥ]] соок деген кӱнинде −30..-40 °С, [[јаан изӱ ай]]да эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Ӧзӱмдери === Меестеринде агаш јок, арка јанында кырлардыҥ мӧш, тыт, кайыҥ, чиби, аралда аспак, тал, каргана агаш ӧзӧт. Арка-туузын агаш бӱркеген, мӧш, тал, ыргай, терек, кайыҥ, тыт ла чиби агаштар ӧзӧт. Јердиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы јакшы бӱдер јер. Кырада буудай, арба, сула јакшы ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Арка-јалаҥда мешкези јок, јиилеги јок јакшы таркаган, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, тайабаш, чычрана ла јер јиилек. Кӧп ӧзӱмдер ачтаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: марал тазыл, алтын тазыл, кызыл тазыл<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 1 ором: Одорлу. Туура јол Саксабай јуртка јетире, 84К-75 темдектӱ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Саксабай јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Соору]]|| 15 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 26 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 350 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 400 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||270 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||240 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Сахсабай | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 17 кижи болгон, олордыҥ 100 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер [[Сооруныҥ јурт јеезези]]нде. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу тууу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы байлу (1506)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] * [https://www.vtourisme.com/altaj/infrastruktura/respublika-altaj/spisok-sel/556-s-abaj vtourisme.com сайт] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] giecir6brxl61ickpqlsp7m1rogbtvy 0 334 36045 34487 2022-08-28T21:01:19Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Соору |оригинальное название = {{lang-ru|}}Огнёвка |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = | lat_deg = 50.2316 | lon_deg = 85.5135 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Сооруныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Сооруныҥ јурт јеезези {{!}}Сооруныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1070<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы| Огнёвка (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы| Огнёвка (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 88 % ле о.ӧ<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Соору''' ({{Lang-ru|Огнёвка}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Сооруныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Соору {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, јаан сын тайгалардыҥ колтыгында, Кадынга кожылган [[Соору (суу)|Сооруныҥ суузыныҥ]] јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1070 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35033/ognevka.html Огневка (Соору)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ ала [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына једет, 6-7 ай, јай кыска [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдаҥ]] ала [[Куран ай|куран айдыҥ]] учына јетире, 3 ле ай. [[Чаган ай|Чаган айдыҥ]] соок деген кӱнинде −30..-40 °С, [[јаан изӱ ай]]да эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра арка туузы агашла бӱркелген, ачык јайым јалаҥдары малга јакшы одор, кыралары элбек. Мӧш, тыт, кайыҥ, терек, чиби, јодро, толоно, ыргай агаштар ӧзӧт. Јакшы јылда маала да ажы, јердиҥ де ажы, кыра да ажы јакшы тӱжӱмдӱ бӱдет<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{lang-ru|маральник}}), алтын тазыл ({{lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 11 ором: Ермолаевтиҥ, Олјондо, Јииттердиҥ, Кӱнет, Школьный, Советский, Меесте, Јараттай, Октябрдыҥ 70 јылдыгыныҥ, Проточный кош ором, Маалалу кош ором. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Соору јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] ||11 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 330 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 390 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 250 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||240 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1861 јылда тӧзӧлгӧн. Сооруныҥ јерине Огнев деп ӧбӧкӧлӱ орустар кӧчкинтип келип токтогон, оноҥ улам деремениҥ ады Огневка болкалбаза. «Список населенных мест Сибирского края» деп 1928 јылда чыккан бичикте Кӧксуныҥ јерлеринде кичинек јурттар (выселкалар) бар деп айдылган: [[Баштаҥул]], [[Кастакту]], [[Соору]], [[Ылгаксы]]. Соору аймактыҥ эҥ туура турган јурты болгон. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Огнёвка (Республика Алтай) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 704 кижи болгон, олордыҥ 88 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы «Колобок»; * культура байзыҥы; * библиотека; * краевед музей; * стадион; * спортклуб «Олимпиец»; * магазин; * почта; * рафтинг; * чаначыларга јазалдар (чанаатрассалар, 1-4 категория трудности). </div> == Экономиказы == Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан јерлештерге кереес (1536) (1983 ј., Школдыҥ оромы)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref>. === Археологиялык === * Јебрен корум (1523)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (9150)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] herwikw1tyheuhrfyl3u2eycakx78dm 0 335 36051 34488 2022-08-28T21:04:55Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Сугаш |оригинальное название = {{lang-ru|}}Сугаш |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.566381 |lon_deg = 84.959956 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Талдуныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Талдуныҥ јурт јеезези {{!}}Талдуныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1140<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Сугаш (село) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Сугаш (село) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 97 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Сугаш''' ({{Lang-ru|Сугаш}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Талдуныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Сугаш {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Ӱч-Сӱмер, Теректи, Тӧгӧрик, Ыйыкту, Сайлугем деп јаан тайга сындардыҥ эдегинде, эки боочыныҥ, Ыйыктуныҥ ла Сугаштыҥ боочылары, ортозында, Камдыт ла Сугаш деген суулардыҥ ортозында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1140 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/34999/sugash.html Сугаш]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ ала [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына једет, 6-7 ай, јай кыска [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдаҥ]] ала [[Куран ай|куран айдыҥ]] учына јетире, 3 ле ай. [[Чаган ай|Чаган айдыҥ]] соок деген кӱнинде −30..-40 °С, [[јаан изӱ ай]]да эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Јердиҥ де, мааланыҥ да, кыраныҥ да ажы тӱжӱм берер, је кӱйгек, эмезе јут јыл болзо, тӱжӱм уйан болор.Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Арка, аралында мӧш, тыт, кайыҥ, аспак, терек агаштар ӧзӧт. Јакшы јылда ажы-тузы јарада ӧзӱп јадар јакшы јерлер. Айландыра арка туузы агашла бӱркелген, ачык јайым јалаҥдары малга јакшы одор, кыралары элбек. Мӧш, тыт, кайыҥ, терек, чиби, јодро, толоно, ыргай агаштар ӧзӧт. Јакшы јылда маала да ажы, јердиҥ де ажы, кыра да ажы јакшы тӱжӱмдӱ бӱдет<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{lang-ru|маральник}}), алтын тазыл ({{lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === : уртта 10 оромдоры: Владимир Самаевтиҥ, Алтайдыҥ Таҥдагы, Кызыл-Тыт, Лазар Кокышевтиҥ, Агашту, Јаҥы, Јаҥы јол, Орджоникидзениҥ, Тракту, Ӱредӱчилердиҥ. «[[Улалу]] — [[Кан-Оозы]] — [[Кӧксу-Оозы]]» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Сугаш јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Талду (Кӧксу-Оозы аймак)|Талду]]|| 14 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 69 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 260 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||340 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||180 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||150 км |} == Тӱӱкизи == Јурт … јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Сугаш (село) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 594 кижи болгон, олордыҥ 97 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * библиотека; * культураныҥ байзыҥы; * стадион; * почта; * магазин; * пилорама; * турбаза. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал, марал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада — Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1543)<ref name="Ойношев свод"/>. === Археологиялык === * Ташта јурамалдар (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу байлу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Сугаштыҥ боочызы (..)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы (1506)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 8esvz9esce4qhoygxvs3abzb5j0kn8a 0 339 36101 33177 2022-08-28T21:54:25Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Суску |оригинальное название = {{lang-ru|Соузга}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 53 |lat_sec = 15.612 |lon_deg = 85 |lon_min = 51 |lon_sec = 22.816 |CoordAddon = type:city(1146)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Сускуныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Сускуныҥ јурт јеезези{{!}}Сускуныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 269<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Соузга | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Соузга | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 93 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Суску''' ({{Lang-ru|Соузга}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Сускуныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Суску {{Lang-ru|ковш}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Кадын]] сууныҥ оҥ јарадында, [[Суску суу)|Суску суу]] Кадынга киргенинде сол јанынаҥ кайа-ташту кырларга курчаткан турат. Айландыра карагай, тыт, кайыҥ, јойгон, аспак, чиби агаштар ӧзӧт. Турган јери јурттыҥ ондый ла элбек эмес, је ондый да болзо, эптӱ. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 269 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35037/souzga.html. Соузга (Суску)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Јайы кыска, серӱӱн, кичӱ изӱ айдаҥ башталып, куран айдыҥ учына једет, је сыгын айдыҥ бажанда эмегенјай деп айас јылу кӱндер турат. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === Тайгалары ан-кушту: тӱлкӱ, какай, койон, албаа, сарас, агас, јоонмойын, ӧркӧ, сыгырган, тарбаган. Куштар: телеген, мӱркӱт, шоҥкор, кӱртӱк, чай, бӧднӧ, кӱӱк, ӱкӱ,тарал, саҥыскан, карган, кускун<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005</ref>. Сууда балыктыҥ тоозы астаган да болзо, чараган, бел, јылмай каа-јаада туштайт. === Ӧзӱмдери === Талайдыҥ кемјӱзинеҥ чик јок бийик учун мында агаштардаҥ мӧш, тыт, чиби, каа- јаада кайыҥ ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. Јуугында тыҥ бийик эмес сойоктор, тӧҥдор, којогорлор, меес јаны тас. Куру таш, арка јаны кӧбинде чет агашла бӱркелген, састу сууныҥ коолы јерлерде тал, кайыҥ ла јӱзӱн јыраалар ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru|маральник}}), алтын-тазыл ({{Lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар. === Јери ле јолдоры === Јуртта 22 ором: Јажыл, Лесная, Агашту, Мичуринниҥ, Тоҥбок суулу, Кӱнет, Тӧс, Паркту, Кайыҥду кош ором. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Суску јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Суску]]|| 0 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 18 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 23 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 110 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 454,9 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Соузга| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1062 кижи болгон, олордыҥ 93 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * культура байзыҥы; * библиотека; * стадион; * пекарня; * эткомбинат; * магазин; * ашкана; * пилорама; * турбаза. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал азыраары. Маала ла сад ӧскӱрери. Адару тудары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (112)<ref name="Ойношев свод"/>. === Археологиялык === * Јебрен јурт (125)<ref name="Ойношев свод"/>; === Ар-бӱткендик === * Байлу туу Бабырган(39)<ref name="Ойношев свод"/>; * Чаптыган туу (46)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Калбалу (суу)|Калбалуда аржан суу]] (49)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 7hpilz9rwiuuca2noehgkzmctm0lumf 0 341 36052 34489 2022-08-28T21:05:29Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Суузар |оригинальное название = {{lang-ru|}}Соузар |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.445525 |lon_deg = 84.862057 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Талдуныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Талдуныҥ јурт јеезези {{!}}Талдуныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Соузар |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Соузар |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 67 %<ref name="Коряков"/>ле о.ӧ |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Суузар''' ({{Lang-ru|Соузар}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Талдуныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Суузар {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректӱниҥ, Тӧгӧриктиҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Казахстанныҥ гранына јуук јерде, [[Суузар (суу)|Суузар сууныҥ]] јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ … метрге бийик. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, [[ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ ала [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына једет, 6-7 ай, јай кыска [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдаҥ]] ала [[Куран ай|куран айдыҥ]] учына јетире, 3 ле ай. [[Чаган ай|Чаган айдыҥ]] соок деген кӱнинде −30..-40 °С, [[јаан изӱ ай]]да эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Јердиҥ де, мааланыҥ да, кыраныҥ да ажы тӱжӱм берер, је кӱйгек, эмезе јут јыл болзо, тӱжӱм уйан болор. Јутту эмес, кӱйгек эмес јакшы јылда ажы-тузы, маала ажы, јердиҥ ажы јакшы тӱжӱмдӱ болот. Арка-туузы агашка бӱркеткен мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, каргана, ыргай агаш. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. === Ӧзӱмдери === Мал-аш тургадый одоры кӧп, ачык јайым јалаҥдар, кыра салар чӧл јалаҥ. Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы јиктерде. Кызыл тазыл ({{Lang-ru | копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru | маральник}}), алтын тазыл ({{Lang-ru | родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр. Сӱрекей кӧп ӧзӱмдер Алтайда таркаган, је кезиги астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: арчын, алтын тазыл, кызыл тазыл, кӱн-келди, таҥдалай<ref name="Кр книга растения РА 2017"/>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 1 ором: Трактырлу. Јурт регионал учурлу «[[Талду]] — [[Карагай]] — [[Казахстан|Казахстанныҥ]] кыйузы» деп јолдо турат. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Суузар јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Талду (Кӧксу-Оозы аймак)|Талду]]|| 21 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 72 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 280 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 370 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 200 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 170 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Соузар | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 33 кижи болгон, 67 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер Талдуныҥ јурт јеезезинде. == Экономиказы == Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Јаан промышленный ээлем јок деремнеде. Мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Мӧҥкӱсалгыш (1557, 1559)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туузы Ӱч-Сӱмер (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу, байлу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] ktw9lpxvyy88m9zskoyoyn4ndp6034g 0 346 36050 34490 2022-08-28T21:04:25Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Талду |оригинальное название = {{lang-ru|}}Талда |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = | lat_deg = 50|lat_min = 30|lat_sec = 20.52 | lon_deg = 85|lon_min = 1|lon_sec = 1.8 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Талдуныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Талдуныҥ јурт јеезези {{!}}Талдуныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1168<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Талда (Усть-Коксинский район) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Талда (Усть-Коксинский район) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 63 %, [[алтайлар]] 34 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Талду''' ({{Lang-ru|Талда}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика]]ныҥ [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Талдуныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Талду — тал агаш, талду јер {{Lang-ru|ива, тальник}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Тӧгӧриктиҥ, Теректиниҥ сындарыныҥ эдегинде, [[Талду (суу)|Талду сууныҥ]] јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1168 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35014/talda.html Талда]</ref> === Климады === Климады орто-континентал. Јайы кыска ла серӱӱн, кыжы узун ла соок. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдаҥ]] ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. [[Чаган ай|Чаган айдыҥ]] соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 С° болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Јердиҥ де, мааланыҥ да, кыраныҥ да ажы тӱжӱм берер, је кӱйгек, эмезе јут јыл болзо, тӱжӱм уйан болор<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар<ref name="Кучин птицы">''Кучин А. П.'' Птицы Алтая.- Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.</ref>. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Арка-туузы агашка бӱркеткен мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, каргана, ыргай агаш. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. === Јери ле јолдоры === Јуртта 9 ором: Олјондо, Каратык, Агашту, Јииттердиҥ, Јалаҥду, Строительный, Тӧс, Јодролу, Энергетиктердиҥ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Талду јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 62 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 270 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 330 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 190 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 180 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Талда (Усть-Коксинский район) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 790 кижи болгон, олордыҥ 63 % орустар, 34 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * культураныҥ байзыҥы; * библиотека; * спотрзал; * пилорама; * СПК «Абайский»; * сарјусырзавод; * КХ «Тазай»; * почта. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал азыраары, марал, уй, кой, эчки, сарју ла сыр эдери, аш салары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1983 ј., Тӧс ором,38)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref> === Археологиялык === * Јебрен корум (1519)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Боочы Ыйыктуныҥ, байлу (1506)<ref name="Ойношев свод"/>; * Байлу туузы Ӱч-Сӱмер (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суузы (1509)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * Хорьков, Игорь Алексеевич — Россия Федерацияныҥ нерелӱ ветврачы. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] auda0fqhn3zxv1zdmabkdzli3mzsh3w 0 354 36121 34316 2022-08-28T22:12:16Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Телеҥит-Сары Токой |оригинальное название = {{lang-ru|}}Теленгит-Сортогой |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50 |lat_min = 00 |lat_sec = 38 |lon_deg = 88 |lon_min = 44 |lon_sec = 57 |CoordAddon = type:city_region:RU |CoordScale = 20000 |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Телеҥит-Сары Токой јурт јеезези | поселение в таблице = Телеҥит-Сары Токой јурт јеезези {{!}}Телеҥит-Сары Токой |внутреннее деление = |глава = |дата основания = 1860 |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП =1778<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы| Теленгит-Сортогой |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы| Теленгит-Сортогой |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 57 %, [[казактар]] 42 % ла о.ӧ. |конфессиональный состав = [[православные]], [[мусульмане]], [[шаманисты]] и другие |этнохороним = |почтовый индекс = 649780 |почтовые индексы = |телефонный код = 38845 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Телеҥит-Сары Токой''' ({{Lang-ru|Теленгит-Сортогой}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Телеҥит-Сары Токой јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Телеҥит-Сары Токой тӱзедер керек {{Lang-ru|гололедица}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Бу јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайтыҥ]] тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Ак-Алака, Сайлугем, Бертек, Кулгуты, Аргамӱы деген јаан сындардыҥ эдегинде, [[Чуйдыҥ чӧли|Чуйдыҥ чӧлиниҥ]] ортозында, [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ суузы]] јарадында турат. Ырак јокто састу јерлер, кӧлдӧр. Айландыра јерлердиҥ алды мӧҥкӱ тошту, јайы-кыжы кумакла шуурып јадар, Јакалай тӱндӱк ле Ырак кӱнчыгыш тыҥ јериле тӱҥейлеген. Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлиниҥ ортозында турат. Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ ыйык сындары чӧлди эбире турат. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Тӱштӱктей калка-монголдыҥ ла тана-тубаныҥ гран-кыйуларына јуук турат. Ыраак јокто Чуйдыҥ суузы агат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1778 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35126/telengit-sortogoy.html Теленгит-Сортогой]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱк ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет. === Аҥ-куштары === Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине»<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте». Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === [[Кош-Агаш аймак]]та ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс) сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер) кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 9 ором: Малсаковтыҥ, Мурзагуловтыҥ, Јаҥы, Тадыевтиҥ, Тӧс, Чалчибаевтиҥ, Самтаковтыҥ, Кордоевтиҥ, Самтаковтыҥ. [[Кош-Агаш]] — [[Телеҥит-Сары Токой]] деп регионал учурлу јол. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Телеҥит-Сары Токой јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] || 8,7 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 460 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 550 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4300 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 889,7 км-деҥ ([[Кош-Агаш]])|| 8,7 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ мында Чапаевтиҥ адын аданган колхоз болгон. Кӧп мал-ашту, јылкы, сарлык, ийнек, тӧӧ азыраар бек ээлем болгон. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Теленгит-Сортогой | Столбцов=15}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 771 кижи болгон, олордыҥ 57 % [[алтайлар]], 42 % [[казактар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; -o-column-count: 2; -ms-column-count: 2; column-count: 2;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * јурттыҥ клубы; * эмчилик; * библиотека; * почта; * магазин. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ аргачылар. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (1957 ј. Тӧс ором, 1 А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === * Сартакпайдыҥ изи. Байлу јер. Јурттыҥ јанында (2209)<ref name="Ойношев свод"/>; * Улук — боочы, байлу јер. Сас деп ӧзӧктӧ, Телеҥит Сары-Токойдыҥ јанында (2182)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Телеҥит Сары-Токой јурт јеезениҥ јерлеринде * Сартакпайдыҥ изи. Байлу јер. Јурттыҥ јанында (2209)<ref name="Ойношев свод"/>; * Улук — боочы, байлу јер. Сас деп ӧзӧктӧ, Телеҥит Сары-Токойдыҥ јанында (2182)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] * [http://galt-auto.ru/publ/94-1-0-37 galt-auto.ru сайт] {{Тыш тайантылар}} {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 0nnmu6eq6vdjfq2hatrkzqx6ip9x8m5 0 357 36044 34491 2022-08-28T21:00:42Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Теректӱ |оригинальное название = {{lang-ru|}}Теректа |герб = |флаг = | изображение = Terekta range 02.jpg | описание изображения = |lat_deg=50 | lat_min = 17 | lat_sec = 41 |lon_deg=85 | lon_min = 52 | lon_sec = 19 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Корбо-Талдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Корбо-Талдыҥ јурт јеезези {{!}}Корбо-Талдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1061<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Теректа |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Теректа |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 89 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Теректӱ''' ({{Lang-ru|Теректа}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Корбо-Талдыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Теректӱ {{Lang-ru|тополиный, с тополями, тополиная гора}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ тайгаларына курчаткан, Кадынга кирген Јаан [[Теректӱ (суу)|Теректӱ сууныҥ]] јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1061 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35023/terekta.html Теректа]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш узун, ӱлӱрген айда ла кезикте кар тӱшсе, ойто кайылбай, кандык айдыҥ бажына јетре јадат. јай дезе кичӱ изӱ айдаҥ башталып, куран айда божойт, сыгын айда эмеш айас јылу кӱндер туруп ийет, эмеген јай дежер. Јайдыҥ ортозында да кар јаап ийердеҥ айабас, минус градуска чечектӱ агаштарды, маала ажын соок алып ийет. Температура онойып кӱн туркунына кезем солынар аргалу. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. === Ӧзӱмдери === Кырлардыҥ тӱштӱк јаны агаш јок, тӱндектей арка јаны агашту, кӧп јандай мӧш, тыт, кайыҥ, терек, аспак ла чиби ӧзӧт. ак јалаҥдары јайым одор ло кырага јараар јерлер. Мӧш лӧ кайыҥ, тыт ла аспак, чиби ле терек агаштар ӧзӧт. Кыска да болзо јайда јердиҥ ажы (кузук, јиилек, мешке), Маала ажы, кырада салган мажакту аш јакшы јылда кӧп тӱжӱм берет<ref name="Кучин флора и фауна"/>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Амырдыҥ элбек јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Јери ле јолдоры === {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Тӧгӧрик јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Корбо-Тал]]|| 10 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 24 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 350 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 440 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||270 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||240 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн. Кӧчкин јаржактар бого токтоп јуртай берген, озо Блинов Василий деп кижи мында адару тудуп, пасекалу болгон. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Теректа | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 501 кижи болгон, олордыҥ 89 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * «Тийиҥеш» деп балдардыҥ туразы; * эмчилик; * культураныҥ байзыҥы; * библиотека; * стадион; * почта; * магазин; * пилорама; * турбаза «Оймон ӧзӧк», «Гостевая деревня», «Мир», «Ассонов». </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, аҥ, уй, кой, эчки азыраары, аш салары, адару тудары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Карындаштык мӧҥкӱ Граждан јууныҥ геройлорыныҥ (1495) (Тӧс ором, д.36)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref>. === Археологиялык === * Мӧҥкӱсалгыш (1572, 1573, 1561, 1513, 1514, 1515, 1516, 1517)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен корум (1560, 1512)<ref name="Ойношев свод"/>; * Кезер таш (1511)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Байлу боочы Ыйыкту (1506)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 17520s80l2qc0dy24zmebywns3xr5nl 0 359 36119 34315 2022-08-28T22:11:17Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Тожоҥты |оригинальное название = {{lang-ru|}}Ташанта |герб = |флаг = | изображение = Ташанта - panoramio.jpg | описание изображения = |lat_deg =49 |lat_min = 43|lat_sec = 02 |lon_deg =89 |lon_min =11 |lon_sec = 27 |CoordAddon = type:city_region:RU |CoordScale = 20000 |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Тожоҥтыныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Тожоҥтыныҥ јурт јеезези {{!}}Тожоҥтыныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = 1864 |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 2100<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Ташанта |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Ташанта |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[казактар]] 72% ла о.ӧ. |конфессиональный состав = [[православные]], [[мусульмане]], [[шаманисты]] и другие |этнохороним = |почтовый индекс = 649787 |почтовые индексы = |телефонный код = 38845 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Тожоҥты''' ({{Lang-ru|Ташанта}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Тожоҥтыныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ админстрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Тожоҥты — тош, тошту суу, тожоҥ, тайкылчак јол, {{Lang-ru|гололедица}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат. Айландыра Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ, Ирбистӱниҥ, Кӧкӧрӱниҥ ыйык сындары. [[Чуйдыҥ чӧли|Чуйдыҥ]] элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Тожоҥты [[Алтай Республика]] ла Монгол јериниҥ чике ле гран-кыйузына коштой турат, мында Россия Федерациязыныҥ таможнязы иштейт. Кош тарткан кӧӧликтерди, јорык јӱрген улустын тудунчактарын мында шиҥдеп кӧрӧдилер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2100 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/8068/tashanta.html Ташанта]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол Кош-Агаш аймак. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. === Аҥ-куштары === [[Кош-Агаш аймак]] кату кышту соок јер. [[Чуйдыҥ чӧли]]нде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма<ref name="Кр книга животные РА 2017">.[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 13 ором: Заречный, Р. А. Едильбаевтиҥ, Тӧс, Т. О. Имангалиевтиҥ, Пограничный, Н.Мешеке, М. А. Кочеевтиҥ, Н. Б. Бекеевтиҥ, Подгорный, В. И. Чаптыновтыҥ, М.Садуакасовтыҥ, С. С. Темдекованыҥ, Јииттердиҥ. Јурт Р256 темдектӱ Чуйдыҥ трагы деп федерал учурлу кӧӧлик јолдыҥ 943 километринде турат. [[Чуйдыҥ трагы|Чуйдыҥ трагыныҥ]] учы. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Тожоҥты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] ||51 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 510 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 590 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4300 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 943 км-деҥ || 0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1864 јылда тӧзӧлгӧн. Калка-монголдыҥ јериле гран-кыйуныҥ јуугы учун мында јуртта погран черӱлер турган болгон. == Эл-јон == {{Эл-јонныҥ тоозы|Ташанта | Столбцов=17}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 314 кижи болгон, олордыҥ 72 % казактар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * јурттыҥ клубы; * эмчилик; * библиотека; * стадион; * почта; * магазин; * конор тура; * ашкана. </div> == Экономиказы == Мал јылкы, соок тумчукту, сарлык ла кой, эчки азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Таҥынаҥ аргачылар. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Најылыктыҥ кереези (1977 ј.,"Новосибирск — Тожоҥты" деп М-52 федерал кӧӧлик јолдыҥ 963 км, кӧӧлик јолдыҥ оҥ јанында, 100 метрде)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес(2344)<ref name="Ойношев свод"/>; * Тожоҥтыны айландыра сӱреен кӧп «чогу таштар», јебрен корумдар, јебрен руникалык бичимелдер, кезер таштар, байлу туулар ла јерлер (культовые обьекты), ташта јурамалдар (петроглифы), таш чедендер ле о.ӧ.<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Кӧкӧрӱ]] ле Тожоҥтыныҥ ортозында — байлу јер (мӱргӱӱл ӧткӱрилет) (1801)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јурттаҥ 6 км ыраакта Комет деп ӧзӧкто [[Уландрык (суу)|Уландрык сууныҥ]] јанында мӧҥкӱсалгыш (могильник)(1992)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јурттаҥ 9-10 км ыраагында Бураты деп јерде, [[Чуйдыҥ трагы|Чӱйдыҥ трагынаҥ]] 3-4 км, башка-башка ӧйдиҥ археологиялык комплексы (1934)<ref name="Ойношев свод"/>; * Чуйдыҥ трагыныҥ оҥ јанында, Тожоҥтынаҥ 10 км ыраакта «ташта јурамалдар» бар (2592)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == [[Файл:Kosh-Agachsky District, Altai Republic, Russia - panoramio (12).jpg|мини|центр| Сайлугем сын-тайгада Цаст-Даба деп боочы. Россия ла Монголияныҥ кыйузы. Кыдат гран-кыйуга јетире 7 км.]] == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] * [http://galt-auto.ru/publ/94-1-0-37 galt-auto.ru сайт] {{Тыш тайантылар}} {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] lgs4djugxel5vayqrlam8nmxbha2e55 0 371 36026 34751 2022-08-28T20:38:39Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Тураты |оригинальное название = {{lang-ru|Турата}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51|lat_min =18|lat_sec =59|lon_deg = 84|lon_min = 46|lon_sec =07 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезези{{!}}Чаргы-Оозыныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 777<ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Турата (село) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы |Турата (село) | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = туратыныҥ<br> казактары 82%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649453 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = 84635480111 |категория в Commons = |сайт = }} '''Тураты''' ({{Lang-ru|Турата}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Тураты {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ, Наралканыҥ, Ануйдыҥ сындарыныҥ эдегинде, [[Абай (суу Туратыда)|Абай]] деп сууныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 777—782 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1488947/turata.html|title=Turata|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref>[https://foto-planeta.com/np/35140/turata.html Турата]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш соок, салкынду, ортоайлык температуразы: −19 °С, тӱшкен карды салкындар учура берет. Јайдыҥ ортоайлык температуразы +14..+15 °С, јаан изӱ айда +30 °С кӱндер болот. Кейдиҥ чыгы 430—500 мм кире бар. Салкынныҥ јылдык орто кеми 4,2 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru|маральник}}), алтын-тазыл ({{Lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 69,3 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 18,5 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 43,5 га, јонго керектӱ тудумдар 1,0 га, производстволык јерлер 1,1 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 5,0 га, аҥылу учурлу 0,1 га, окылу јер 0,1 га<ref name="Генплан Черноануйское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Черноануйское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref> Јурт 2 оромду: Елеусовтыҥ, Контораныҥ<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-turata/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла 3,67 км. Јуртта улус јадатан бир кат агаш туралар таҥынаҥ ээлем тударга јараар јерлӱ. Јерлериниҥ орто кеми 2000 м². Јадар јерле јеткилделгени 11,6 м²/чел. Туратыга тӧрт јолло једер арга бар: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Кӧкӧйӧниҥ боочызы]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Јабаган]] — Келейдиҥ боочызы — [[Моты-Оозы]] — [[Јалаҥай]] — [[Тураты]]; [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Барагаш]] — [[Боочы]] — [[Јалаҥай]] — [[Тураты]]; [[Улалу]] — [[Шабалин]] — [[Себиниҥ боочызы]] — [[Нефтебаза]] — [[Јоло]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Экинур]] — [[Келейдиҥ боочызы]] — [[Тураты]]; [[Алтай кырай|Алтай кырайдаҥ]] келзе: [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Тураты]]. «[[Кан-Оозы]] — [[Чаргы-Оозы]] — [[Јалаҥый-Бажы]]» деп јолдо турат, узуны 47,462 км, темдеги 84К-123<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.279367&lon=84.823058&z=14&m=w&search=84К-123/ Региональная трасса 84К-123]</ref>. «[[Отогол]] — [[Тураты]]» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификационный темдеги 84К-34, узуны 20,7 км)<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Тураты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Чаргы-Оозы]] || 6 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 55 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 250 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||210 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||170 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||150 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Турата (село) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 265 кижиниҥ 82 % туратыныҥ [[казактар]]ы болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; -o-column-count: 2; -ms-column-count: 2; column-count: 2;"> * баштамы школ; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * магазин; * агашкезим. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * К. А. Туганбаевке ле Ж. А. Елеусовко, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ геройлорына кереестер (1408)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Байлу кыр; * Тоҥмок суу; * Јебрен јурт (1390)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Елеусов, Жанбек Акатович|Елеусов Ж. А.]] (20.06.1925—21.04.1996) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ Геройы, мл.лейтенант, кайралдары Ленинниҥ ордени, кӧп тоолу медальдар<ref>Елеусов Ж. А.[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=19692]</ref>. * [[Туганбаев, Кыдран Александрович|Туганбаев К. А.]] (04.11.1924—17.12.1943) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ Геройы, 333-чи стрелковый дивизияныҥ кайучылы, кайралдары «Ленинниҥ ордени», «За боевые заслуги» деп 2 медаль<ref>Туганбаев К. А.[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=11647]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] dkfj1k4l5g1bdfk4sb5zm4kbxwuhhos 0 375 36104 33178 2022-08-28T21:55:57Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Турбаза «Юность» |оригинальное название = {{lang-ru|Турбаза «Юность»}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 52 |lat_sec = 35.368 |lon_deg = 85 |lon_min = 48 |lon_sec = 13.096 |CoordAddon = type:city(45)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Сускуныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Сускуныҥ јурт јеезези{{!}}Сускуныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 269<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Турбаза «Юность» | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Турбаза «Юность» | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 87 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Турбаза «Юность»''' ({{Lang-ru|Турбаза «Юность»}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Сускуныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == «Јииттер» деп амыраар јер — {{Lang-ru|Турбаза «Юность»}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, сол јанынаҥ кырлар, оҥ јанында [[Кадын]] суу аккан јерде турат. Кырлар кӧп сабада карагай агашла туй ӧскӧн, карагайла кожо тыт, јойгон, чиби, тал, аспак ла кайыҥ агаш ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 269 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35037/souzga.html. Соузга (Суску)находится рядом]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга-тажы јиилектӱ: бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ, кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 11 ором: Алтай, Сӱӱмјилӱ, Кырлу, Кадынныҥ, Сускуныҥ, Туристтердиҥ, Чечектӱ, Чуйды, В. Я. Шишковтыҥ, Дачалу кош ором, Университеттиҥ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Турбаза «Юность» јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Суску]]|| 4,5 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 21 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 26 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 110 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 461,0 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1958 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Турбаза «Юность»| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 44 кижи болгон, олордыҥ 87 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == * баштамы школ; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * магазин; * турбаза. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары, маала ла сад ӧскӱрери. Адару тудары. Туризм. == Кереестер == === Ар-бӱткендик === * Бабырган туу, байлу (39)<ref name="Ойношев свод"/>; * Тоҥмок суу (49)<ref name="Ойношев свод"/>; * Боочы Јайлу (120)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] mmva8057rs3v3wfey5phasit862d4kf 0 379 36120 34317 2022-08-28T22:11:42Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Тӧбӧлӧр |оригинальное название = {{lang-ru|}}Тобелер |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 49 |lat_min = 54 |lat_sec = 50 |lon_deg = 88 |lon_min = 47 |lon_sec = 37 |CoordAddon = type:city_region:RU |CoordScale = 20000 |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Тӧбӧлӧрдиҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Тӧбӧлӧрдиҥ јурт јеезези {{!}}Тӧбӧлӧрдиҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = 1860 |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП =1791<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы| Тобелер |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы| Тобелер |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[казактар]] 99 % ла о.ӧ. |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = 649777 |почтовые индексы = |телефонный код = 38842 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Тӧбӧлӧр''' ({{Lang-ru|Тобелер}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Тӧбӧлӧрдиҥ јурт јеезези|Тӧбӧлӧрдиҥ јурт јеезезине кирип]], оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Тӧбӧлӧр — кижиниҥ тӧбози, кырдыҥ, тӧҥниҥ, тӧстӧктиҥ бажы, эҥмеги, {{Lang-ru|макушка, вершина}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. [[Чуйдыҥ чӧли]]н тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1791 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/46071/tebeler.html Тобелер]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет. === Аҥ-куштары === [[Кош-Агаш аймак]] кату кышту соок јер. Чуйдыҥ чӧлинде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма<ref name="Кр книга животные РА 2017">.[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 14 ором: Јеҥӱниҥ 40 јылдыгы, СССР-дыҥ 60 јылдыгы, Джумакановтыҥ, Најылыктыҥ, Заречный, Кожабаевтыҥ, Коккозовтыҥ, Комсомолдыҥ, Јайымныҥ, Набережный, Јаҥы, С.Чакеровтыҥ, Советский, Тӱштӱк. [[Кош-Агаш]] — [[Тӧбӧлӧр]] деп регионал учурлу кӧӧлик јол. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Тӧбӧлӧр јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] ||14 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 470 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 560 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4400 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 889,5 км-деҥ || 6 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{Эл-јонныҥ тоозы|Тобелер | Столбцов=17}} {{ Эл-јонныҥ тоозы | Тобелер | график}} == Ук-калыктары == Кӧп сабазы казак улус јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1379 кижи болгон, олордыҥ 99 % [[казактар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ адмиинистрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * библиотека; * јурттыҥ клубы; * стадион; * почта; * магазин. </div> == Экономиказы == Мал азыраары, крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (1972 ј. Кожабаевтиҥ оромы, 26А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === * Курмантау. Ташта јуруктар. Жалгыс-Тӧбӧ. Тӧбӧлӧр јурттаҥ 9 км ыраакта (2047)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен руникалык бичиктер. Жалгыс-Тӧбӧ кырдыҥ бажында (2045)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (2317)<ref name="Ойношев свод"/>; * Кургак. Ташта јурамалдар. Курмантау. Тӧбӧлӧр јурттыҥ 6 км јанында (2225)<ref name="Ойношев свод"/>; Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] lmpg0wdn0jxuxj9mk9txs0sn571mleb 0 381 36040 34492 2022-08-28T20:57:22Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Тӧгӧрик |оригинальное название = {{lang-ru|}}Тюгурюк<br>[[File:Река Кокса.jpg|280px| Кӧксу суу]] |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.302604 |lon_deg = 85.403553 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези {{!}}Кӧксу-Оозыныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1008<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Тюгурюк (посёлок) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Тюгурюк (посёлок) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 91 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Тӧгӧрик''' ({{Lang-ru|Тюгурюк}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Тӧгӧрик {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Теректиниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ, Тӧгӧриктиҥ тайгаларыныҥ эдегинде, [[Кӧк-Суу (Кадынныҥ кош суузы)|Кӧк-Сууныҥ]] јарадында турат. Јуртта 10 ором: Кайыҥду, Јолду, Агашту, Јииттердиҥ, Јараттай, Суулу, Тӧс, Школдыҥ оромы, Чибилӱ кош ором, Меесте кош ором. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1008 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35018/tyuguryuk.html Тюгурюк]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. [[Чаган ай|Чаган айдыҥ]] соок деген кӱнинде −30°,-40°, [[јаан изӱ ай]]да эҥ тыҥ изӱ +30°,+35° болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми : 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык : ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар<ref name="Кучин птицы">''Кучин А. П.'' Птицы Алтая.- Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.</ref>. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Айландыра тайгазы агашла бӱркелген, мӧш, кайыҥ, чиби, терек, тыт агаш ӧзӧт. Ак јалаҥдары кыралу, јайым телкем одорлу. Јакшы јылда мында кырада, маалада ла јердиҥ ажы јакшы тӱжӱм берет. Арка-туузы агашка бӱркеткен мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, каргана, ыргай агаш. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. === Јери ле јолдоры === [[Талду (Кӧксу-Оозы аймак)|Талду]] — [[Тӱҥӱр (јурт)|Тӱҥӱр]] деп јолдо турат, 84К-134 темдектӱ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |''' Тӧгӧрик јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 21 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 300 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 360 км, 390 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 220 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||190 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда, кӧчкин јаржактар келгениле тӧзӧлгӧни колбулу. == Эл-јон == {{население|Тюгурюк (посёлок)|Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 320 кижи болгон, олордыҥ 91 % орустар, ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * Орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы «Веснянка»; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * магазин; * пилорама; * турбаза. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Байлу туузы Ӱч-Сӱмер (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Байлу боочы Ыйыкту (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] gic70axbqfcpwh91a7t1xfwf1x9z6bf 0 392 36083 33179 2022-08-28T21:47:18Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Улалушка |оригинальное название = {{lang-ru| Улалушка}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51.943155 |lon_deg = 86.084691 |CoordAddon =type:city(15300)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези{{!}}Кызыл-Ӧзӧктиҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 433<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Улалушка (посёлок) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Улалушка (посёлок) | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 100 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Улалушка''' ({{Lang-ru|Улалушка}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Улалу сууныҥ јарадында учун, мынайда адалган. == Физико-географиялык темдектери == Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Улалу (суу)|Улалу сууныҥ]] јарадында, [[Улалу|Горно-Алтайск]] кала ла аймактыҥ тӧс јурты Кызыл-Ӧзӧктиҥ ортозында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 433 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166548/ulalushka.html Улалушка]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === Кала ла Кызыл-Ӧзӧктиҥ ортозы кӧп кӧӧликтер, улустар јӱрӱжер јер. Ондый да болзо коштой кырларда, аралда куштар ла оок айычактар бар: јоонмойын, кӱжӱл, койон, агас, ӧркӧ, сууда јӱрер кумдус, куштар: саҥыскан, каргаа, кӧктӧш, кызылтӧш, боробыйак, јелечи, јалбагай, кӱӱле ле о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке,јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. === Јери ле јолдоры === Јуртта 1 ором: тӧс ором. Јурт [[Улалу|Горно-Алтайск]] ла [[Кызыл-Ӧзӧк|Кызыл-Ӧзӧктиҥ]] ортозында. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Улалушка јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Кызыл-Ӧзӧк]]|| 18 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 20 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 10 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 110 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 435,7 км-деҥ ||19 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 2000 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Улалушка (посёлок)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 15 кижи болгон, олордыҥ 100 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер [[Кызыл-Ӧзӧк|Кызыл-Ӧзӧктӧ]]. == Экономиказы == Јаан ээлемдер јуртта јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Адару тӱдары. Маала салары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Карындаштык мӧҥкӱ<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Ар-бӱткендик === * Бабырган туу (39)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Кызыл-Ӧзӧк (суу)|Кызыл-Ӧзӧктӧ]] Аржан суу(48)<ref name="Ойношев свод"/> . Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] o82xm5xbdtnbpv2frsk1kbnoz4r7iki 0 393 36031 34497 2022-08-28T20:43:52Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Улужай |оригинальное название = {{lang-ru|}}Улужай |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.547096 |lon_deg = 84.605202 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Амырдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Амырдыҥ јурт јеезези {{!}}Амырдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1184<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Улужай (посёлок) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Улужай (посёлок) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 100%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Улужай''' ({{Lang-ru|Улужай}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Амырдыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Улужай {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ, Сайлугемниҥ тайгаларыныҥ эдегинде, Абайдыҥ чӧл јалаҥында, [[Улужай (суу)|Улужай суузыныҥ]] бажында турат. Јурт Республиканыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш приграничный јеринде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1184 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166560/uluzhay.html Улужай]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ ала [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, [[јаан изӱ ай]]да эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. Улужай јурттыҥ климады кезем-континенталга јуукташ, кырлаҥ ла ойык јерде торт башкаланып јат. Климат соок кыжыла, тыҥ салкын-шуурганла, кӱс-јаста да тоҥырып ийериле, изӱ јайла аҥыланат. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 1,9 °C. Эҥ ле соок ай ол чаган, бир конокто кейдиҥ орто температуразы −23,3 °C, сыраҥай ла соогы — 56 °C. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура ла ӱстӱги бажы изӱниҥ јаан изӱ айда болот: 15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот. Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы- 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда(60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1.9 м — 2.3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм. 200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Мындый куштар јӱрет: чарлайак, талеҥко, јелечи, ӱренчи, тайаларда; тытту кайыҥду аламык ӧскӧн агаштарда — јалбагай, талаҥ-келеҥ, сыҥыранчы ({{lang-ru| щегол}}); бӧднӧ; кургак чӧлдӧ јолды экијандай; кара каргаа, саҥыскан — кыралар ла аламык агаштардыҥ ортозында. Мындый аҥдар јӱрет:јалаҥныҥ ла аралдыҥ чычкандары, кичинек башту чычкан, айылдыҥ ла кыралардыҥ, јалаҥдардыҥ чычкандары, узун куйрукту ӧркӧ, кыраларда ла јалаҥдарда; сууныҥ чычканы — суулардыҥ јарадыла, састалган јерлерле; јеерен ле борозымак јеерен чычкандар ла кӧрӱктер карагайлу ла кайыҥду карагайлу аралдарда, оноҥ суу јараттай јӱргилейт. === Ӧзӱмдери === Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (''высокогорная тундра'') туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат. Мында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл ({{lang-ru|золотой корень, родиола розовая}}) кӧп јайылган. === Јери ле јолдоры === Улужай јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 122 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 111 м<ref>[https://al.2rus.org/uluzhay/karta/ Карта села Улужай.]</ref>. Јуртта 1 ором: Улужайдыҥ<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-koksinskiy-rayon/poselok-uluzhay/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Амырдаҥ туура јол. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Улужай јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Амыр]]|| 55 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] ||100 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 310 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 400 км, 360 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||230 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||200 км |} == Тӱӱкизи == Јурт канча јылда тӧзӧлгӧн јарт јылы јок, мында озо чактаҥ бери тургун алтайлар јаткан јер. == Эл-јон == {{население|Улужай (посёлок)|Столбцов=8}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 1 кижиниҥ 100 % алтайлар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер [[Амыр (Кӧксу-Оозы аймак)|Амырда]]. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту мал азыраары. Адару тудар. Агаш белетеер. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы, байлу (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 3sgjvtm3224ntsodg8p558qken0v0zd 0 395 36066 34523 2022-08-28T21:28:14Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Урлу-Аспак |оригинальное название = {{lang-ru|Урлу-Аспак}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 41 |lat_sec = 0.478 |lon_deg = 86 |lon_min = 12 |lon_sec = 43.271 |CoordAddon = type:city(408)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Билӱлӱниҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Билӱлӱниҥ јурт јеезези{{!}}Билӱлӱниҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 642<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Урлу-Аспак | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Урлу-Аспак | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 72 %, [[орустар]] 27 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Урлу-Аспак''' ({{Lang-ru|Урлу-Аспак}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Билӱлӱниҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Урлу-Аспак {{Lang-ru|осиновое стойбище}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектер == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Майма суу)|Майма сууныҥ]] коолында, арка-тууга курчаткан турат. Кырлары тыҥ бийик эмес. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 642 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166547/urlu-aspak.html Урлу-Аспак]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === Тайгалары ан-кушту: айу, бору, тулку, какай, койон, албаа, сарас, агас, јоонмойын, орко, сыгырган, тарбаган. Куштар: телеген, муркут, шонкор, куртук, чай, бодно, куук, уку, тарал, саныскан, карган, кускун<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005</ref>. === Ӧзӱмдери === Јурттыҥ јанында кырлар карагай, чиби агашла бӱркелген, јабыстай аралдарда тал, јодро, јойгон, кайыҥ, аспак, беле ле каргана кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Јайдыҥ бойында аркалары койу ла бийик ӧлӧҥдӱ. Јаркынду чечектер бӱдӱн јайга бой-бойын солып чечектейт: быркырууш, кӱнкајы, буланат, таҥдалай, саргай, кандык, кӱнчечек, чийне, калаш чечек, кӧкчечек. Аркалар ӧлӧҥчабында кӧйу ӧлӧҥиле сӱӱндирет, мында кулузын, пырей, комургай ӧлӧҥ, чайчечек ле о.ӧ. Кажы ла эм ӧлӧҥди јууйтан бойыныҥ ӧйи бар. Балузын, кылбыш, кызыл тазыл, алтын тазыл кижиге эм болуп, тузазын јетирет. Јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, чычырана, кӧккат, карагат ла башка-башка укту аламалар, груша ла сливалар ӧзӧт. === Јери ле јолдоры === Јуртта 5 ором: Школдыҥ кош оромы, Олјондо, Куйумныҥ, Агашээлемниҥ, Майманыҥ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Урлу-Аспак јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Билӱлӱ]]|| 17 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 49 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 40 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 140 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 446,0 км-деҥ ||50 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Кезик бичиктерде Урлу-Аспакты, Макарийдиҥ (Глухарев) болушчызы священник Стефан Ландышев тушта,јаҥы креске тӱшкен алтайлар јуулып тӧзӧгӧн деп айдылат. Је протоиерей С. Ландышевтиҥ послужной списокторында кайда да јурттыҥ ады јок, баштапкы бичилгени 1899 јылда, айдарда, Урлу-Аспак 1895—1897 јылдарда тӧзӧлгӧн болгодый, митрополит Мефодий (Герасимов) тушта. 1897 јылда Алтайский духовный миссияныҥ јамылулары јуртта мӱргӱӱр тура ла церковно-приходской школ туткан, бу школ миссияныҥ акчазына иштеген. Баштапкы ӱредӱчизи, [[Улалу]]да миссионер училищеде божоткон миссияныҥ псаломщиги Яков Игнатьевич Кумандин болгон. 90-чы јылдарда Урлу-Аспакта [[Јаш-Тура]]да Бийский катехизаторский училище божоткон јиит улустар ӱредӱчи болуп иштеген. 1899 јылда Урлу-Аспак, ''Быстрянский инородный управад''а болордо, 3 крестьян биле, 29 крестьян эмес биле болгон. Ондо 77 эр кижи ле 96 ӱй кижи болгон. 300 десятина јерлӱ болгон. 1911 јылда јурт 1-кы Алтай ''дючин'' болуп, 46 биле-айылда, 108 эр кижи, 121 ӱй кижи болгон. Јуртта 1 лавка, И. Чепкинниҥ сарју эдер заводы ла 1 часовня болгон. Бу ла јылда Урлу-Аспакта, Александровский отделениениҥ, јаҥы школ ачылган. Микишкин деп кижи Урлуаспак ӧзӧктӧ (Майма сууныҥ коолында) ссуда учун 10 процент алган. 1916 јылда Урлу-Аспакта бир классту школдо, Александровский станда Мавра Кодялонова деп ӱредӱчи иштеген, ол [[Чамал]]да эки классту школды свидетельстволу божоткон. Мында 10 уулчак ла 7 кызычак ӱренген. 1926 јылда Урлу-Аспак јуртта 67 ээлем болгон, мында орус 148 эр кижи, 156 ӱй кижи јаткан. 1925—1927 јј. Урлу-Аспактаҥ [[Улалу]] јаар 50 кубический сажень агаш тартылган. 1944 јылдаҥ ала школдыҥ директоры болуп Урлу-Аспакта Федор Артемьевич Салбашев иштеген. На 1 июля 1977 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала, администрациялык бӧлӱгени аайынча, Урлу-Аспак [[Майма аймак|Майма аймактыҥ]], [[Билӱлӱ]]де јурт Соведине кирген. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Урлу-Аспак| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 387 кижи болгон, олордыҥ 27 % [[орустар]], [[алтайлар]] 72 % ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * библиотека; * почта; * стадион; * магазин; * турбаза; * «Алтай — Resort» (АФК "Система) </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Маала отургызары. Туризм. == Кереестер == === Археологиялык === * Јебрен јурт болгон јер (139)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Чаптыган байлу туу (46)<ref name="Ойношев свод"/>; * Боочы Карасуу (122)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан (суу)|Аржан суу]] (48,55 — Сучковский, 59 — Солнечный, 17 — Јӱрек, 61 — Лечебный)<ref name="Ойношев свод"/>; * Курттукӧл ӧзӧктӧ аржан суу [[Эргечин (суу)|Эргечин]] (63)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery class="center" caption=""> File:Урлу-Аспак кышкыда.jpg|Урлу-Аспакта кыш File:Урлу-Аспак.jpg|Јай File:Урлу-Аспак јаскыда.jpg|Јас File:Урлу-Аспак кышкыда1.jpg|Јаан тереҥ карлу кыш </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] h0z5rsbxg29sxbxk8yog62bncz5byuf 0 400 36072 33183 2022-08-28T21:43:16Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Филиал |оригинальное название = {{lang-ru| Филиал}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 50 |lat_sec = 21.019 |lon_deg = 86 |lon_min = 1 |lon_sec = 5.879 |CoordAddon = type:city(18)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Билӱлӱниҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Билӱлӱниҥ јурт јеезези{{!}}Билӱлӱниҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 324—417<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Филиал (посёлок) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Филиал (посёлок) | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 80 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Филиал''' ({{Lang-ru|Филиал}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Билӱлӱниҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Майма (суу)|Майма сууныҥ]] коолында турат. Айландыра кырлары койу агашла бӱркелген, мӧш, аспак, чиби, тыт, кайыҥ, терек, тал ла јойгон агаш ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 324—417 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/region/765/3/mayminskiy-rayon.html.Майминский район.]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.]</ref>. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 20 ором: Алтай, Тайганыҥ, Јиилектӱ, Субакчылардыҥ, Кӱнет, Кызыл-кӧк, Коммунарлардыҥ, Најылыктыҥ, Олјонныҥ, Јажыл ла о.ӧ. == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Филиал (посёлок)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 5 кижи болгон, олордыҥ 80 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бостыра инфрастуктуралык обьекттер Билӱлӱде. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Маала салары. Адару тудары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Ар-бӱткендик === * Чаптыган туу (46)<ref name="Ойношев свод"/>; * Боочы Талаҥзап (43,44)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Тоҥбок суу]] Туткуштыҥ (62)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 7yu3mer8dyt5hyzx931bh6y3rt65d0e 0 403 36122 34319 2022-08-28T22:12:45Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Чаган-Узун |оригинальное название = {{lang-ru|}}Чаган-Узун |герб = |флаг = | изображение = Чаган узун1.jpg | описание изображения = Чаган узун |lat_deg =50 |lat_min =06 |lat_sec =04 |lon_deg =88 |lon_min =21 |lon_sec =45 |CoordAddon = type:city_region:RU |CoordScale = 20000 |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кош-Агаш аймак |район в таблице = Кош-Агаш аймак{{!}}Кош-Агаш |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Чаган-Узунныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Чаган-Узунныҥ јурт јеезези {{!}}Чаган-Узунныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = 1801 |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП =1728<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = кезем-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы| Чаган-Узун (село) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы| Чаган-Узун (село) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 76 % ла о.ӧ. |конфессиональный состав = [[православные]], [[мусульмане]], [[шаманисты]] и другие |этнохороним = |почтовый индекс = 649791 |почтовые индексы = |телефонный код = 38842 |цифровой идентификатор = 84210855001 |цифровой идентификатор 2 = 84610455101 |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Чаган-Узун''' ({{Lang-ru|Чаган-Узун}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика]]ныҥ [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агаш аймагында]] [[Чаган-Узунныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Чаган-Узун {{Lang-ru|устье белой реки}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = О.Т. Молчанова |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат. Ак-Туруныҥ,Сайлугемниҥ, Ирбистӱниҥ, Кӧкӧрӱниҥ ыйык сындары эбиреде турат. [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ]] суузына [[Кызыл-Шыҥ(суу)|Кызыл-Шыҥныҥ суузы]] киргенинде. [[Чуйдыҥ чӧли|Чуйдыҥ]] элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. [[Чуйдыҥ чӧли]]н тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1728 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35124/chagan-uzun.html Чаган-Узун]</ref>. === Климады === Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер [[Чуйдыҥ чӧли]] ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — 4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет. === Аҥ-куштары === Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ, Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]]"Кызыл бичигине"<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref> кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 5 ором: Тӧс, Јарда, Јараттай, Колхозтыҥ, Б.Тахановтыҥ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Чаган-Узун јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кош-Агаш]] || 29 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 430 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 520 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4300 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 865 км-деҥ || 1 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1801 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{Эл-јонныҥ тоозы| Чаган-Узун (село) | Столбцов=17}} {{ Эл-јонныҥ тоозы | Чаган-Узун (село) | график}} == Ук-калыктары == Јуртта телеҥиттер, алтайлар, казактар јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 508 кижи болгон, олордыҥ 76 % [[алтайлар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * ашкана; * магазин. </div> == Экономиказы == Мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Таҥынаҥ аргачылар. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Ак-Кайа. Археологиялык комплекс. Јурттаҥ 3 км јуугында, Аккая сууны (Чаган-Узунныҥ суузыныҥ сол коштончызы) ӧрӧ алдыра(..)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === Чаган-Узунныҥ јурт јеезезиниҥ јеринде * Чаган-Узунныҥ аржаны. Јурттаҥ 1 км јанында (2074)<ref name="Ойношев свод"/>; * Койон ортолык. Ташта јурамалдар. [[Чаган-Бургазы (суу)|Чаган-Бургазы сууныҥ]] јанында (2181)<ref name="Ойношев свод"/>; * Кызыл кыр. [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуйдыҥ суузыныҥ]] оҥ јарадында, Кош-Агаш ла Чаган-Узунныҥ ортозында (2199)<ref name="Ойношев свод"/>; * Абайым боом. Каан кызыныҥ мӧҥкӱзи. [[Курай]] — Чаган-Узун деп јолдыҥ оҥ јанында (2201)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јымыртка таш. Культуралык обьект. Межелик деп ӧзӧктӧ (2212)<ref name="Ойношев свод"/>; * Улук — боочы, байлу јер. Сас деп ӧзӧктӧ, [[Телеҥит Сары Токойдыҥ|Телеҥит Сары-Токойдыҥ]] јанында (2182)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery class="center" perrow=6 widths="150px" heights="120px"> File:Чуя22.jpg|[[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуй]] (оҥ) ла [[Чаган-Узун (суу)|Чаган-Узун]] (сол) суулардыҥ бириккени File:Chagan uzun.jpg|Кызыл-Шыҥ ӧзӧк File:Map tyd1.jpg|Чаган-Узун картада </gallery> == Јарлу улузы == * [[Каланаков, Мадий Каланакович|Каланаков М. К.]] (01.02.1946 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-чи кӱнинде) — спортчы, таскадаачы-тренер. Јаш-Турада јуртхозтехникумда ӱренген (1967). Горно-Алтайский педагогический институт божоткон. Классикалык кӱрешле Туулу Алтайда баштапкы спорттыҥ узы, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ таскадаачызы, Туулу Алтайдыҥ кӱндӱлӱ кижизи<ref>Каланаков М. К.[https://visit-altairepublic.ru/o-respublike-altay/istoriya-v-litsakh/m-k-kalanakov/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://mokoshagach.ru/ Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»] * http://welcometoaltai.ru/attractions/chagan-uzun/ * http://чаган-узун.рф/istoriya-sela-chagan-uzun.html {{Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кош-Агаш аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] si9cory9d5z452rw38d8nhxiwnsqadz 0 409 36025 34753 2022-08-28T20:37:39Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Чаргы-Оозы |оригинальное название = {{lang-ru|Чёрный Ануй}} |герб = |флаг = | изображение = SB - Russian children in Cherny Anuy.jpg | описание изображения = Чаргы-Оозы, 1910 |lat_deg = 51.356635 |lon_deg = 84.726744 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезези{{!}}Чаргы-Оозыныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 711 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Чёрный Ануй | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы |Чёрный Ануй | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 54 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649453 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Чаргы-Оозы''' ({{Lang-ru|Чёрный Ануй }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Чаргы-Оозы {{Lang-ru|свирепый, неукротимый, неистовый}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ сындарыныҥ алдында, [[Ануй (суу)|Ануй]] ла [[Чаргы (суу)|Чаргыныҥ]] суулары бириккенинде турат. Кан-Јабаганныҥ салкындак, алаҥ ачык чӧл-јалаҥдарына кӧрӧ мында бир канча ыжык, јердиҥ ажы, маала ажы јакшы бӱдер јер. [[Кан-Оозы]] јанынаҥ келзе, [[Келейдиҥ боочызы|Келейдиҥ]] ле [[Јалаҥыйдыҥ Боочызы|Јалаҥыйдыҥ]] боочыларын ажар керек. Бу јурт [[Алтай кырай|Алтай кырайдыҥ]] гран-кыйузына јуук турат, Солонешный аймакка једер јолдор бар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 711—753 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1507971/chernyy-anuy.html|title=Chërnyy Anuy|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref>[https://foto-planeta.com/np/79512/chernyy-anuy.html Чёрный Ануй]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кыска јай болот. Кышкы ортоайлык температура −19..-20 °С болзо, [[Чаган ай|чаган айдыҥ]] тыҥ соогы кайда да −30..-40 °С тӱжер аргалу. Јайдыҥ ортоайлык јылузы +15,2 °С кире бар. Чык-јуттыҥ кеми 450—500 мм, салкынныҥ тӱргени 4,2 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк<ref name="Кучин птицы">''Кучин А. П.'' Птицы Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайыҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru| маральник}}), алтын тазыл ({{Lang-ru| родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: арчын, кызыл тазыл, алтын тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 242,1 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 82,7 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 127,1 га, јонго керектӱ тудумдар 7,2 га, производстволык јерлер 5,7 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 17,2 га, рекреационный учурлу 0,2 га, окылу јер 2,0 га<ref name="Генплан Черноануйское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Черноануйское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Айты-Коол јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1,735 км, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2,307 м<ref>[https://al.2rus.org/chernyy_anuy/karta/ Карта села Чёрный Ануй]</ref>. Јуртта 8 ором: Октябрьский, Советский, Тугамбаевтиҥ, Тӧс, Шуклинниҥ, Эмчиликтиҥ кош оромы, Меесте кош ором<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-cherniy-anuy/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 14,96 км<ref name="Генплан Черноануйское СП"/>. Јуртта 330 таҥынаҥ ээлем, кажызы ла јерлӱ, јаҥыс кат агаш туралар, јерлериниҥ орто кеми 2000 м²<ref name="Генплан Черноануйское СП"/>. Чаргы-Оозына јетире тӧрт јолло једар арга бар: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — Кӧкӧйӧниҥ боочызы — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Јабаган]] — [[Келейдиҥ боочызы]] — [[Моты-Оозы]] — [[Чаргы-Оозы]]; [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Барагаш]] — [[Боочы]] — [[Јалаҥай]] — [[Чаргы-Оозы]]; [[Улалу]] — [[Шабалин]] — Себиниҥ боочызы — [[Нефтебаза]] — [[Јоло]] — Јабаганныҥ боочызы — [[Экинур]] — Келейдиҥ боочызы — [[Јалаҥай]] — [[Чаргы-Оозы]]. [[Алтай кырай|Алтай кырайдаҥ]] келзе: [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Чаргы-Оозы]]. «[[Чаргы-Оозы]] — [[Јалаҥый-Бажы]] — [[Экинур]]» деп јолдо турат, идентификационный темдеги 84К-123<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.279367&lon=84.823058&z=14&m=w&search=84К-123/ Региональная трасса 84К-123]</ref>, узуны 47,46 км. «[[Чаргы-Оозы]] — [[Кара-Коол]]» деп јолдыҥ узуны 16,8 км, идентификационный темдеги 84К-124<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.376710&lon=84.687939&z=14&m=w&search=84К-124/ Региональная трасса 84К-124]</ref><ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Чаргы-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 57 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 250 км |- |[[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||200 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||170 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||140 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1914 јылдаҥ ала мында эмчилик иштеп баштаган. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Чёрный Ануй | Столбцов=9}} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 793 кижи болгон, олордыҥ 54 % [[орустар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * К. А. Туганбаевтиҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы «Пӧтӱгеш»; * интернат; * серкпе; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * спортзал; * калаш быжырар јер; * сарјусырзавод; * АЗС; * «Ануй» деп ээлем; * почта; * ашкана; * магазин — 9. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан ээлемдер јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1968 ј.,Центральный ором, 7Б)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>; * Карындаштык мӧҥкӱ, (гр.јуу) партизандардыҥ (1345)<ref name="Ойношев свод"/>; * Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1918—1919 јј., Тӧс ором,7Б)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследияpdf</ref>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Археологияныҥ === * Јебрен корум (1475—1477)<ref name="Ойношев свод"/>; * Денисовтыҥ куй тажы (1337)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен јурт (1390)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туу Тӱӱкей; * Тоҥмок суу. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Известная на весь Мир Денисова пещера. 03.jpg|Денисовтыҥ куй тажы File:Денисова пещера после ливня.jpg|Денисовтыҥ куй тажы </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] 0w88zu9s6tsrepdgqgd1dtdi3vb6c56 0 413 36059 34500 2022-08-28T21:09:04Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Чендек |оригинальное название = {{lang-ru|}}Чендек |герб = |флаг = | изображение = Uimon valley 03.jpg | описание изображения = | lat_deg = 50 |lat_min = 15 |lat_sec = 55.8684 | lon_deg = 85 |lon_min = 57 |lon_sec = 30.5208 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Чендектиҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Чендектиҥ јурт јеезези {{!}}Чендектиҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1096<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Чендек |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Чендек |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 87 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Чендек''' ({{Lang-ru|Чендек}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Чендектиҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Чендек {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, јаан сындардыҥ колтыгында, [[Оймонныҥ чӧли]]нде, [[Чендек (суу)|Чендек сууныҥ]] јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1096 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35024/chendek.html Чендек]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Туйук ичпек јерде учун, айы-кӱни чала јымжак биддирер. Јайгыда +25 °C, кышкыда −35..-38 °C болот. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар<ref>Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Тайга тажы агашла бӱркелген. Мӧш, чиби, терек, кайыҥ, аспак ла тыт агаш ӧзӧт. === Јери ле јолдоры === Јуртта 27 ором. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Чендек јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 30 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 350 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 410 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4200 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||270 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||260 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1866 јылда тӧзӧлгӧн. Тургун алтайлардыҥ јерине кӧчкин староверлер ле «общество каменщиков» деп улустар келгилеген. Е. Шумило Катандуныҥ ла [[Оймонныҥ чӧли]]нде улус мал кабырып, јерле иштеп, аш салганын бичиген. Совет јаҥ келерде, Чендек [[Катанду|Катандуныҥ]] волостьине кирген. 1931 јылга јетире тегин ле турада школ болгон. == Эл-јон == {{Население|Чендек (село)}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1014 кижи болгон, олордыҥ 87 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * баодардыҥ туразы «Мараленок»; * эмчилик; * культураныҥ байзыҥы; * библиотека; * этнографиялык музей; * стадион; * почта; * турбаза; * магазин. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал, аҥ азыраары. Адару тудары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Граждан ла Улу јууда турушкандарга обелиск (1968 ј., кереес јоголгон)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/> * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1537). (1963 ј.,ул. Тӧс ором,17, јурттыҥ Культура байзыҥыныҥ јеринде.)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref> === Археологиялык === * Јебрен субактардыҥ изи (..)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен корум(1568,1569,1570)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыш (1567)<ref name="Ойношев свод"/>; * Кытат кӱскӱ. Анохинниҥ музейинде (..)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Чендектиҥ кӧли. Капчалда аржан суу (..)<ref name="Ойношев свод"/>; * Байлу туузы Ӱч-Сӱмер (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery> File:Горный Алтай (4).jpg|[[Оймонныҥ чӧли|Оймон]] ичи чӧл File:Село в долине.jpg|300px|Чендек [[Оймонныҥ чӧли|Оймонныҥ чӧлинде]] </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} {{Ајарулар}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 5ewb55y1sc578zfxzgegf7fhi6pa5vm 0 414 36107 34251 2022-08-28T21:59:29Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Череттӱ |оригинальное название = {{lang-ru|Майма}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 45 |lat_sec = 20.045 |lon_deg = 85 |lon_min = 43 |lon_sec = 39.331 |CoordAddon = type:city(48)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Ыныныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Ыныныҥ јурт јеезези{{!}}Ыныныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 520<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Известковый (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Известковый (Республика Алтай) | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 98 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Череттӱ''' ({{Lang-ru|Известковый}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Ыныныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Череттӱ {{Lang-ru|известь}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Кадын]] сууныҥ оҥ јарадында, [[Алтыгы-Ыны (суу)|Алтыгы-Ыны суу]] Кадынга киргенинде, кайыр-каскак кырларга курчаткан, Чуйдыҥ трагында турат. Јурттыҥ сол јанында чакпынду Кадын, оҥ јанында койу агаш бӱркеген кайа-таштӱ аркалар. Кӧп лӧ саба агаш ийне бӱрлӱ. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 520 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35039/izvestkovyy.html. Известковый (Череттӱ)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 5 ором: Мраморлу, Кӱнет кош ором, Јараттай, Садту кош ором, Јаҥы. Јуугында деремнелер: [[Ман-Јӱрек]], [[Карым]], [[Ыны]], [[Себи-Оозы]]. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Череттӱ јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ыны]]|| 5,6 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 42 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 48 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 130 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 481,4 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт Совет ӧйдӧ 1950 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Известковый (Республика Алтай)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 49 кижи болгон, олордыҥ 98 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер Ыныда. == Экономиказы == Јаан ээлем јуртта јок. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Маала ӧскӱрери. Адару тудары Черет ӧртӧӧри. Туризм. == Кереестер == === Ар-бӱткендик === * Бабырган байлу туу (39)<ref name="Ойношев свод"/>; * Чаптыган кыр (45,46)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан (суу)|Аржан суу]] (47)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] e5jmcscvfq02heqikgsd060xa6s82ms 0 440 36017 33316 2022-08-28T19:23:19Z Soul Train 12 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ыжы |оригинальное название = {{lang-ru|}} Ишинск |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = | lat_deg = 52.030634 | lat_min = | lat_sec = | lon_deg = 86.67037 | lon_min = | lon_sec = | CoordAddon = type:city(1338)_region:RU | CoordScale = 30000 |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Чоо аймак |район в таблице = Чоо аймак{{!}}Чоо |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Чооныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Чооныҥ јурт јеезези {{!}}Чооныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 332<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы| Ишинск |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы| Ишинск |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 100 % (2002)<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ыжы''' ({{Lang-ru|Ишинск}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика]]ныҥ [[Чоо аймак|Чоо аймагында]] [[Чооныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Ыжы {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Байдуба, Урчын, Сугул сындардыҥ эдегинде, [[Кадын]] сууныҥ сол коштончызы (приток) [[Ыжы суу]]га [[Кутерьба (суу)|Кутерьба]] ла [[Итук]] деп эки суу киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 332 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166572/ishinsk.html Ишинск (Ыжы])</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Јай кыска, кыш соок, узун, карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ). === Аҥ-куштары === Аба-јыштыҥ оок аҥдары: агас, суузар, киш, албаа, јоонмойын, койон, камду, јараа, кумдус, кӧрӱк, ӧркӧ, сарас, момон, сарас, сыгырган, тарбаган. Туйгактулары: марал, тооргы, булан, элик, аҥ, [[ак-кийик]] дезе Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине<ref>Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref> кирген.. Куштары тайгада јӱрет: агуна, аларткы, ӱкӱ, карачкай, јыдантык, каргаа, кедей куш, карчага, кӧктӧш, кускун, саҥыскан, кучыйак, кӱртӱк, чай, кызыл тӧш, кӱӱк, кӱӱле, мечиртке, ӧскӱс уул, сымда, талтар, таан, талеҥко. Сууларда чараган, бел, ӱч-кӧс, сӧлӧм, јылмай, чортон<ref name="Торбоков Растения">{{книга |автор=Токшын Торбоков |часть = |ссылка часть = |заглавие=Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая |оригинал = |ссылка = |викитека = |ответственный = |издание = |место= Горно-Алтайск |издательство=АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу» |год=2020|том = |страницы = |столбцы = |страниц = |серия = |isbn = }}</ref>. === Ӧзӱмдери === Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана<ref name="Торбоков Растения">{{книга |автор=Токшын Торбоков |часть = |ссылка часть = |заглавие=Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая |оригинал = |ссылка = |викитека = |ответственный = |издание = |место= Горно-Алтайск |издательство=АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу» |год=2020|том = |страницы = |столбцы = |страниц = |серия = |isbn = }}</ref>. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Мында эндемик ӧлӧҥдӧр, Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген ӧзӱмдер бар: кызыл тазыл, јыдунак, алтын тазыл<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Оромдоры (1): Петровский. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Ыжы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Чоо]]|| 13 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Чоо]] || 13 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 75 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 175 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 435,7 км-деҥ ([[Майма]]) || 85 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1911 јылда тӧзӧлгӧн<ref name="население_1989_и_2002">{{книга|автор=Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н.|часть=Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг.|заглавие=Население Республики Алтай (системно-структурный анализ)|место=Горно-Алтайск|ссылка=http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/|издательство=ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай|год=2007|ссылка часть=http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_32.html}} ([http://e-lib.gasu.ru/ Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета])</ref>. 913 јылда ӧс калык админстрациялык реформа ӧткӱрерде, Ыжы јурт Успенский волостько кирген. Л. П. Потаповтыҥ бичигениле, тубалар 19 чактыҥ 80-чи јылдарында [[Улалу]]да, [[Сайдыс]]та, [[Чамал]]да, [[Ыныргы]]да, [[Учак-Ыжы (суу)|Учак-Ыжы сууны]] јакалай јуртаган. Бу улус Южский (Јӱсский) волостьтоҥ таркаган. Кӧп тоолу сӧӧк комдоштор [[Кебезен]], Ыныргы, [[Паспауул]], [[Чопош]], [[Ыжы]], Кӱзе, [[Толоон]] јурттарда јаткан, ого коштой [[Алтын Кӧл]]ди јараттай<ref name="Сайт «Чойский район»">[http://xn----8sbwdbcc3abhth9e.xn--p1ai/index.php/korennye-malochislennye-narody/traditsii-i-obryady Сайт «Чойский район». Традиции и обряды.]</ref>. 1920 јылда куран айдыҥ 4-чи кӱнинде јаҥы тӧзӧлгӧн [[Ыжы|Ыжыныҥ]] јуртсоведи Успенский волостько кирген. 21.07.1953 јылда Ыжыныҥ јуртсоведин јоголтоло, бу јуртты Чооныҥ јуртсоведине кийдирген. == Эл-јон == {{Эл-јонныҥ тоозы| Ишинск |Столбцов=16}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 24 кижи болгон, олордыҥ 100 % [[орустар]] болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. Окылу тил: орус, алтай<ref name="Закон РА о языках">[http://docs.cntd.ru/document/802008526/ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер [[Чооныҥ јурт јеезези]]нде. == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Археологиялык === * Орой палеолит. Јебрен јурт (1335)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Бактаган туу (1312)<ref name="Ойношев свод"/>; * Тырга суу. Боочы Сарафан (1332)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Тоҥбок суу]] (1317)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Чоо аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Чоо аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 728mw391o8yp5l9nu2792ywka7sbemd 0 441 36018 33250 2022-08-28T19:24:49Z Soul Train 12 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ыйык-Агаш |оригинальное название = {{lang-ru| Иогач}} |герб = |флаг = | изображение = View on Iogach settlement.jpg | описание изображения = Вид на село Иогач с горы Тилан-Ту |lat_deg =51 |lat_min =47 |lat_sec =0 |lon_deg =87 |lon_min = 15|lon_sec =10.8 | CoordAddon = type:city(5400)_region:RU | CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Турачак аймак |район в таблице = Турачак аймак{{!}}Турачак |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Артыбаштыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Артыбаштыҥ јурт јеезези{{!}}Артыбаштыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 589<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Иогач | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Иогач | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 72 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38843 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ыйык-Агаш''' ({{Lang-ru|Иогач}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Турачак аймак|Турачак аймагында]] [[Артыбаштыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Ыйык-Агаш — байлу агаш {{Lang-ru|священное дерево}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектер == Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Кейтек кырдыҥ эдегинде (бийиги 1156 метр талайдыҥ кемјӱзинеҥ), [[Алтын Кӧл|Алтын Кӧлдиҥ]] тӱндӱк учында, [[Ӧӧн (суу)|Ӧӧн суу]] кӧлдӧҥ чыгара агып јаткан јерде, Артыбаш јаар кечетен кӱрдиҥ јанында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 589 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35109/iogach.html Иогач (Ыйык-Агаш)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Ортојылдык температура +1,2 °С, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °С, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм. Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2—3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30—35 градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту. === Аҥ-куштары === Аба-Јыш ({{lang-ru|черневая тайга}}) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. ООк то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тарал. === Ӧзӱмдери === Јайдыҥ ӧйинде мында јердиҥ ажы јакшы тӱжӱм берет — јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук, калба, орляк, эм ӧлӧҥдӧр, мешкелер. Јойгон, чиби, аспак агаштар кӧбизинле ӧзӧт. Кыш сӱреен јаан карлу, бийик кӱрттерлӱ, сооктор 25-30 градустаҥ јабыс болбойт. Койу кара агаш ӧзӧт, ортозында јаан састарлу, јойгон, чиби, мӧш, кайыҥ, аспак, карагай ла тал<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Чыкту кей, јылу ыжык јер, јердиҥ кыртыжы јымжак учун ӧлӧҥ чӧп бийик ле койу ӧзӧт, эмеш ачык јадаҥдар ла меестерде јӱзӱн чечектер, јиилектер, јаскыда калба, орляк, кӧжнӧ лӧ кӱскиде кузук, эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар быжат. Састу јерде тӧҥӧзӧктӧрдӧ кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин ле камыш ӧзӧр. Кӱӱктаман, саргай, чейне, быркырууш чечек, ак чечек, калаш чечек ле о.ӧ. Јиилектердеҥ јайгыда каракат, тийиҥкат, кызылгат, бороҥот, јыдукара, чычрана, јодро јакшы тӱжӱм берет. «Республика Алтайдыҥ Кызыл бичигиниҥ» ӧзӱмдери ол эм-тазылдар: кызыл тазыл, алтын тазыл<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Аралдарда јӱзӱн-јӱӱр тайа, јыраа, каргана туй ла јайылып ӧзӧт. Кӧп суулар, састар кейди чыкту, серӱӱн эдет јайгыда. === Јери ле јолдоры === Јуртта 5 ором: Суулу, Школдыҥ, Мӧштӱ, Агашту, Тӧс. Кӱр кечсе «[[Артыбаш]] — [[Турачак]] — [[Улалу]]» деп регионал кӧӧлик јол, темдеги 84К-11, јолдыҥ учы. Артыбаштаҥ суула кӧл кечире мотор кемелӱ, катерлӱ келерге јараар. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Ыйык-Агаш јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Артыбаш]]||2,5 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Турачак]] ||70 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 160 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 250 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 435,7 км-деҥ ([[Майма]]) ||170 км |} == Тӱӱкизи == Озодо, каан јаҥы тужында мында Кебезенниҥ миссионер станы болгон, Алтай духовный миссияныҥ, Орус христиан серкпениҥ. Јурт 1952 јылда тӧзӧлгӧн. [[Алтын Кӧл|Алтын Кӧлдиҥ]] сол јарадында агашпромхозтыҥ ишмекчилерине туралар тудуп баштаган. 1954 јылда агашла иштеери башталган. == Эл-јон == {{ Население | Иогач }} == Ук-калыктары == Орустар, чалкандулар, тубалар, кумандылар, шорлор, алтайлар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1324 кижи болгон, олордыҥ 72 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. Окылу тил: орус, алтай<ref name="Закон РА о языках">[http://docs.cntd.ru/document/802008526/ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * культура байзыҥы; * эмчилик 20 јерге; * стадион; * библиотека; * кӱр; * почта; * пилорама — 4; * причал; * полиция; * чаначылдарга подьемник; * конор тура — 5; * ашкана — 4; * СТО; * АЗС. </div> == Экономиказы == Туризм, јылкы азыраары. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлем. Агашла иштер. == Кереестер == === Археологиялык === * Ташта јурамалдар (1251)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Алтын-Кӧл (1307)<ref name="Ойношев свод"/>; * Алтын Туу. Байлу кыр (1270)<ref name="Ойношев свод"/>; * Торот туу. Байлу (1272)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥӱн суу. 1,5 км ыракта Артыбаш јаар (1281)<ref name="Ойношев свод"/>; * Бийдиҥ Јалы. Байлу боочы (1303)<ref name="Ойношев свод"/>; * Солу туу. Байлу кыр (1268)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Ӧӧн (суу)|Ӧӧн суу]] [[Алтын Кӧл|Алтын Кӧлдӧҥ]] чыгара агат<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=5 widths="200px" heights="170px"> File:Алтайский заповедник. Вид с оз. Телецкого на "Зону покоя" заповедника.jpg|Алтын кӧл. Алтай заповедник."Амыр јер..." File:Lake Teletskoye ISS008-E-7600.jpg|NASA, айлаткыштаҥ кӧрзӧ File:Телецкое озеро с севера.jpg|[[Алтын Кӧл|Алтын кӧл]] тӱндӱк јанынаҥ </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://galt-auto.ru/publ/239-1-0-334 Сайт galt-auto.ru — Иогач] * [http://www.altzapovednik.ru/news/2010/09/Den-sela-Artibash.aspx Сайт Алтайского заповедника — Жители Артыбаша и Иогача впервые отпразднуют День Села!] {{Тыш тайантылар}} {{Турачак аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Турачак аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] csexshcxhvun08g914p26qv3f3xkf6a 0 442 36019 34501 2022-08-28T19:25:49Z Soul Train 12 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ылгаксы |оригинальное название = {{lang-ru|}}Власьево |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.285633 |lon_deg = 85.515779 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези {{!}}Кӧксу-Оозыныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1022<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Власьево (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Власьево (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = алтайлар 50 %,<br> орустар 50%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ылгаксы''' ({{Lang-ru|Власьево}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Ылгаксы {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, јаан тайгалардыҥ колтыгында, [[Кӧк-Сууныҥ (Кадынныҥ кош суузы)|Кӧк-Сууныҥ]] јанында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1022 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166564/vlasevo.html Власьево (Ылгаксы)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м. === Аҥ-куштары === Элбек јайым јалаҥдары одорлу, кыралары ашту. Маала ажы, јердиҥ ажы јакшы бӱдер јер. Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар.<ref>" Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. Литературно -издательский Дом «Алтын-Туу», составитель Токшын Торбоков, г. Горно-Алтайск, 2020 г.</ref> Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Айландыра кырларын агаш бӱркеген. Тыт, мӧш, кайыҥ, терек, аспак, чиби, беле, јодро агаштар ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. === Јери ле јолдоры === Јуртта 3 ором: Тоҥмок суулу. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Ылгаскы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 11 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 310 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 370 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 230 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 200 км |} == Тӱӱкизи == 1860 јылдарда Арасейдеҥ кудай јаҥында расколдоҥ улам качкан, онойдо ок јаҥнаҥ качкан, јакшы јӱрӱм бедиреген, черӱнеҥ кыйышкан, каторганаҥ качкандар Сибирде, Алтайда келип токтогылап, јурттар, заимкалар, хуторлор тӧзӧгилеген. == Эл-јон == {{население|Власьево (Республика Алтай)|Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 14 кижи болгон, олордыҥ 50 % орустар, 50 % алтайлар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер [[Кӧксу-Оозы]]нда. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, уй, оок мал азыраары. Адару тудары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Байлу туузы Ӱч-Сӱмер (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы, байлу (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] nylmx1bqyabb66xyezquzyuhhcvwb8m 0 443 36020 33185 2022-08-28T19:27:10Z Soul Train 12 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ыны |оригинальное название = {{lang-ru|Усть-Муны}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = | lat_deg = 51 | lat_min = 43 | lat_sec = 37.11 | lon_deg = 85 | lon_min = 44 | lon_sec = 30.004 | CoordAddon = type:city(437)_region:RU | CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Ыныныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Ыныныҥ јурт јеезези{{!}}Ыныныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 360<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Усть-Муны | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Усть-Муны | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 95 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ыны''' ({{Lang-ru|Усть-Муны}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Ыныныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Ыны {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Кадын]] ла [[Ыны (суу)|Ыны сууныҥ]] бириккенинде турат. Сол јанынаҥ Кадын, оҥ јанында каскак кырлар, Кадында «Ыныныҥ бозоголоры» деп чакпындалган јерлерин сууслалом спортчылар адайт. Турган јери чала кызык јер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 360 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35040/ust-muny.html Усть-Муны (Ыны)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк ле сымда<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Ыныныҥ јаны јӱзӱн-јӱӱр агаштарыла, ӧзӱмиле, ӧлӧҥ-чӧбиле байлык. Бийиктей мӧш лӧ тыт туштайт, јабыстай арка-јиктерде кайыҥ, тал, чиби ле башка-башка тайа-јыраалар ӧзӧт. Јиилектӱ аркаларда уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тайабаш, тийиҥкат туштап, ак-јалаҥдары чечектерле чоокырайат: ай-каајы ({{Lang-ru|адонис}}), айу-сырга ({{Lang-ru|водосбор}}), бастый ({{Lang-ru|василёк}}), буланат ({{Lang-ru|кипрей}}), быркырууш ({{Lang-ru|одуванчик}}) ла оноҥ до ӧскӧ чечектер, ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер ол: кызыл тазыл, марал, алтын тазыл, арчын<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 19 ором: Јажыл ӱчтолык деп кош ором, Каданныҥ, Вишнялу, Кайыҥду, Кӱнбадыш ла о.ӧ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Ыны јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ыны]]|| 0 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 48 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 53 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 140 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 484,5 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1876 баштапкы катап ады чыккан. Совет ӧйдӧ Кӧл-Јик јуртла кожо [[Ман-Јӱрек|Ман-Јӱректиҥ]] јуртсоведине кирген. 1973 јылда бу јуртсоветтеҥ айрылган, алдынаҥ бойы јурт деп адаткан, 1999 јылда [[Кӧл-Јик]] ойто ло Ман-Јӱректиҥ јурт јеезезине кожылган. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Усть-Муны| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 408 кижи болгон, олордыҥ 95 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * эмчилик; * стадион; * почта; * пекарня; * пилорама; * турбаза. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Адару тудары. Маала ӧскӱрери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогон јуучылдарга обелиск (1975 јылда тургузылган, пер. Школьный,2, Ыныныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ јанында)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>; * Социштиҥ геройы А. М. Кошурниковко кереес (1974 јылда тургузылган, Кошурниковтыҥ оромы, 72А)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>. === Археологиялык === * Јебрен јурт болгон јер (106)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Бабырган кыр (39)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан (суу)|Аржан суу]] (47)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Устье реки Муны село Усть-Муны Республика Алтай.jpg| Ыны. [[Ыны (суу)|Ыны сууныҥ]] оозы </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] bwds8y1zm2co41vaoh41tzk4o11nvmb 0 445 36021 33317 2022-08-28T19:28:16Z Soul Train 12 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ыныргы |оригинальное название = {{lang-ru|}} Ынырга |герб = |флаг = | изображение = Ынырга 2.jpg | описание изображения = Ыныргы јурт | lat_deg = 51 | lat_min = 49 | lat_sec = 39.392 | lon_deg = 86 | lon_min = 47 | lon_sec = 40.39 | CoordAddon = type:city(478)_region:RU | CoordScale = 20000 |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Чоо аймак |район в таблице = Чоо аймак{{!}}Чоо |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Ыныргыныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Ыныргыныҥ јурт јеезези {{!}}Ыныргыныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 448<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Ынырга (село) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Ынырга (село) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 82 % (2002)<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ыныргы''' ({{Lang-ru|Ынырга}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика]]ныҥ [[Чоо аймак|Чоо аймагында]] [[Ыныргыныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Ыныргы {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк келтейинде, Кара-Суу боочынаҥ ырак јок, Чаптыган тайганыҥ эдегинде, [[Сары-Кӧкши (суу)|Сары-Кӧкши суу]] ла [[Ыныргы (суу)|Ыныргыныҥ суузы]] бириккенинде турат. Айландыра тайгаларын койу кара агаш бӱркеген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 448 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35075/ynyrga.html Ынырга]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыска, серӱӱн ле чыкту јай, кыш узун, јаан карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ). === Аҥ-куштары === Аба-јыштыҥ тайгалары аҥ-кужыла байлык: айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин, тӱлкӱ, бу казыр аҥдар болзо, туйгакту аҥдардаҥ булан, марал, элик, тооргы, аҥ, ак-кийик. Олордоҥ тооргы ла ак-кийик Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Оок аҥдардаҥ мында сарас, койон, јоонмойын, сыгырган, јараа, суузар, камду ла о.ӧ. јӱрет<ref name="Торбоков Растения">{{книга |автор=Токшын Торбоков |часть = |ссылка часть = |заглавие=Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая |оригинал = |ссылка = |викитека = |ответственный = |издание = |место= Горно-Алтайск |издательство=АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу» |год=2020|том = |страницы = |столбцы = |страниц = |серия = |isbn = }}</ref>. Куштар: чай, кӱртӱк, бӧднӧ, кӱӱк, тарал, томуртка, кускун, каргаа, саҥыскан, кызылтӧш, кӧктийек, кӱӱле, талеҥко. Сууларда јӱрген балыктар: чараган, јылмай, ӱч-кӧс, чортон, ала-бука, сӧлӧм<ref>{{книга |автор=Торбоков Т. |заглавие=Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая |место=г. Горно-Алтайск |(издательство)|АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу»]] |год=2020 }}</ref>. === Ӧзӱмдери === Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана<ref name="Торбоков Растения">{{книга |автор=Токшын Торбоков |часть = |ссылка часть = |заглавие=Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая |оригинал = |ссылка = |викитека = |ответственный = |издание = |место= Горно-Алтайск |издательство=АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу» |год=2020|том = |страницы = |столбцы = |страниц = |серия = |isbn = }}</ref>. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Мында эндемик ӧлӧҥдӧр, Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген ӧзӱмдер бар: кызыл тазыл, јыдунак, алтын тазыл<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 9 ором: Кӱнчыгыш кош ором, Кӱнет кош ором, Тӱштӱк кош ором, Заводту, Тихоновскийдиҥ, Тӧс, Садту, Амыр-энчӱниҥ, Јараттай. «[[Улалу]] — [[Артыбаш]]» деп јолдо турат. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Ыныргы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ыныргы]]|| 0 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Чоо]] || 36 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 100 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 200 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 435,7 км-деҥ ([[Майма]]) || 110 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн<ref name="население_1989_и_2002">{{книга|автор=Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н.|часть=Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг.|заглавие=Население Республики Алтай (системно-структурный анализ)|место=Горно-Алтайск|ссылка=http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/|издательство=ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай|год=2007|ссылка часть=http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_32.html}} ([http://e-lib.gasu.ru/ Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета])</ref>. Л. П. Потаповтыҥ бичигениле, тубалар 19 чактыҥ 80-чи јылдарында [[Улалу]]да, [[Сайдыс]]та, [[Чамал]]да, [[Ыныргы]]да, [[Учак-Ыжы (суу)|Учак-Ыжы сууны]] јакалай јуртаган. Бу улус Южский (Јӱсский) волостьтоҥ таркаган. Кӧп тоолу сӧӧк комдоштор [[Кебезен]], Ыныргы, [[Паспауул]], [[Чопош]], [[Ыжы]], Кӱзе, [[Толоон]] јурттарда јаткан, ого коштой [[Алтын Кӧл]]ди јараттай<ref name="Сайт «Чойский район»">[http://xn----8sbwdbcc3abhth9e.xn--p1ai/index.php/korennye-malochislennye-narody/traditsii-i-obryady Сайт «Чойский район». Традиции и обряды.]</ref>. == Эл-јон == {{Эл-јонныҥ тоозы| Ынырга (село) |Столбцов=16}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 531 кижи болгон, олордыҥ 82 % [[орустар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. Окылу тил: орус, алтай<ref name="Закон РА о языках">[http://docs.cntd.ru/document/802008526/ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы «Кӱничек»; * эмчилик; * культураныҥ байзыҥы; * библиотека; * стадион; * конор тура; * ашкана; * магазин; * пилорама. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1323), (Амыр-энчӱниҥ оромы,13А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === * Орой палеолитте јебрен јурт (1334)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен стоянка (1335), 1,2 км Ыныргыныҥ јанында<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Чаптыган туу (1316).<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Тоҥбок суу]] (1317)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Ынырга 1.jpg | Ыныргы јурт </gallery> == Јарлу улузы == * [[Бахмутов, Владимир Григорьевич|Бахмутов В. Г.]] (1949—2013) — бичиичи, прозаик, публицист. Арасейдиҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (2001), «Писатель года» деп Национал Литературалык сыйдыҥ финалистти. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Чоо аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Чоо аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] av4076llggar22bswdidh8p0yll4fmk 0 446 36028 34434 2022-08-28T20:42:13Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Экинур |оригинальное название = {{lang-ru|Яконур}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg=51.035614 |lon_deg=84.8744 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Экинурдыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Экинурдыҥ јурт јеезези{{!}}Экинурдыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1082<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Яконур | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Яконур | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 98 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649461 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Экинур''' ({{Lang-ru|Яконур }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Экинурдыҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Экинур {{Lang-ru|большое, широкое озеро}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, тӱндӱк јанында Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ, Наралканыҥ сын тайгалары, [[Эмеген (суу)|Эмегенниҥ]], [[Быргасты (суу|Быргастыныҥ]], [[Ӧбӧгӧн (суу)|Ӧбӧгӧнниҥ]] суулары [[Кан (суу)|Канныҥ]] суузына киргенинде турат. Тӱштӱк јанында Канныҥ сазы кӧлдиҥ јаныла, Кан-Оозы јуртка јетире чӧйилет. Кӱнчыгыш келтейинде байлу кыр Алтын-Туу [[Јабаган]] јаар турат. Тӱндӱктей эки боочы бирӱзи Келейдиҥ, бу јолло Солонешный аймакка једер арга бар, экинчи боочы [[Јалаҥый-Бажы|Јалаҥый-Бажыныҥ]], оноҥ ары [[Јалаҥай|Јалаҥыйга]], [[Чаргы-Оозы]]на, [[Моты-Оозы]]на, [[Келей]]ге айланып келер арга бар. Ӱч ӧзӧк Быргасты, Эмеген ле Ӧбӧгӧн чӧйилип, бир јерге баштары биригет. Ачык, чӧл-јалаҥ јер, элбек кыраларлу, одор-јалаҥдарлу, јаан састу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1082 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35143/yakonur.html Яконур]</ref>. Экинур јурттыҥ рельефы чӧл јерге тӱҥей. === Климады === Климады орто-континентал. Кӱскиде ле кышкыда тыҥ салкындар тӱштӱк јанынаҥ согот. Узун кыш, кышкыда тыҥ салкындар болуп, јааган карды ӱзе учура берет. Ортоайлык соок −20..21 °С, чаган айда тыҥ сооктор −35..40 °С једе берет. Јай кыска, ортоайлык температура +15° С, јаан изӱ айда тыҥ ла изӱ кӱндерде +25..+30 °С болуп јат. Кейдиҥ чыгы ла јуттыҥ ортојылдык кеми 452—500 мм кире бар. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,3 м/с. === Аҥ-кужы === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Чӧл-јалаҥдарлу, агаш-тажы ыраак јер. Кӧп сабада тыт, мӧш, чиби, кайыҥ ӧзӧр јер<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Јакшы јылда аштыҥ тӱжӱми бийик болот, маала-ажы да јакшы бӱдер, је кӱйгекте эмезе јут јылда тӱжӱм јок. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 211,6 га<ref name="Генплан Яконурское СП"/> Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 128,51 га , јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 28,83 га, јонго керектӱ тудумдар 9,15 га, производстволык јерлер 10,29 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 33,85 га, окылу учурлу 0,97 га, аҥылу јерлер 0,1 га<ref name="Генплан Яконурское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Яконурское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Экинур јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 542 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 326 м<ref>[https://al.2rus.org/yakonur/karta/ Карта села Яконур]</ref>. Јуртта 10 ором: Јаҥы,Н. У. Улагашевтиҥ, К. К. Тысовтыҥ, С. Туткушевтиҥ, В. М. Туймечековтыҥ, Амыр-энчӱниҥ, П. Е. Кудачинниҥ, Колхозтыҥ, Ю. А. Гагаринниҥ, Ч. К. Агинниҥ<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-yakonur/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 16,22 км<ref name="Генплан Яконурское СП"/>. Јуртта туралар бир кат агаш, јелӱ, оныҥ кеми 2000 м². Јурттыҥ кӱнчыгыш јанында, Улагашевтиҥ оромында агаш бир кат экиквартирный туралар бар. Улус јадар фонд фонд 23,5 тыс. м², јадар јерле улустыҥ јеткилделгени ортолой бир кижиге 13,7 м²<ref name="Генплан Яконурское СП"/>. Экинурга једетен ӱч јол бар. [[Улалу]] — [[Чаргы]] (Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јанына эбирер) — Кӧкӧйӧниҥ боочызы, Чакырдыҥ боочызы — [[Экинур]]; [[Улалу]] — Себиниҥ боочызы, Туйактуга јетпей јӱрӱп, Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јаны јаар эбирер — [[Кеҥи]] — [[Јабаган]] — Экинур; Алтай Крайдаҥ келзе, [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Чаргы-Оозы]] — [[Экинур]]. [[Улалу]] — [[Кан-Оозы]] деп јолдыҥ айрылчык јолы [[Јабаган]]ды ӧдӧлӧ, оҥ јаныла барат 16 км. Аймактыҥ тӧс јерине јетире 18 км. Улалуга јетире эки јолло једерге јараар, бирӱзи Чакырдыҥ боочызы ажыра [[Беш-Ӧзӧк]], Кӧкӧйӧниҥ боочызы, [[Чаргы]], [[Улалу]]. Экинчизи узада јол — Јабаганныҥ боочызы, Туйактунаҥ ары Чуйдыҥ трагына чыгала, Себиниҥ боочызы, [[Шабалин]], Улалу. «Чаргы-Оозы — Јалаҥый-Бажы — Экинур» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификационный темдеги 84К-123<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.279367&lon=84.823058&z=14&m=w&search=84К-123/ Региональная трасса 84К-123]</ref>, узуны 47,46 км, ӱсти сай-кумак)<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Экинур јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 16 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 210 км, 300 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||250 км, 300 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||130 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||100 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1756 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Яконур | Столбцов=12 }} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 1634 кижиниҥ 98 % алтайлар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * культураныҥ байзыҥы; * библиотека; * магазин; * пилорама. </div> == Экономиказы == Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јаан производстволык ээлемдер јок. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1968 ј., П. Е. Кудачинниҥ оромы, 12Б)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследияpdf</ref>; === Археологиялык === * Эмеген ӧзӧктӧ ташта јурамалдар. Јурттаҥ 4 км ыраакта(1358)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыш (1446), Сары-Кобы (1489,1342)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Байлу кыр Алтын-Туу (1352)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу, Байанјӱрек ӧзӧктиҥ эдегинде; * Куйлу (пещера) (1391), Экинурдыҥ тӱштӱк јанында<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Каинчин, Јыбаш Бӧрӱкович|Каинчин Ј. Б.]] (1938—2012) — бичиичи<ref>Каинчин Ј.Б.[http://altai-mountains.ru/news/novosti_organizacij/?idnews=3993]</ref>; * [[Бельчекова, Нина Баштыковна|Бельчекова Н. Б.]] (1953) — прозаик, журналист-очеркист, публицист<ref>Бельчекова Н. Б.[https://gasu.ru/university/news/5182/]</ref>; * [[Яймин, Владимир Атаганович|Яймин Айдыш]] (1955—2000) — ӱлгерчи<ref>Айдыш Яймин[https://nbra.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=1533:pisateli-gornogo-altaya&catid=2]</ref>; * [[Туйменов, Шалба]] — ӱлгерчи<ref>Туйменов Ш.[http://azatpai.ru/f/epshiler_001.pdf]</ref>; * [[Чекуракова, Любовь]] — журналист, ӱлгерчи<ref>Чекуракова Л. Н.[https://search.rsl.ru/ru/record/01002917921]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] 8v3b10pjbbs28p7lil3kqv656dlzs94 0 448 36074 34527 2022-08-28T21:44:04Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Эмери |оригинальное название = {{lang-ru| Александровка}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = | lat_deg = 51 |lat_min = 44 |lat_sec = 14.237 | lon_deg = 86 |lon_min = 6 |lon_sec = 55.655 | CoordAddon = type:city(317)_region:RU | CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Билӱлӱниҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Билӱлӱниҥ јурт јеезези{{!}}Билӱлӱниҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 527<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Александровка (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Александровка (Республика Алтай) | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 54 %, алтайлар 40 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Эмери''' ({{Lang-ru|Александровка}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Билӱлӱниҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Эмери (Имерӱ) {{Lang-ru|речка с сухим бродом}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Майма (суу)|Майма сууныҥ]] коолында, арка-тууга курчаткан турат. Мӧш, тыт, аспак, кайыҥ, терек, тал, јойгон, чиби ле беле агаштар ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 527 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35078/aleksandrovka.html Александровка (Эмери)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === Коп лӧ сабазы оок аҥдар јӱрет: койон, тӱлкӱ, калазак, јоонмойын, сууныҥ кӱжӱли, јараа, кӧрӱк, кумдус, ӧркӧ, момон, сарас, агас, тийиҥ, токтонок, эрлен ле оноҥ до ӧскӧ<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Куштар агаш-аразында кӧп: томыртка, кӱӱле, каргаа, саҥыскан, кускун, тейлеген, мечиртке, јелечи, кӧктӧш, јалбагай ла о.ӧ. === Ӧзӱмдери === Эмериде тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек ({{lang-ru|барбарис}}), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан ({{lang-ru|крапива}}), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек ({{lang-ru|ирис}}), алаҥуш, комургай ({{lang-ru|борщевик}}), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш ({{lang-ru|бадан}}), чай чечек ({{lang-ru|герань луговая}}), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр ({{lang-ru|лук порей}}), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, толоно, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш ({{lang-ru|жимолость}}), кӧккат<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 5 ором: Олјондо, Тӧс, Ак-Кырлаҥ, Эмериниҥ, Кырда кош ором. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Эмери јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Билӱлӱ]]|| 7,4 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 39 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 30 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 130 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 435,7 км-деҥ ||39 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Эмери јуртты ''Боробош Казагашев'' деп алтай јайзаҥ кижи тӧзӧгӧн, ол [[Чуй (Кадынныҥ кош суузы)|Чуй]] ичине саду ӧткӱрип јорыктайтан болгон. Ол Ирбитский јарманкага алу, сарју, кузук апаратан, оноҥ Боробаш «красный товар» толып экелетен. Саду јанынаҥ ол [[Том-Тура]] да барып туратан. Јайзаҥ Боробаш јуртты тӧзӧгӧниле коштой, 1868 јылда князь Романов Владимир Александрович келерине учурлай, кӧлӧсӧ ӧдӧр јолды [[Улалу|Улалунаҥ]] ала Эмериге јетире, Эмеринеҥ [[Чамал]]га јетире алтайларды јууп алып туткан. Јолдыҥ узуны кайда да 70 беристе кире болгон, јолой [[Билӱлӱ]], [[Бешпелтир]], [[Ӱзнези]], [[Эликманар]] деп јурттар турган. 1897 јылдыҥ учында Эмериде 58 биле, олордыҥ 50 биле алтайлар болгон, 8 биле ӧскӧ улус, бастыра 236 кижи, 107 эр кижи, 129 ӱй кижи болгон. С. П. Швецовтыҥ айтканыла ӧскӧ улус (посторонние лица) ол ӧскӧ јердеҥ кӧчӱп келген орустар болгон. 1908 јылдыҥ јайында Алтайдыҥ шиҥжӱчизи, ''ботаник, краевед Виктор Иванович Верещагин'' бичиген: <blockquote>«От монастыря дорога идет вплоть до села Александровка тесной зеленой долиной. От Бирюли 5 верст до села Александровка. Первоначально это село называлось Усть-Имери, так как около села в Майму впадает ручей Имери. Влево высится величественный Адыган, верхушка которого выступает за пределы древесной растительности. Она является высшей точкой водораздела между притоками Катуни».</blockquote> Эмериниҥ улузы кыра салып баштаган. Салда, серип, темир салда, (однолемешный плуг, борону) тудунып баштагандар. Ого коштой адару тудары табылган, 1897 јылда мында 3 јаан пасека (84 пчелосемьялу) 1906—1914 јј. [[Туулу Алтай]]да (инородческий население) [[алтайлар]] таҥынаҥ Кабинет ле Казнаныҥ јерлерин мензинип тузаланган деп айдылган. 1911 јылда јуртта 2 кожевенный завод, мукомольный теермен, маслобойный завод. Кажы ла јыл јарманкалар ӧдӧтӧн. Бу ӧйдӧ мында 81 айыл, 400 кижи, 193 эр кижи, 200 ӱй кижи јаткан<ref>Эмери. Тӱӱки[http://birula-adm.ru/tinybrowser/files/poselenie/istoriya/istoriya-sela-aleksandrovka-biryulya.pdf.]</ref> == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Александровка (Республика Алтай)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 324 кижи болгон, олордыҥ 54 % орустар, 40 % [[алтайлар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * баштамы школ; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * почта; * магазин; * турбаза. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Маала салары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Ар-бӱткендик === * Чаптыган байлу туу (46)<ref name="Ойношев свод"/>; * Узнай боочы (117)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Тайтагаш боочы]](123)<ref name="Ойношев свод"/>. * [[Аржан (суу)|Аржан суу]] (64)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Тадыев, Павел Егорович|Тадыев П. Е.]] (1926 јылдыҥ чаган айыныҥ 6-чы кӱнинде — 1998 јылдыҥ тулаан айыныҥ 31-чи кӱнинде) — Туулу Алтайда тӱӱкилик билимниҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи, тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады, билим степень алган баштапкы алтай кижи, јондык ишчи ({{lang-ru|общественный деятель}})<ref>Тадыев П. Е.[https://visit-altairepublic.ru/o-respublike-altay/istoriya-v-litsakh/p-e-tadyev/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 8h38crkosvqd3597yh1vjykw18it67w 0 449 36095 34252 2022-08-28T21:52:23Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Эрмендӱ |оригинальное название = {{lang-ru|Дубровка}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51 |lat_min = 55 |lat_sec = 34.77 |lon_deg = 85 |lon_min = 50 |lon_sec = 20.709 |CoordAddon = type:city(400)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Майманыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Майманыҥ јурт јеезези{{!}}Майманыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 255<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Дубровка (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Дубровка (Республика Алтай) | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 90 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Эрмендӱ''' ({{Lang-ru|Дубровка}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Майманыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Эрмендӱ {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, [[Кадын|Кадынныҥ]] оҥ јарадында, [[Чуйдыҥ трагы]]нда турат. Јердиҥ бийиги талайдыҥ кемјӱзинеҥ (тӱштӱк аймактарга кӧрӧ) чик јок јабыс, кырлар да чала јабызк болуп, кайыр да болзо, баштары болчокзымак. Сол јанында кайыр кырлар, тӱндӱк келтейи агаштарла бӱркелген, јойгон, мӧш, чиби, тыт, кайыҥ, аспак, чиби ле беле, јодро ло тал агаш ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 255 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/5097/mayma.html Майма]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 14 ором: Кырда кош ором, Кадынныҥ кош оромы, Агашту кош ором, Јакалай кош ором, Сибирдиҥ, Трактыҥ, Тӧс, Чуйдыҥ, Школдыҥ, Меесте кош ором, Хутор деп кош ором, Чаҥкырлу-оошкы, Сафроновтыҥ, Садту. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Эрмендӱ јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Майма]]|| 11 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 11 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 9,5 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 94 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 449,7 км-деҥ ||0 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ бу јуртта хмель ӧскӱрер јаан ээлем болгон. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Дубровка (Республика Алтай)| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 424 кижи болгон, олордыҥ 90 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ сады; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * почта; * магазин; * турбаза. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Маала салары. Туризм. == Кереестер == === Ар-бӱткендик === * Бабырган байлу туу (39)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан (суу)|Аржан суу]] (47)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] fb1qzabfxnkqqsde5o0jf89m21ovpn0 0 466 36094 33181 2022-08-28T21:51:51Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ӱстӱги Кара-Куш |оригинальное название = {{lang-ru|Верх-Карагуж}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 52 |lat_min = 3 |lat_sec = 16.376 |lon_deg = 86 |lon_min = 3 |lon_sec = 36.666 |CoordAddon = type:city(452)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Ыныныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Ыныныҥ јурт јеезези{{!}}Ыныныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 284<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Верх-Карагуж | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Верх-Карагуж | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 92 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ӱстӱги Кара-Куш''' ({{Lang-ru| Верх-Карагуж }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Ыныныҥ јурт јеезези|Майманыҥ јурт јеезезине]] кирет. == Этимологиязы == Ӱстӱги {{Lang-ru|верхний}}, кара {{Lang-ru|темный, черный}}, куш {{Lang-ru|птица, орёл, глухарь}}<ref name="Топонимика"/>. Ӱстӱги Кара-Куш {{Lang-ru|черная птица, орел, глухарь вверху}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, арка-тууныҥ ортозында турат. Айландыра кырлары јабызак, тыҥ бийик эмес. Мӧш, чиби, јойгон, кайыҥ, тыт, терек, аспак агаш ӧзӧт. Јабыс, аралду јерлерде тегерик састар бар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 284 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/46073/verh-karaguzh.html Верх-Карагуж (Ӱстӱги Кара-Куш)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.] </ref>. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк ле сымда<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Алтай јӱзӱн-јӱӱр агаштарыла, ӧзӱмиле, ӧлӧҥ-чӧбиле байлык. Бийиктей мӧш лӧ тыт туштайт, јабыстай арка-јиктерде кайыҥ, тал, чиби ле башка-башка тайа-јыраалар ӧзӧт. Јиилектӱ аркаларда уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тайабаш, тийиҥкат туштап, ак-јалаҥдары чечектерле чоокырайат: ай-каајы ({{Lang-ru|адонис}}), айу-сырга ({{Lang-ru|водосбор}}), бастый ({{Lang-ru| василек}}), буланат ({{Lang-ru|кипрей}}), быркырууш ({{Lang-ru|одуванчик}}) ла оноҥ до ӧскӧ чечектер, ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер ол: кызыл тазыл, марал, алтын тазыл, арчын<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 5 ором: 2-чи Бешјылдыктыҥ оромы, Олјондо, Јииттердиҥ, Кырлу, Юбилейдиҥ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Ӱстӱги Кара-Куш јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Ыны]]|| 64 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 16 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 25 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 97 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3800 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 435,0 км-деҥ ||10 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Верх-Карагуж| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 498 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * магазин; * почта; * СТО; * АЗС. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары, маала отургызары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Ар-бӱткендик === * Чаптыган байлу туу (46)<ref name="Ойношев свод"/>; * Боочы Јайлу (120)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан (суу)|Аржан суу]] (56,57)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 6492ghz7s8di875v8x91q43ko0qs6rv 0 467 36079 34528 2022-08-28T21:45:36Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ӱстӱги Сайдыс |оригинальное название = {{lang-ru|Верхний Сайдыс}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51.763305 |lon_deg = 86.203062 |CoordAddon =type:city(15300)_region:RU |CoordScale = 20000 |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Майма аймак |район в таблице = Майма аймак{{!}}Майма |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези{{!}}Кызыл-Ӧзӧктиҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 836<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Верхний Сайдыс | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Верхний Сайдыс | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 100 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ӱстӱги Сайдыс''' ({{Lang-ru|Верхний Сайдыс}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Майма аймак|Майма аймагында]] [[Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Ӱстӱги Сайдыс {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайдыс сууныҥ јарадында турат. Кырлардыҥ баштары учкур эмес, болчок, јатыра. Айландыра арка туузы агаштарла бӱркелген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 836 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35077/verhniy-saydys.html Верхний Сайдыс (Ӱстӱги Сайдыс)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)<ref>Майма. Климат[https://e-lib.gasu.ru/eposobia/altai/maima/klim.html.]</ref>. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥ-кушту: айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, койон, албаа, сарас, агас, јоонмойын, ӧркӧ, сыгырган, тарбаган. Куштар: телеген, мӱркӱт, шонкор, кӱртӱк, чай, бӧднӧ, кӱӱк, ӱкӱ, тарал, саҥыскан, каргаа, кускун, агуна, турна, кара-тас, каргаа, јелечи ла о.ӧ. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Алтай республиканыҥ ″Кызыл бичикке″ кирген куштары: ала ылаачын — балобан, боро ылаачын — кречет, мечиртке — сова, ылаачын — сапсан<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Кайыҥ, тыт, карагай, чиби, јойгон, аспак ла беле агаштар ӧзӧт. Јайгыда мында јер ажыныҥ тӱжӱми јакшы болот јиилек, мешке, калба, кузук. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>.Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун ″Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине″ кирген. Ол тоодо кызыл тазыл (копеечник чайный), марал (маральник), алтын тазыл (родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Јери ле јолдоры === Јуртта 2 ором: Тӧс, Кырлу. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Ӱстӱги Сайдыс јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Кызыл-Ӧзӧк]]|| 29 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Майма]] || 47 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 38 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 140 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 435,7 км-деҥ ||47 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Верхний Сайдыс| Столбцов=10}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 3 кижи болгон, олордыҥ 100 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == Бастыра инфраструктуралык обьекттер [[Орто Сайдыс|Орто-Сайдыста]]. == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Маала отургызары. Мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (113)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Чаптыган туу, байлу (45)<ref name="Ойношев свод"/>; * Чарлак кыр (46)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Аржан (суу)|Аржан суу]]<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Кондаков, Георгий Валентинович|Кондаков Г. В.]] (1930—1990) — ӱлгерчи, литература шиҥжӱӱчи, кӧчӱреечи, бичиичи, профессор, филология билимдердиҥ кандидады, СССР-дыҥ бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы, ГАГПИ-ниҥ доценти<ref>Кондаков Г. В.[https://visit-altairepublic.ru/o-respublike-altay/istoriya-v-litsakh/g-v-kondakov/]</ref>; * [[Суразаков, Сазон Саймович|Суразаков С. С.]] (1925—1980) — алтай фольклорист, бичиичи ле литературовед. Филология билимдердиҥ докторы (баштапкы алтай билимдердиҥ докторы)<ref>Суразаков С. С.[https://visit-altairepublic.ru/o-respublike-altay/istoriya-v-litsakh/s-s-surazakov/]</ref> == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Майма аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 09oh3pbkavee48cfpq26nnjqg2r1bhd 0 470 36063 34498 2022-08-28T21:11:01Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ӱстӱги-Кӱбее |оригинальное название = {{lang-ru|}}Полеводка |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.228036 |lon_deg = 85.993899 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Чендектиҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Чендектиҥ јурт јеезези {{!}}Чендектиҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 1014<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Полеводка (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Полеводка (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 96 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ӱстӱги-Кӱбее''' ({{Lang-ru|Полеводка}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Чендектиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Ӱстӱги-Кӱбее {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ, Тӧгӧриктиҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, [[Оймонныҥ чӧли|Оймон]] ичи чӧл јалаҥда, [[Маргалу (суу)|Маргалу сууныҥ]] јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1014 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166566/polevodka.html Полеводка (Ӱстӱги-Кӱбее)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. [[Чаган ай|Чаган айдыҥ]] соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландра кырлары агашла бӱркелген мӧш, кайыҥ, тыт, аспак, чиби ле терек. Чӧл јалаҥдары арбын одор, кыралары ашту, јакшы јылда тӱжӱмдӱ болор. Мал-аш тургадый одоры кӧп, ачык јайым јалаҥдар, кыра салар чӧл јалаҥ. Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы јиктерде. Кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru|маральник}}), алтын тазыл ({{Lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр. Сӱрекей кӧп ӧзӱмдер Алтайда таркаган, је кезиги астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: арчын, алтын тазыл, кызыл тазыл, кӱн-келди, таҥдалай<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Туура јол Ӱстӱги-Кӱбееге јетире, 84К-.. Јуртта 3 ором: Заречная, Набережная, Центральная. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Ӱстӱги-Кӱбее јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Чендек]]|| 7 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] || 29 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 350 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 440 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||270 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 240 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{население|Полеводка (Республика Алтай)|Столбцов=8}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 97 кижи болгон, олордыҥ 96 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == * баштамы школ; * јурттыҥ клубы; * магазин. == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, уй, оок мал азыраары. Адару тудары. Агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Мӧҥкӱсалгыш (1518)<ref name="Ойношев свод"/>; === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу(1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы байлу (1507)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Томул туу ,Кош-Агаштыҥ кыйузында, бийиги 2815 м (1531)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 9qvyc1wa61ljze4drqrahasof6layzy 0 472 36053 34499 2022-08-28T21:05:56Z Failed Translator 22 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ӱстӱги Оймон |оригинальное название = {{lang-ru|}}Верх-Уймон |герб = |флаг = | изображение = Verkh-Uymon 3.jpg | описание изображения = |lat_dir = N|lat_deg = 50|lat_min = 12|lat_sec = 48 |lon_dir = E|lon_deg = 85|lon_min = 44|lon_sec = 26 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кӧксу-Оозы аймак |район в таблице = Кӧксу-Оозы аймак{{!}}Кӧксу-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези {{!}}Ӱстӱги-Оймонныҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 939<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Верх-Уймон |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Верх-Уймон |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 93 % <ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = 38841 |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |цифровой идентификатор 3 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ӱстӱги Оймон''' ({{Lang-ru|Верх-Уймо́н}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кӧксу-Оозы аймак|Кӧксу-Оозы аймагында]] [[Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Ӱстӱги Оймон {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ сындарыныҥ эдегинде, [[Оймонныҥ чӧли|Оймӧнныҥ]] чӧл јалаҥында, [[Кадын|Кадынныҥ]] оҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 939 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35031/verh-uymon.html Верх-Уймон (Ӱстӱги Оймон)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м. Кӱйгек те болзо, чык јеткилинче болып, соокторы ортодо ло. Кёпенниҥ классификациязыла «влажный континентальный климат» дийт, индекси: Dfb. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Кезик аҥ-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Арка туузы агашту, терек, кайыҥ, тыт, чиби, мӧш ӧзӧт. === Јери ле јолдоры === Јуртта 2 ором: Јаскы, Јажыл, јииттердиҥ, Јараттай, Туйка, Строительный, Тӧс, Меесте, Јалаҥду, Таҥдакту, Олјондо, Амырдыҥ. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Ӱстӱги Оймон јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кӧксу-Оозы]] ||14 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 340 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 390 км, 420 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||260 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||230 км |} == Тӱӱкизи == Бала каанныҥ, [[Екатерина II]], раскрипт бичигинде 15.09.1791 јылда «јайым ташчабаачылар» ла качкын, кӧчкин јаржактарга помилование берип, олорды «оседлые инородцы» деп бичиген. Кытат гранныҥ ӱсти јанында алтай јерде јаткандарга подданство берген. Јурт 1796 јылда тӧзӧлгӧн. Гавриил Бочкарев деп качкын озо Аркытта јаткан, оноҥ тӧмӧндӧп, Оймон ичине токтогон. Кийнинде олорго Нагибиндер, Саватеевтер коштонгон. Табынча Ӱстӱги-Оймонго Бухтарманыҥ јаржактары келгендер. 1826 јылда мында 15 биле ээлеп, арга-чакту јаткан. Оймонныҥ чӧлинде бу јурт старообряд тӧс јер болгон, 19 чактыҥ учына јетире. Табынча мындый тӧс јер болтоны јоголгон. 1926 јылда бого [[Рерих, Николай Константинович|Н. К. Рерих]] келген, орто-азиялык экспедицияга јӱрген, 20 чактыҥ јарлу кижизи. Эмди мында оныҥ музеи. 2005 јылда бого темир јаҥы кӱр туткан, алдында Мыйтуныҥ јаан кӱринеҥ кечкилейтен болгон. == Эл-јон == {{ Население | Верх-Уймон }} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 639 кижи болгон, олордыҥ 93 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * культура байзыҥы; * библиотека; * стадион; * дом-музей Н. К. Рериха; * музей истории и культуры Уймонской долины ({{lang-ru|музей старообрядчества}}); * магазин; * пилорама. </div> == Экономиказы == Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы мал азыраары, аш салары. Адару тудары. агаш белетеери. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Атамановтордыҥ јурты. Музей. (1565); * Н. К. Рерихтиҥ музеи (..)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јаржактардыҥ тӱӱкизиниҥ музеи (..)<ref name="Ойношев свод"/>; * Гражтан јууда корогондордыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1962 ј., Јииттердиҥ оромы,15)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">[http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/ Список-объектов-культурного-наследия.pdf]</ref>. === Археологиялык === * 19 чакта тудулган агаш туралар, озогы технология (..)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен корым (1503)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыш (1502,1504,1555)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)<ref name="Ойношев свод"/>; * Аржан суу (1509)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ыйыктуныҥ боочызы, байлу (1507)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="160px" heights="130px"> File:Leaving Verkh-Uymon.jpg | Ӱстӱги Оймон File:Museum of the History and Culture of the Uymon Valley.jpg | Оймон ӧзӧктиҥ культуразы ла јаржактардыҥ тӱӱкизиниҥ музеи File:Verkh-Uymon 1.jpg | Ӱстӱги Оймон File:Verkh-Uymon 2.jpg | Ӱстӱги Оймон File:Verkh-Uymon 6.jpg | Ӱстӱги Оймон File:Verkh-Uymon 4.jpg|300px|Ӱстӱги Оймон File:Мост через Катунь вблизи села Верх-Уймон.jpg|Ӱстӱги-Оймонныҥ јанында Кадын кечире кӱр </gallery> == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [http://ust-koksa-altay.ru/ Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»] {{Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] a2wt15ki527ca49haj4t6qelb6zgeci 0 812 36097 27150 2022-08-28T21:52:57Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи |оригинал имени = {{Lang-ru|Николай Васильевич Гоголь}} }} '''Никола́й Васи́льевич Го́голь''' ({{Lang-ru|Николай Васильевич Гоголь}}; '''Яно́вский''', '''Го́голь-Яно́вский'''; 20.3(1.4).1809, [[Сорочинцы]], [[Арасей империя]] — 21.2(4.3).1852, [[Москва]], [[Арасей империя]]) — улу орус бичиичи, прозаик, драматург, ӱлгерчи, критик, публицист<ref>[https://bigenc.ru/literature/text/2366004 Статья «Гоголь»] на сайте «Большой российской энциклопедии».</ref><ref>[https://www.britannica.com/biography/Nikolay-Gogol Статья «Nikolay Gogol»] на сайте «Британской энциклопедии».</ref><ref>[https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0030338.xml Статья «Nikolaj Vasil’evič Gogol’»] на сайте «Большой каталанской энциклопедии».</ref>. == Биографиязы == Николай Васильевич Гоголь 1809 јылда тулаан айдыҥ 20-чи кӱнинде ([[кандык айдыҥ 1 кӱни|кандык айдыҥ 1-чи кӱнинде]]) чыккан. == Бичимелдери == * [[Иван Иванович Иван Никифоровичле канайда ӧӧркӧшкӧни керегинде повесть]] ({{lang-ru|Повесть о том, как поссорился Иван Иванович с Иваном Никифоровичем}}) * [[Тарас Бульба]] * [[Ревизор (комедия)|Ревизор]] * [[Коркушту ӧч]] ({{lang-ru|Страшная месть}}) * [[Вий]] == Тизим == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://185.66.29.234/bd/scripts/bookinfo.php?book_id=735 ''Гоголь, Николай Васильевич''. Иван Иванович Иван Никифоровичле канайда ооркошкони керегинде повесть (Электронный ресурс) = Повесть о том, как поссорился Иван Иванович с Иваном Никифоровичем / Н. В. Гоголь; пер. : Т. Тюхтенев. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1953. — 1 эл. опт. диск (CD-ROM). — Текст алт.] * [http://185.66.29.234/bd/scripts/bookinfo.php?book_id=736 ''Гоголь, Николай Васильевич''. Повестьтер (Электронный ресурс) = Повести / Н. В. Гоголь. — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдын бичиктер чыгарар изд-возы, 1959. — 1 эл. опт. диск (CD-ROM). — На алт. яз.] * [http://185.66.29.234/bd/scripts/bookinfo.php?book_id=784 ''Гоголь, Николай Васильевич''. Тарас Бульба (Электронный ресурс) : повесть / Н. В. Гоголь. — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдын бичиктер чыгарар изд-возы, 1961. — 1 эл. опт. диск (CD-ROM). — На алт. яз. — ISBN 5-ГНВ-ТБ] {{Тыш тайантылар}} [[Категория:Алфавит аайынча кижилер]] [[Категория:Орус бичиичилер]] [[Категория:Орус ӱлгерчилер]] g98q26sx4w9pxqdx7aky82996uuunba 0 903 36068 27158 2022-08-28T21:39:16Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи}} '''А́йзек Ази́мов''' (''Isaac Asimov'', '''Исаа́к Ю́дович Ази́мов'''; 2.1.1920, [[Петровичи]], [[РСФСР]] — 6.4.1992, [[Манхэттен]], [[Нью-Йорк]], [[США]]) — американский бичиичи-фантаст, прозаик, [[биохимик]], журналист<ref>[https://bigenc.ru/literature/text/1803652 Статья «Азимов»] на сайте «Большой российской энциклопедии».</ref><ref>[https://www.britannica.com/biography/Isaac-Asimov Статья «Isaac Asimov»] на сайте «Британской энциклопедии».</ref><ref>[https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0005672.xml Статья «Isaac Asimov»] на сайте «Большой каталанской энциклопедии».</ref>. == Биографиязы == Айзек Азимов 1920 јылда [[чаган айдыҥ 2 кӱни|чаган айдыҥ 2-чи кӱнинде]] чыккан. == Кайрадузы == == Тизим == * 1950 — [[Мен, робот]] ({{lang-en|I, robot}}) == Ајарулар == {{Ајарулар}} {{Тыш тайантылар}} [[Категория:Алфавит аайынча кижилер]] [[Категория:Бичиичилер]] m2yb6gv43ic99fm3d4pm0x8yrm1rwi8 0 1126 36077 25723 2022-08-28T21:45:00Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи}} '''Франсуа́за Барре́-Синусси́''' ({{lang-fr|Françoise Barré-Sinoussi}}; кичӱ изӱ айдыҥ 30-чы кӱнинде [[1947 јылда]], Парижте чыккан) — француз вирусолог, Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйыныҥ 2008 јылда лауреады, сыйды ол Харальд цур Хаузен ле Люк Монтаньеле кожо алган. 1983 јылда Франсуаза Люк Монтаньениҥ башкартузыла кижиниҥ ретровирус ВИЧ-ин, ''орустап синдром приобретённого иммунного дефицита'' тапкан. Француз Билим Академияныҥ турчызы, США-ныҥ Национал академиязында ӧскӧ ороонныҥ турчызы (2018)<ref>[https://nam.edu/national-academy-of-medicine-elects-85-new-members/ National Academy of Medicine Elects 85 New Members — National Academy of Medicine<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. Доктор, Пастердиҥ институдыныҥ отставкада кӱндӱлӱ ишчизи. == Биографиязы == Франсуаза јаштаҥ ала билимге кӱӱндӱ бала болгон. Ол курт-коҥыстарды ширтеп, кайкап туратан. Јаанайла ол ӱредӱниҥ кийнинде Парижтиҥ институдында ретровирусты шиҥдеген. 1980 јылда СПИД ору кезем кӧптӧӧрдӧ, билимчилер ортодо Барре-Синусси 1983 јылда ВИЧ-тиҥ вирусын ачкан. 1988 јылда ол Пастердиҥ институдында бойыныҥ лабораториязын ачып, ондо јаан шиҥжӱлер баштаган: оруныҥ табылары, југужары, энедеҥ балага кӧчӧри, башка-башка бӱдӱмдери. Барре-Синусси 240 кире билим иштердиҥ авторы. Ол СПИД шиҥдеечи биригӱлер ле комитеттерде эрчимдӱ иштейт. Франсуаза Барре-Синусси ВОЗ ло ЮНЭЙДС-ВИЧ-теҥ де ӧскӧ эл-јондык биригӱлердиҥ консультанты болот. Ол улай ла фундаментал билим ле клиникалык шиҥжӱлерди колбооры ла ору улуска јазыларга, кадык улус орыбаска, јоболдоҥ эмденери јанынаҥ јаан ајару эдет. 2009 јылда Римниҥ папазы Бенедикт 16 куучынында ору улус керегинде эби јок айтканына удура ачык самара бичиген. 2012 јылда Барре-Синусси СПИД аайынча эл-јондык биригӱниҥ президенти болот. == Кайрадузы == * Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйы, * Совактыҥ сыйы, * Кёбердиҥ сыйы (Европей билимге кожулта учун), * Король Фейслдиҥ сыйы, * СПИДке удура эл-јондык биригӱниҥ сыйы, * 2010 јылдаҥ ала Камбоджиде университетте билимниҥ кӱндӱлӱ докторы. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> File:Montagnier-Barré-Sinoussi-zur Hausen-press conference Dec 06th, 2008-4.jpg|Барре-Синусси Франсуаза пресс-конференцияда, 2008 </gallery> == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://www.newsru.com/world/06oct2008/nobel_medicine.html Нобелевскую премию по физиологии и медицине получили немец и двое французов: за открытие вирусов, вызывающих рак и ВИЧ] * [https://archive.is/20121204145538/www.monstersandcritics.com/news/europe/news/article_1435029.php/PROFILE_Luc_Montagnier_Francoise_Barre-Sinoussi_-_AIDS_pioneers_ PROFILE: Luc Montagnier, Francoise Barre-Sinoussi — AIDS pioneers] * [https://web.archive.org/web/20081219120906/http://www.pasteur.fr/ip/easysite/go/03b-000028-01v/regulation-of-retroviral-infections/regulation-of-retroviral-infections Institut Pasteur — Unité de Régulation des Infections Rétrovirales] * [http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/220/4599/868 Abstract of paper describing the discovery of HIV] * [https://web.archive.org/web/20081010054938/http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2008/adv.pdf Press release from the Karolinska Institutet] * [https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/2008/barre-sinoussi/facts/ Барре-Синусси, Франсуаза на сайте [[Нобелевский комитет|Нобелевского комитета]]] * [http://n-t.ru/nl/mf/barre.htm Барре-Синусси Франсуаза, биография] {{Тыш тайантылар}} [[Категория:Алфавит аайынча кижилер]] [[Категория:Ӱй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары]] [[Категория:Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйы]] caek2qqv7vd33orzcujtat88npants1 0 1189 36099 25670 2022-08-28T21:53:32Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи}} '''Кэ́рол Гре́йдер''' ({{lang-en|Carol Greider}},[[1961 јыл]]дыҥ кандык айыныҥ 15-чи кӱнинде, Сан-Диегодо чыккан — США-да американ шиҥжӱчи, молекулярный биолог, Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйын, 2009 јылда Элизабет Блэкбёрнло, Джек Шостакла кожо алган. Оловников Алексей Матвеевичтиҥ 1971 јылда тапкан теориязы аайынча: «хромосомныҥ корулаачы механизмы, теломеры ла ферменты теломеразын» тапканы учун берилген сый<ref>{{cite web |author = |authorlink = |datepublished = |url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2009/press.pdf |title = The 2009 Nobel Prize in Physiology or Medicine - Press Release |format = pdf |work = |publisher = |accessdate = 2009-10-05 |lang = en |description = |archiveurl = https://www.webcitation.org/66mEtLFIG?url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2009/press.pdf |archivedate = 2012-04-08 }}</ref>. == Биографиязы == Кэрол Грейдердиҥ билим иши сӱреен учурлу, кӧп университеттерле, лабораторияларла колбу тудуп, экпиндӱ ижин уулалтат: США-ныҥ Билим Национал академиязыныҥ турчызы(2003)<ref>{{us nas id}}</ref>; США-ныҥ Национал эмчилик академиязыныҥ (2010) турчызы; Американ философиялык биригӱзиниҥ турчызы(2016)<ref>[https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=2016 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>; философияныҥ докторы (1987); Джонс Хопкинстиҥ университединиҥ (2014) кӱндӱлӱ профессоры; Санта-Барбарада калифорний университетти божоткон (бакалавр, 1983);1987 јылда Берклиде калифорний университетте философияныҥ докторы деп степень алган; 1988 јылда Лабораторию в Колд-Спринг-Харбор мындый атту лабораторияга јайым фелло болуп кирген; 1990 јылдаҥ ала оныҥ шиҥжӱчи — ассистенти боло берген, 1994 јылдаҥ — алдынаҥ бойы шиҥжӱчи; 1997 јылда бойыныҥ лабораториязын Джонс Хопкинстиҥ университединиҥ эмчилик школына кӧчӱрген; 2003 јылдаҥ ала именной профессор (Daniel Nathans Professor); молекулярный биология ла генетиканыҥ департаментиниҥ башкараачызы; 2014 јылдаҥ ала (Blooomberg Distinguished Professor) бу университеттиҥ кӱндӱлӱ профессоры. == Кайрадузы == * Гайрднердиҥ эл-јондык сыйы (1998); * Розенстилдиҥ сыйы (1999); * Passano Award (1999); * Richard Lounsbery Award (2003); * Альберт Ласкердиҥ эмчиликте фундаментал шиҥжӱлер учун сыйы (2006); * Уайлиниҥ сыйы (2006); * Луизы Гросс Хорвицтиҥ сыйы (2007); * Диксонныҥ сыйы (2007); * Paul-Ehrlich-und-Ludwig-Darmstaedter-Preis (2009); * Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйы (2009). == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=5 widths="180px" heights="150px"> File:GREIDER Carol 2014.jpg | Грейдер Кэрол,2014 File:Carol Greider and Elizabeth Blackburn 2009-02.JPG| Грейдер Кэрол ло Элизабет Блекберн,2009 File:Nobel Prize 2009-Press Conference Physiology or Medicine-01.jpg| Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйыныҥ лауреады Кэрол Грейдер пресс-конференцияда, 2009 </gallery> == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} [[Категория:Ӱй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары]] [[Категория:Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйы]] 2ckrjhay1czw591t58uy02prhvlvals 0 1263 36093 25660 2022-08-28T21:51:33Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи}} '''Андреа Миа Гез''' ({{lang-en|Andrea Mia Ghez}}; [[1965 јыл]]да кичӱ изӱ айдыҥ 16-чы кӱнинде Нью-Йоркто чыккан) — американ билимчи-астроном, астрофизикада билимчи, Нобельдиҥ физикала сыйыныҥ лауреады (2020). Философияныҥ докторы (1992), Лос-Анджелесте калифорний университеттиҥ профессоры, 1994 јылдаҥ ала ондо иштейт. США-ныҥ Национал билим академиязыныҥ турчызы<ref>{{cite web|title=Andrea Ghez Elected to National Academy of Sciences |url=http://nai.nasa.gov/newsletter/04302004/index.html#6 |publisher=[[NASA]]|lang=en|accessdate=2004-03-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20041101143941/http://nai.nasa.gov/newsletter/04302004/index.html#6 |archivedate=2004-11-01}}</ref>, Американ философия биригӱниҥ турчызы (2012)<ref>[https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=2012 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. Мак-Артурдыҥ стипендиады, Крафордтыҥ лауреады. == Биографиязы == Сюзен Гезтиҥ билезинде чыккан (кыс ӧбӧкӧзи Гейтон, 1937), Ирландияныҥ католиктеринеҥ, адазы Джильберт Гез (1938—2015) — Римде чыккан еврей кижи<ref name="автоссылка1">[https://www.legacy.com/obituaries/chicagotribune/obituary.aspx?n=gilbert-ghez&pid=175961762&fhid=4157 Gilbert Ghez Obituary]</ref><ref>[http://www.mevakshederekh.info/Portals/0/Il_tempo_e_idea/HAZMAN%20VEHARAION%20-%20IL%20TEMPO%20E%20L_IDEA%20Vol%20XXV%202019%20(web).pdf Rivista «Hazman Veharaion — Il Tempo e l’Idea» (2019)]</ref><ref>[https://www.aaa.si.edu/collections/interviews/oral-history-interview-susanne-ghez-15916 Susanne Ghez: Oral History]</ref>. Джильберт Гезтиҥ ада-энези Эльзи Маркс ла Генри Гез де Кастельнуово Италиядаҥ качып кӧчкӧндӧр. Рассалык јасакты јуу ӧйинде јӧптӧӧрдӧ, Андреаныҥ билези Нью-Йорк јаар кӧчкӧн.<ref name="автоссылка1" /> Јаш тужы Чикагодо ӧткӧн, оыҥ адазы Рузвельттиҥ университединде, бизнестиҥ школында экономиканыҥ профессоры болгон, энези дезе — Чикагодо университетте ренессанстыҥ бирлигинде художественный музейдиҥ башкараачызы болгон<ref>[https://ccs.bard.edu/people/2319-susanne-ghez CCS Bard: Susanne Ghez]</ref><ref>[https://graycenter.uchicago.edu/people/susanne-ghez Gray Center for Arts and Inquiry]</ref>. Озо баштап Андреа Гез математикага ӱренген, је ойто физика деп специальностько кӧчкӧн<ref>{{cite web|title=Zeroing in on Black Holes |url=http://cosmicmatters.keckobservatory.org/2007/dec/07dec_1.htm |author=Linda Copman |publisher="[[Обсерватория Кека|W. M. Keck Observatory]]"|accessdate=2009-09-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110726214531/http://cosmicmatters.keckobservatory.org/2007/dec/07dec_1.htm |archivedate=2011-07-26 |deadlink=yes|lang=en}}</ref>. 1987 јылда ол Массачусетстиҥ технологиялык институдында физикала бакалаврдыҥ адын алган. 1992 јылда Гез Калифорнийский технологический институтта философияныҥ докторы боло берген. Эмди ле ол Лос-Анджелесте Калифорний университеттиҥ физика ла астрономияныҥ кафедразында иштейт, 1994 јылдаҥ ала Американ кеендик ле билим академиязыныҥ турчызы. 1998 јылдаҥ ала Райнхард Генцель башкарган астрофизикалык группазы ла Андреа Гез, кажызы ла алдынаҥ бойы шиҥжӱлӱ иштер ӧткӱргендер (бой-бойынаҥ камааны јок) олор тузаланган технологияларында Јердиҥ атмосферазы кыйыжып турганын тӱзедери јанынаҥ болгон, технология ажыра бистиҥ галактикада чике ортозында јаан ''Кара Ойык'' бар болгонын тапкан, ол Кара Ойык Кӱннеҥ 4 миллион катап јаан. Андреа Гез Кектиҥ Гаваиде обсерваториязында шиҥдеер иштер ӧткӱрген, Райнхард Генцель дезе Европейский тӱштӱк обсерваторияда (ESO), база Ла-Силья деп обсерваторияда, Чилиде. Бу шиҥжӱ иштери учун ол Нобельдиҥ физикала сыйын алган — «Бистиҥ галактиканыҥ ортозында сӱрекей јаан объект тапкан учун», Райнхард Генцель, Роджер Пенроуз деп улусла кожо бу сыйды алган. Нолбельдиҥ сыйын бу билимчилерге «Кара Ойыктардыҥ бӱткени текши теория относительностинеҥ табылганыныҥ ачылтазы учун берилген»<ref>{{Cite web|title=The Nobel Prize in Physics 2020|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/2020/summary/|accessdate=2020-10-06|website=NobelPrize.org|language=en}}</ref>. Андреа Гез јӱс кире рецензиялык иштердиҥ авторы. Андреаныҥ эжи — Том Латуретт, геолог, «RAND (корпорация) RAND» деп корпорацияныҥ ишчизи. Олор эки уулду — Эван (2001 јылдыҥ), Майлз (2005 јылдыҥ) Андреа Гез јӱзерге сӱӱйт<ref>[http://www.math.sunysb.edu/posterproject/biographies/ghez.html Poster Project Biographies]</ref>. == Кайрадузы == * Энни Кэннонныҥ сыйы (1994)<ref name="awards">{{cite web|title=Annie J. Cannon Award in Astronomy |url=https://aas.org/grants/awards.php |publisher=[[American Astronomical Society]]|accessdate=2008-03-20 |lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080228125049/https://aas.org/grants/awards.php|archivedate=2008-02-28}}</ref>; * Паккардтыҥ стипендиязы (1996)<ref>{{cite web|title=Packard Fellows – Sorted by Award Year: 1996 |url=http://www.cs.virginia.edu/packard/directory/1996.html |publisher=[[University of Virginia]]|lang=en|accessdate=2008-03-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071103125039/http://www.cs.virginia.edu/packard/directory/1996.html |archivedate=2007-11-03 }}</ref>; * Ньютона Лэйси Пирстиҥ сыйы (1998)<ref name="awards" />; * Дисковер деп журналда 20 кижиниҥ тоозына кирген: ''20 Young Scientists to Watch'' «[[Discover (журнал, США)|Discover]]» (2000)<ref name="discover">{{cite web|title=20 Young Scientists to Watch |url=http://discovermagazine.com/2000/oct/featwatch |publisher="Discover Magazine"|lang=en|accessdate=2008-03-06}}</ref>; * МакАртурдыҥ стипендиязы (2008)<ref>{{cite web |title=UCLA astronomer Andrea Ghez named a 2008 MacArthur Fellow |url=http://newsroom.ucla.edu/portal/ucla/ghez-64006.aspx |publisher=[[UCLA]]|lang=en|accessdate=2008-09-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080924202919/http://newsroom.ucla.edu/portal/ucla/ghez-64006.aspx |archivedate=2008-09-24 }}</ref>; * [Крафордтыҥ сыйы (2012)<ref>{{cite web |title=The Crafoord Prize in Mathematics 2012 and The Crafoord Prize in Astronomy 2012 |url=http://www.crafoordprize.se/press/arkivpressreleases/thecrafoordprizeinmathematics2012andthecrafoordprizeinastronomy2012.5.6018c17913483dc064280001363.html |lang=en |publisher=Crafoord Prize|accessdate=2012-01-19|archiveurl=http://web.archive.org/web/20121227011055/http://www.crafoordprize.se/press/arkivpressreleases/thecrafoordprizeinmathematics2012andthecrafoordprizeinastronomy2012.5.6018c17913483dc064280001363.html |archivedate=2012-12-27}}</ref>; * [[Нобельдиҥ физикала сыйы]] (2020); * [[Слоунныҥ сыйы]]. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=6 widths="200px" heights="170px"> Файл: TheGhezGroup.png|Андреа Гезтиҥ ӧмӧлигиниҥ формулалу плакады, 2009 </gallery> == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} [[Категория:Нобельдиҥ физикала сыйы]] [[Категория:Ӱй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары]] mlkhkh9gcpz9cpvos12d4g2yj1l2ake 0 1265 36073 25722 2022-08-28T21:43:47Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи}} '''Линда Бак''' ({{lang-en|Linda B. Buck}}; [[1947јыл]]дыҥ чаган айыныҥ 29-чы кӱнинде, Сиэтлде, Вашингтондо чыккан )— американ биолог, Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйыныҥ лауреады (2004) «кижиниҥ эди-канында јыт алар рецепторлорын шиҥдеген» учун берген. Линда Бактыҥ лаботаториязында тапкан эп-аргазыла «обонятельный система» јытты ылгаштырарга, оны кодировать эдер комбинаторный схема тузаланат деп јарталган. Линда Бак Говард Хьюзтыҥ эмчилик институдыныҥ (1994 јылдаҥ ала) турчызы (2002 јылдаҥ ала), Вашингтондо университеттиҥ профессоры (2003 јылдаҥ ала). Билимниҥ Национал академиязыныҥ турчызы (2003 јылдаҥ ала), Лондондо каандык биригӱниҥ турчызы (2015). == Биографиязы == Вашингтондо университетти [[1975 јыл]]да эки бакалавр степеньдӱ божоткон — [[психология]] ла микробиология аайынча. 1980 јылда философияныҥ ''иммунология'' аайынча докторыныҥ степенин алган Center}}. 1980 јылдаҥ ала 1984 јылга јетире — фелло, 1982 јылга јетире микробиологияныҥ кафедразында, кийнинде дезе, онкологияныҥ Институдында Ричард Аксельдиҥ лабораторизында, ондо ло ассоциат болуп 1984—1991 јылдарда иштеген. [[1991 јыл]]даҥ ала 2002 јылга јетире Гарвардта эмчилик школында нейробиологияныҥ кафедразында ӱредӱчи болуп иштеген: ассистент-профессор, 1996 јылдаҥ ала ассоциированый, 2001 јылдаҥ ала профессор. Редколлегиялардыҥ турчызы 1997, 2002, 2003 јылдарда. Кеендиктиҥ ле билимниҥ американ академиязыныҥ турчызы (2008) ла (2009), Американ ассоциацияныҥ билимге јӧмӧжӧри аайынча фелло (2002). Кайралдарыныҥ тоозына бу кайралдар база кирип јат: Слоунныҥ стипендиязы (1992); Розенстилдыҥ сыйы, Брандейский университет (1996); Розенстилдыҥ сыйы, Брандейский университет (1996); Гайрднердиҥ эл-јон ортодо сыйы (2003);Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйы (2004); Мактыҥ эл-јондор ортодо залында эл-јондор ортодо курултайына кийдирген (2006); Рокфеллердиҥ ле (2011) Гарвардтыҥ (2015) университеттериниҥ кӱндӱлӱ докторы. 2006 јылдаҥ ала биолог кижиге барган. == Кайрадузы == * McKnight Scholar Award, McKnight Endowment Fund for Neuroscience (1992); * Science for Art Prize, (1992); * Takasago Award for Research in Olfaction, 1992); * Sense of Smell Award, (1992); * John Merck Scholar, John Merck Fund (1993); * Distinguished Alumnus, (1995); * R.H. Wright Award in Olfactory Research, (1996); * Unilever Science Award, (1996); * Senior Scholar Award in Aging, (2000); * Перлдиҥ нейронаукалык сыйы (2002); * Brava Award, Women’s University Club (2005); * Distinguished Alumnus Award] (2005); == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=5 widths="200px" heights="170px"> File:Linda-Buck-1993.jpg|Линда Бак симпозиумда, Бетезд, Мэриленд, США, 1993 File:President George W. Bush meets with the 2004 Nobel Laureates in the Oval Office.jpg|Джордж Буш Нобельдиҥ лауреаттарыла туштажуда, ортозында Линда Бак, Чӧйбӧк зал, 2004 File:AaronCiechanoverLindaBuck.jpg|Аарон Цехановер ле Линда Бак Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары автобуста, Нью-Йорк, 2004 </gallery> == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/2004/buck/facts/ Бак, Линда на сайте [[Нобелевский комитет|Нобелевского комитета]]] * [http://n-t.ru/nl/mf/buck.htm Линда Бак. Биография на сайте n-t.ru] {{Тыш тайантылар}} [[Категория:Ӱй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары]] [[Категория:Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйы]] 32jgyzyqpfgx4oeg6uafud1cp3dzzg1 0 1326 36069 25720 2022-08-28T21:41:07Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи}} '''Фрэнсис Хэмилтон Арнольд''' ({{lang-en|Frances Hamilton Arnold}}; [[1956 јыл]]дыҥ јаан изӱ айыныҥ 25-чи кӱнинде, Эджвудта, Пенсильванияда чыккан) — американ билимчи ле инженер (белковый инженерия јанынаҥ), ''направленная эволюция ферментов'' деп темала билимге јаан кожулта эткен. Нобельдиҥ химияла сыйыныҥ лауреады (2018) ӧрӧ айдылган иштери учун<ref>[https://www.nobelprize.org/prizes/chemistry/2018/summary/ The Nobel Prize in Chemistry 2018 — NobelPrize.org<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. США-ныҥ ӱч Национал академиязыныҥ турчызы: НАН США-да билим Академияныҥ (2008) ла США-да национал эмчилик академияныҥ (2004), онойдо ок Американ философский биригӱниҥ турчызы (2018), Лондондо каандык биригӱниҥ ӧскӧ ороонныҥ турчызы (2020), ''Linus Pauling Professor of Chemical Engineering, Bioengineering and Biochemistry'' Калтехтиҥ кӱндӱлӱ профессоры (2013) ла Мактыҥ Национал залына изобретатель деп кийдирилген (2014). == Биографиязы == Физиктиҥ билезинде чыккан, Питтсбургта чыдаган. 1974 јылда каланыҥ школын тӱгескен, 1979 јылда дезе машиностроение ле аэрокосмический техниканыҥ факультединиҥ бакалавриадын божоткон (Принстондо университетте). Физик-ядерщиктиҥ (William Howard Arnold) кызы, генерал Уильям Говард Арнольдтыҥ баркызы. Адазыла кожо олор США-да Национал инженер академияныҥ турчыларыныҥ ортодо баштапкы династия. Френсис консультативный биригӱни башкарат: Fellowships in Science and Engineering, Gordon Research Conferences турчызы. Бу компаниялардыҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи: Gevo, Inc. 2005 јылда ла Provivi, Inc.(2014). Арнольд кеендик ле билимниҥ Американ академиязыныҥ турчызы (2011), Американ академияныҥ микробиологияла турчызы (2009), Американ ассоциацияныҥ билимниҥ ӧзӱмине јӧмӧжӧриниҥ турчызы (2010), Папский академия науктыҥ, (2019), Великобританияныҥ каандык инженерный академииязында ӧскӧ ороонныҥ турчызы (2018). == Кайрадузы == * Чарльз Старк Дрейпердиҥ сыйы, Национал инженерный академия США (2011, бу сыйды алган баштапкы ӱй кижи) * [[США-ныҥ технология ла инновация аайынча Национал медали]] (2013); * [[Национальный зал славы изобретателей (США)|Национальный зал славы изобретателейге]] кийдирген (2014); * «[[Технология тысячелетия]] деп сый», Технологическая академия Финляндии (2016,сыйды алган баштапкы ӱй кижи); * НАН США (2017); * Margaret H. Rousseau Pioneer Award (2017, баштапкы ла алган кижи)<ref>[https://www.aiche.org/about/press/releases/09-19-2017/frances-arnold-inaugural-recipient-m-h-rousseau-pioneer-award-lifetime-achievement-woman-chemical Frances Arnold is Inaugural Recipient of M. H. Rousseau Pioneer Award for Lifetime Achievement by a Woman Chemical Engineer | AIChE<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>; * Achievement Award, (2017); * [[Нобельдиҥ химияла сыйыныҥ лауреады]] (''за направленную эволюцию ферментов'', 2018) (1/2 премии)<ref>[http://www.remedium.ru/news/detail.php?ID=75162 Нобельдиҥ химиила сыйы была присуждена за исследование пептидов и антител]</ref>; * [[Боуэрдиҥ сыйы]], Институт Франклинниҥ сыйы (2019)<ref>[https://www.caryinstitute.org/newsroom/franklin-institute-award-winners-include-two-nobel-laureates Franklin Institute award winners include two Nobel laureates | Cary Institute of Ecosystem Studies<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>; * Стокгольмда университеттиҥ кӱндӱлӱ докторы (2013), [[ETH Zurich]] (2015); * Чикагодо университеттиҥ (2016); * Датский технический университеттиҥ кӱндӱлӱ турчызы (2019). == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == [[Файл:2018 U.S. Nobel Laureate Reception, U.S. Embassy in Sweden (31319941047).jpg|320px|безрамки|центр|2018 U.S. Nobel Laureate Reception, U.S. Embassy in Sweden ]] == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://www.nobelprize.org/prizes/chemistry/2018/arnold/facts/ Арнольд, Фрэнсис] на сайте [[Нобелевский комитет|Нобелевского комитета]] {{Тыш тайантылар}} [[Категория:Нобельдиҥ химияла сыйы]] [[Категория:Ӱй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары]] d7leavgctxhnuw2xhucg97uv89y48ew 0 1330 36092 25657 2022-08-28T21:50:32Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи}} '''Ле́йма Роберта Гбо́ви''' ({{lang-en|Leymah Roberta Gbowee}}; 1972 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-кы кӱнинде чыккан) — либерий амыр-энчӱ учун активист, [[Нобелевская премия мира|Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйыны]]ҥ лауреады (2011) Тавакуль Карман ла Элен Джонсон-Серлифле кожо алган: телекейде ӱй улустыҥ тап-эриктери аайынча тартыжу учун ({{lang-ru|}}«за ненасильственную борьбу за безопасность женщин и за права женщин на полноправное участие в построении мира»)<ref>{{cite web|url=http://www.nobelprize.org/|title=The Nobel Peace Prize 2011|publisher=Nobel Media|language=en|accessdate=2011-10-07|archiveurl=https://www.webcitation.org/65IoQQxWE?url=http://www.nobelprize.org/|archivedate=2012-02-08}}</ref>. == Биографиязы == Лейма Гбови Либерияныҥ ортозында чыккан. Ол 17 јаштуда мында баштапкы граждан јуу башталган. Лейма Монровияга (ороонныҥ тӧс калазы) кӧчӱп келген. Јуу ӧйинде ол психологияга ӱренген, бу ла ӧйдӧ јуу-чактыҥ ортозында балдарды ӱреткен<ref>[http://www.peaceprizeforum.org/gbowee_biography.html Leymah Gbowee Biography]{{Недоступная ссылка|date=Сентябрь 2017 |bot=InternetArchiveBot }} {{недоступная ссылка|число=11|месяц=05|год=2013}}</ref>. Лейма Гбови мындый шӱӱлтеге келген: «Јайыс ла эне болгон улус обществодо кубулталар эткедий»<ref>{{cite web|url=http://www.gruberprizes.org/GruberPrizes/WomensRights_LaureateBio.php?id=86&awardid=53|title=2009 Gruber Foundation Women's Rights Prize|publisher=Gruberprizes.org|date=|accessdate=2011-10-07|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AJdJlEUm?url=http://www.gruberprizes.org/GruberPrizes/WomensRights_LaureateBio.php?id=86|archivedate=2012-08-31}}</ref> Лейма бойы алты баланыҥ энези<ref>[http://niew-womenincrisis.org/?p=39 Leymah Gbowee, Women in Peace and Security Network Africa — NIEW INTERNATIONAL CONFERENCE 2010<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Wayback|url=http://niew-womenincrisis.org/?p=39 |date=20110415110612 }}</ref>. 2002 Гбови Либерияда экинчи граждан јууныҥ ӧйинде социальный јанынаҥ иштеп турарда, либерий ӱй улустыҥ амыр-энчӱ учун кыймыгузын баштап кӧндӱктирген. Тоолу ла ӱй улус бу кыймыгуны баштаган, олор балык садар јерде мӱргӱӱл кожоҥдорло улустыҥ алдына баштанган болгон. Табынча бу кыймыгуга Монровияныҥ христиан ла мусульман ӱй улузы там ла кӧптӧдӧ кожулган. Гбови Чарль Тейлорло (ол туштагы Либерияныҥ президентиле) туштажып, оны Ганада амыр-энчӱ переговорлорго турушсын деп некеген. Гбови Ганада туштажуга Либерияныҥ делегациязын башкарып апарган, удура-тедире граждан јууныҥ туружаачыларын токтодоры деген амаду болгон<ref>[http://www.americanprogress.org/events/2008/11/inf/GboweeLeymah.html Center for American Progress] {{недоступная ссылка|число=11|месяц=05|год=2013}}</ref>. -Liberia/5 The Rabble Rousers]</ref> Лейма Гбови Фрименле кожо WIPNET ({{lang-en|Women in Peacebuilding Network}} деп кыймыгу баштаган ''«Женщины в Построении Мира»''), президентке баштанган кычырузы: Озодо бис ӧлӱм, ӧлтӱриш, ору-јобол, јуу-чак, балдарыс ла билелеристи кижи кире бодобогоны, кӱч ле шыралу јӱрӱм бисти ӱреткен: келер ӧй «Јуу-чак керек јок!», «Амыр-энчӱ керек!» деген сӧстӧрдӧҥ турат. Бис кайра баспазыс! Амыр-энчӱ јеҥер!<ref>[http://www.myhero.com/go/hero.asp?hero=womens_peace_movement_liberia_08 WOMENS PEACE MOVEMENT OF LIBERIA]</ref>. Лейма Гбовиде гуманитар билимниҥ магистры деп степень бар. Ол африкан ӱй улустыҥ амыр-энчӱ учун биригӱзиниҥ башкараачызы. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=5 widths="180px" heights="150px"> File:2011 Nobel Peace Prize Laureate Leymah Gbowee (cropped).jpg| Лейма Гбови — Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйыныҥ лауреады, 2011 File:210 Nobel Women (47338319671).jpg| «Нобельдиҥ сыйын алган 210 кижи»,2019 File:Leymah Gbowee ןמ Jerusalem at Women For Peace parade 3.jpg| Гбови Лейма «Ӱй улус амыр-энчӱ учун» деп парадта, Иерусалим, 2016 </gallery> == Кайрадузы == * 2007 — Гарвардтыҥ институдыныҥ Чаҥкыр лента кайралы; * 2009 — [[Грубер]]диҥ ӱй улустыҥ тап-эрикреи учун сыйы; * 2009 — «Јалтанбастыҥ сӱри» деп сый; * 2011 — Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы, Тавакуль Карман ла Элен Джонсон-Серлифле кожо алган. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} [[Категория:Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы]] [[Категория:Ӱй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары]] 5yye27w41okfu636w2aqiozlf8ke4wp 0 1333 36090 25671 2022-08-28T21:49:38Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи}} '''Мари́я Гё́пперт-Ма́йер''' ({{lang-de|Maria Göppert-Mayer}}; [[1906 год|1906 јылды]]ҥ јаан изӱ айыныҥ 28-чи кӱнинде, Катовице деп јерде, Герман империяда — 1972 јылдыҥ кочкор айыныҥ 20-чи кӱнинде, Сан-Диего, США) — физик, Нобельдиҥ физикала сыйыныҥ лауреады, (1963), Ханс Йенсенло кожо сыйдыҥ јарымын ӱлешкен, {{lang-ru|«за открытия, касающиеся оболочечной структуры [[атомное ядро|ядра]]»}}; сыйдыҥ экинчи јарымын Юджин Вигнер деп кижи {{lang-ru|«за вклад в теорию атомного ядра и элементарных частиц, особенно с помощью открытия и приложения фундаментальных принципов симметрии»}}) алган. США-ныҥ Национал билим академиязыныҥ турчызы (1956)<ref>{{us nas id}}</ref>. == Биографиязы == Мария Гёпперт-Майер профессор (педиатр) Фридрих Гёпперттиҥ билезинде јаҥыс бала болгон, энези литература ла тилдердиҥ ӱредӱчизи болгон, Мария Гёпперт. 1910 јылда олордыҥ билези Гёттинген јаар кӧчкӧн, Гёттингенский университетте адазын, педиатрияныҥ профессорын ишке алган . Јаштаҥ ла ала Мария студенттер ле университеттиҥ ӱредӱчилериниҥ ортодо болгон, ондый интеллектуалдар: Энрико Ферми, Вернер Гейзенберг, Поль Дирак ла Вольфганг Паули ле о.ӧ. 1924 јылда ол университетке экзамендер табыштырала (Abitur) кӱскиде ӱредӱге кирген. Макс Борнаныҥ, Джеймс Франктыҥ ла Адольф Виндаустыҥ лекцияларын угуп туратан. 1930 јылда ол Джеймс Франк деп кижиге барган. Удабай ла олор США јаар, Майердиҥ тӧрӧлине кӧчкӧндӧр. Оныҥ кийнинде бир канча јылга Гёпперт-Майер Джонс Хопкинстиҥ университединде Балтимордо 1931 јылдаҥ ала 1939 јылга јетире акча тӧлӧмир јокко ло иштеген, 1940 јылдаҥ 1946 јылга јетире Колумбияныҥ университединде иштеген. Чикагоныҥ университединде ол база иштеген. Иш-јал тӧлӧп турган јер табар арга јок болгон, бир јанынаҥ, сӱрекей кӱч айалгалар учун (великая депрессия), экинчи јанынаҥ Марияныҥ ӧбӧгӧни мында профессор болуп турган, тӧрӧӧн улуска јарабас болгон. 1940 јылда ӧбӧгӧниле кожо «Статистическая механика» деп бичик чыгарган. Аргоннский национал лабораторияны 1946 јылда тӧзӧгӧн кийнинеҥ Гёпперт-Майерге теоретический физика деп бӧлӱкте билим ишчи болуп јарым ставкага иштеерге јараткан. Ол ло ӧйдӧ билимчи јаан шиҥжӱ ижин ӧткӱрген: {{lang-ru||оболочечную модель ядра}}, бу ижиле ол кийнинде Нобельдиҥ физикала сыйыныҥ лауреады боло берген. Кайда да бу ла ӧйлӧр киреде, (Гёпперт-Майердеҥ чек башка) немец физик Ханс Йенсен ондый ла ок теорияны тургускан (оболочечный модель ядра). 1955 јылда олор экӱ {{lang-ru|«Элементарная теория оболочечной модели ядра»}} деп бичик чыгаргандар<ref>''Гепперт-Майер М., Йенсен И.'', Элементарная теория ядерных оболочек, Иностранная литература, М., 1958 (перевод на русский под ред. Иваненко, Дмитрий Дмитриевич)</ref>. 1963 јылда Нобельдиҥ физикада сыйын алган кийнинде Гёпперт-Майер айткан: «Ишти бӱдӱрерге сыйды алганынаҥ» канча катап јилбилӱ болгон" ({{lang-ru|«Сделать работу было вдвое интереснее, чем получить приз за неё»}}). 1940 јылдардыҥ учында, 1950 јылдардыҥ бажында ол («расчёты по поглощению излучения») Эдвард Теллерге чотоп берген, водородный бомба эдерде ол чотомолдорло тузалангандар. Гёпперт-Майер божогон кийнинде Американ физикалык биригӱ оныҥ адыла адалган (јиит билимчи ӱй улустыҥ ижи јаҥы ла башталып турарда беретен) сый јӧптӧгӧн. Кажы ла билим кандидат ӱй кижи сыйдыҥ акчазын алар аргалу, онойдо ок бойыныҥ шиҥжӱ ижи аайынча тӧрт билим учреждениеде лекциялар кычырар аргалу. Чикагский университет база кажы ла јыл сыйды јиит билимчи ӱй кижиге, эмезе инженерге берет. Калифорний университет (Сан-Диегодо) јылдыҥ ла Гёпперт-Майердиҥ адыла адалган симпозиум ӧткӱрет, ондо шиҥжӱчил ӱй улус јуулыжып, эмдиги ӧйдӧ билимниҥ сурактарын шӱӱжет. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=5 widths="180px" heights="150px"> File:Maria Goeppert-Mayer signature.JPG | Гёпперт-Майердиҥ кол салганы File:Goeppert-Mayer crater PIA00269.jpg | Гёпперт-Майердиҥ адыла адаган кратер File:Maria Goeppert-Mayer portrait.jpg | Мария Гёпперт-Майердиҥ портреди </gallery> == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} [[Категория:Нобельдиҥ физикала сыйы]] [[Категория:Ӱй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары]] 6qhx5xdp1oxuihk3mayq0bxmae37xed 0 1344 36086 25732 2022-08-28T21:48:03Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи}} '''Эмили Грин Болч''' ({{lang-en|Emily Greene Balch}}, 1867 јылдыҥ чаган айыныҥ 8-чи кӱнинде, Бостондо, Массачусетс, США — 1961 јылдыҥ чаган айыныҥ 9-чы кӱнинде) — американ экономист, социолог, пацифист кижи, Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйыныҥ лауреады (1946). Эмили Болч бойыныҥ билимде ижиле коштой социальный иш эткен , јокту-јойулар деп сурак, ''балдарды иштендирери'' ле кӧчкӱндердиҥ курч сурактарын кӧдӱрген. ''Сетлементтерле'' иштеген, кӧчкӱндердиҥ јӱрӱмин оҥдолторы ла эр-кемине јеткелек балдардыҥ каршулу кылык эдерин јоголторы деп суракла иштеген. Ӱй улустыҥ эл-јондор ортодо амыр-энчӱниҥ биригӱзи (WILPF) деп кыймыгуныҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи болгон<ref name="Clark1987">[https://books.google.com/books?id=ryMqAAAAYAAJ Альманах американских женщин ХХ века]</ref>. == Биографиязы == Эмили Грин Болч билезинде экинчи бала болгон, адазы Фрэнсис Вернье Болч — тоомјылу адвокат ла ӱредӱчи, бойыныҥ ӧйинде Соединенный Штаттардыҥ сенаторыныҥ, Чарльз Самнердиҥ секретари болгон<ref>1870 United States Federal Census</ref>. 1889 јылда Брин Мар деп колледжты божоткон, ондо ол классикалык литература ла тилдер ӱренген, оныҥ кийнинде ол экономиканы шиҥдеп, эки јылга Парижте Сорбоннада университетте ӱренген. 1893 јылда ол «Францияда эл-јон јоктуларга болужары» деп шиҥжӱ иш бӱдӱрген. США-га ойто јанкелеле ол ӱредӱзин Гарвардтыҥ университединде ле Чикагоныҥ университединде уулалткан. Ӱредӱзин 1896 јылда Берлинниҥ университединде тӱгескен. Бу ла јылда ол Уэллслиниҥ колледжинде иштеп баштаган, 1913 јылда ого экономиканыҥ ла социологияныҥ профессоры деп ат берген, качан политик ле экономист Кэтрин Коман деп кафедраны тӧзӧгӧн кижи ижинеҥ јайлаарда<ref>[https://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1913/05/04/issue.html? Машина времени: Воскресенье, 4 мая 1913 года]</ref><ref>[https://www.nytimes.com/1913/03/30/archives/new-wellesley-dean-miss-alice-vinton-walte-chosen-by-the-board-of.html Новый декан Уэсли; мисс Эмили Грин Болч, избранная попечительским советом]</ref>. Болч пацифист кижи болгон, Генри Фордтыҥ фондыныҥ турчызы. США Экинчи телекейлик јууга кирерде, Болч политикалык активист болуп, черӱге барбаска турган улустыҥ эриктерин корулаар иштер ӧткӱрген. Ол Джейн Аддамсла кожо Ӱй улустыҥ амыр-энчӱ учун биригӱзинде, база да ӧскӧ кӧп биригӱлерде экпиндӱ иштеген<ref>[https://www.press.uillinois.edu/books/catalog/58fyh3nm9780252028885.html UI Press. Джейн Аддамс, Эмили Г. Бэлч и Элис Гамильтон «Женщины в Гааге: Международный конгресс женщин и его результаты»]</ref>. 1915 јылда, Баштапкы телекейлик јуу башталганынаҥ бир јыл ӧдӧ берерде, Болч американ делегацияла кожо [[Гаага]]да элдер ортодо конгрессте турушкан. 1918 јылдаҥ 1922 јылга јетире Ӱй улустыҥ амыр-энчӱ учун элјондык лигазыныҥ секретарь-казначеи болгон. Ол јайгы лагерь-школдор ачып, ондо келгендерле амыр-энчӱ корулаары деп сурактар шӱӱшкен. 50-неҥ артык ороондордо Ӱй улустыҥ амыр-энчӱ учун элјондык лигаларыныҥ филиалдарын ачкан. Ол Лига Нацийле кожо наркотиктер таркадарына удура, авиация, кӧчкӱндер, јуу-јепселдерди јоголторы јанынаҥ иштер ӧткӱрген. Экинчи телекейлик јуу башталарда ол союзниктердиҥ јеҥӱзи учун болгон, је бойыныҥ пацифист кӧрӱми учун јуулажарга барбаган улустыҥ эриктерин корулаарга болушкан.<ref>Suzanne Niemeyer, editor, ''Research Guide to American Historical Biography: vol. IV'' (1990) pp. 1806-14</ref>. Болч [[Унитарианство]]деп кудай јаҥга бӱткен, Уэллслиниҥ колледжиниҥ башкараачызына ол «Иисуссыҥ» јолыла барар керек деп айткан. Американ экономика «Иисустыҥ принциптерине јуук эмес» деп айткан.<ref>Mercedes Moritz Randall, ''Improper Bostonian: Emily Greene Balch, Nobel Peace Laureate, 1946'' (1964) pp. 364, 378.</ref>. 1919 јылда Уэллслиниҥ колледжи оныла контрактты уулалтпаган. Болч јарлу «The Nation» деп политикалык журналдыҥ редакторы болуп ишке кирген<ref name="Nobel"> including the Nobel Lecture, April 7, 1948 ''Toward Human Unity or Beyond Nationalism''</ref>. 1921 јылда Эмили Болч квакерлердиҥ кудайлык нӧкӧрлигине кирген. Кудайлык јаҥ јӱрӱмде эҥ јилбилӱ ле кайкамчылу, байлык, толо санааларлу керектердиҥ бирӱзи. Кудай јаҥына айас кӱндер ле нӧкӧр улус керек"<ref>Randall, ''Improper Bostonian'', p. 60</ref>. 1926 јылда Гаитиде ӧскӧ ороонныҥ черӱлери кирип калган јерде Болч улустыҥ социал јӱрӱмин шиҥдеген. Американ башкарунаҥ јуу-јепселди ороонноҥ чыгарала, тургун јонго јерлерин ойто јандырзын деп некеген. Экинчи телекейлик јууныҥ ӧйинде Болч јуудаҥ качкан улуска болужын јетирген. 1941 јылда Пёрл-Харборго табару США-ныҥ нейтралитедине кӧзин ачкан, ол ороонныҥ јууга киргенин јӧмӧгӧн. Хиросима лла Нагасакиге бомбалар чачарда, ол ядерный јуу-јепселди јоголторы ӱчун тартышкан. Болч Кижиге барбаган бала кижи. 1961 јылдыҥ чаган айыныҥ 9-чы кӱнинде, 95 јажына јетпей јӱрӱп јада калган. == Кайралдары == * 1946 јылда «узак јылдарга телекейде јайым учун ӱзӱги јок иштенгенин ајарып», Эмили Грин Болчко [[Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы]] берилген, бу сыйды ол Джон Мотт ло кжо ӱлешкен. Бойына келишкен акчаны ол WILPF деген фондко берип ийген. Болчтыҥ уткуул сӧзи национализм керегинде, јердиҥ ӱстинде амыр-энчӱни корулаары јанынаҥ ӧткӱрер иш керегинде болгон. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=5 widths="180px" heights="150px"> Файл: BALCH, EMILY GREENE, MISS LCCN2016859399.jpg|Эмили Грин Болч, 1905 </gallery> == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://n-t.ru/nl/mr/balch.htm Эмили Грин Болч] — биография{{ref-ru}} * [http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1946/index.html Профиль на Nobelprize.org]{{ref-en}} {{Тыш тайантылар}} [[Категория:Ӱй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары]] [[Категория:Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы]] 51ztelyva0f3orhloy8upw51kr8o4dx 0 1351 36084 25726 2022-08-28T21:47:34Z Maksyanya 9 wikitext text/x-wiki {{Кижи}} '''Эли́забет Элен Блэ́кберн'''<ref>{{БРЭ |статья= БЛЭКБЕРН|id= 2942748|автор= Мартынова Е. В.|год= 2020|ref= }}</ref> ({{lang-en|Elizabeth Helen Blackburn}}; [[1948 јыл]]дыҥ кӱчӱрген айыныҥ 26-чы кӱнинде чыккан, Хобартта, Австралия) — американ билимчи-цитогенетик, Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйын 2009 јылда Кэрол Грейдер ле Джек Шостакла кожо ӱлешкен — ({{lang-ru|}}«за открытие механизмов защиты хромосом теломерами и фермента теломеразы»). Лондондо каандык биригӱниҥ турчызы (1992)<ref>[https://royalsociety.org/people/elizabeth-blackburn-11094/ Elizabeth Blackburn]{{ref-en}}</ref>, США-ныҥ Национал билим академиязыныҥ ӧскӧ ороонныҥ турчызы (1993)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/members/64209.html Elizabeth Blackburn]{{ref-en}}</ref> ла Эмчиликтиҥ национал академиязыныҥ турчызы, (2000), Австралий билимниҥ академиязыныҥ турчы-корреспонденти (2007)<ref>[https://www.science.org.au/fellowship/fellows/professor-elizabeth-blackburn Professor Elizabeth Blackburn]</ref>. == Биографиязы == Элизабет Блэкберн эмчи улустыҥ билезинде чыккан. Эмдиги ӧйдӧ эш-нӧкӧрлӱ, бир уулду. 2003 јылда американ гражданство алган. Ол бакалавр деп степеньди 1970 јылда, магистрды 1972 јылда Мельбурнда университетте алган, онойдо ок Кембриджте Дарвинниҥ колледжинде ӱренген. Доктордыҥ степенин (Ph.D.) Блэкберн 1975 јылда Кембриджском университединде алган, 1975—1977 јылдарда Йельский университетте иштеген. 1978 јылда Берклиде Калифорнийский университеттиҥ молекулярный биология деп факультетке иштеерге кирген. 1985 јылда Блэкберн Кэрол Грейдерле кожо «теломераза» деп ферменттиҥ ачылтазын эткен. 1990 јылда Сан-Францискодо Калифорнийский университетте микробиология ла иммунологияныҥ факультедине кӧчӱп иштеген, оноҥ 1993 јылдаҥ ала 1999 јылга јетире бу факультетти башкарган. 2016 јылда Greenpeace деп кычыру эткен, Организация Объединённых Нацийге ле и телекейде бастыра ороондордыҥ башкаруларына ачык самара бичиген: «генетически модифицированный организмами тартыжуны токтотсын» деп<ref>[https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2016/06/29/more-than-100-nobel-laureates-take-on-greenpeace-over-gmo-stance/ 107 Nobel laureates sign letter blasting Greenpeace over GMOs]</ref><ref>[http://supportprecisionagriculture.org/nobel-laureate-gmo-letter_rjr.html Laureates Letter Supporting Precision Agriculture (GMOs)]</ref><ref>[http://supportprecisionagriculture.org/view-signatures_rjr.html Список нобелевских лауреатов подписавших письмо]</ref>. 1998 јылда Клеточный биологияныҥ американ биригӱзиниҥ турчызы. 2010 году — American Association for Cancer Research, Genetics Society of America||en|Genetics Society of America турчызы 2000—2002. Кеендик ле билимниҥ американ академиязыныҥ турчызы 1991—1993, Американской ассоциации содействия развитию наукиниҥ турчызы 2000. «Cell» деп билим журналдыҥ редколлегиязыныҥ турчызы. == Кайралдары == * [[1990]] — НАН США, молекулярный биология јанынаҥ сый; * 1990 — Harvey Society Lecturer at the; * [[1991]] — Почётный доктор наук [[Йельский университет|Йельде университетти]]ҥ кӱндӱлӱ докторы; * [[1998]] — Австралияныҥ сыйы; * 1998 — [[Гайрднердиҥ сыйы]]; * [[1999]] — [[Розенстилдиҥ сыйы]] ([[Грейдер, Кэрол|Кэрол Грейдерле]] кожо алган); * 1999 — [[Харвиниҥ сыйы]]; * 1999 — Кэйоныҥ сыйы; * 1999 — [[Калифорния]] штатта «Јылдыҥ билимчизи» деп адаткан, (California Scientist of the Year); * 2000 — [[ Диксонныҥ сыйы]]; * 2001 — [[Уилсонныҥ медали]](|Клеточный биологияныҥ амарикан биригӱзи]]); * 2004 — [[Хейнекенниҥ сыйы]]; * 2005 — [[Бенджамин Франклинниҥ медали]] * 2006 — Кэрол Грейдер ле Джек Шостакл кожо алган; * 2006 — [[Грубера|Грубердиҥ генетикала сыйы]]; * 2006 — [[Уайлиниҥ сыйы]]; * 2007 — [[Луизы Гросс Хорвицтиҥ сыйы]] ([[Грейдер, Кэрол|Кэрол Грейдер]ле кожо]; * 2008 — [[Л’Ореальдыҥ сыйы — ЮНЕСКО « Билимде ӱй улуска»]]; * 2008 — [[Олбани деп эмчилик тӧс јердиҥ сыйы]]; * 2009 — Пауль Эрлих ле Людвиг Дармштадтедтиҥ сыйы; * 2009 — [[Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйы]] (Кэрол Грейдерле Джек Шостакла кожо алган); * 2012 — Химияныҥ американ институдыныҥ алтын медали; * 2013 — Шрёдингеровский лекция, (Лондонныҥ Имперский колледжиниҥ лекциязы); * 2015 — Королевская медаль Лондондо каандык биригӱниҥ медали; * «''[[Time]]''» журналдыҥ чотогоныла телекейде 2007 јылдыҥ эҥ јарлу 100 кижизиниҥ тоозына кирген. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery perrow=5 widths="180px" heights="150px"> File:Carol Greider and Elizabeth Blackburn 2009-02.JPG|Кэрол Грейдер ле Элизабет Блэкберн, 2009 File:Nobel Prize 2009-Press Conference Physiology or Medicine-02.jpg|Нобельдиҥ физиология ла эмчилик јанынаҥ сыйыныҥ лауреаттары пресс-конференцияда, 2009 File:Linda Partidge,Tom Kirkwood, Elizabeth Blackburn 01.JPG|Линда Партридж, Том Кирквуд ла Элизабет Блэкберн Нобельдиҥ неделезиниҥ диалогторы </gallery> == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [http://www.ras.ru/FStorage/Download.aspx?id=9a046fda-23d0-4242-8f0a-bef6d02a83e9 журнал «Природа» стр. 78-82 «Лауреаты Нобелевской премии 2009 года по физиологии или медицине» — Э. Блэкберн, К. Грейдер, Дж. Шостак] * [http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2009/ Информация с сайта Нобелевского комитета]{{ref-en}} * [http://biochemistry.ucsf.edu/labs/blackburn/index.php?option=com_content&view=article&id=1&Itemid=3 Страница Элизабет Блэкбёрн на сайте Калифорнийского университета в Сан-Франциско]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20131021010617/http://www.news.harvard.edu/gazette/2006/06.08/03-honorands.html Биография на сайте harvard.edu (по случаю получения звания почётного доктора наук Гарвардского университета)]{{ref-en}} {{Тыш тайантылар}} [[Категория:Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйы]] [[Категория:Ӱй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары]] 1b3eh6ro8e11dp648gswl3qj1k038mm 0 3734 36016 35975 2022-08-28T13:47:31Z Bakpay 21 /* Кереестер */ wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия | статус = Город | подчинение = [[Административный центр]] | русское название = Екатеринбург<br> | оригинальное название = | изображение = Yekaterinburg-overview-april-2015-russia-0001.jpg | герб = Coat of Arms of Yekaterinburg (Sverdlovsk oblast).svg | ширина герба = 130 | описание герба = Герб Екатеринбурга | флаг = Flag of Yekaterinburg (Sverdlovsk oblast).svg | описание флага = Флаг Екатеринбурга | ширина флага = 170 | lat_deg = 56 | lat_min = 50 | lat_sec = 0 | lon_deg = 60 | lon_min = 35 | lon_sec = 0 | регион = Свердловская область | вид района = Муниципальное образование | район = город Екатеринбург | район в таблице = Муниципальное образование «город Екатеринбург»{{!}}город Екатеринбург | C в регион = нет | внутреннее деление = [[#Административное деление|8 районов]] | вид главы = [[Глава Екатеринбурга|Глава]] | глава = [[Орлов, Алексей Валерьевич|Орлов Алексей Валерьевич]] | дата основания = в [[1723 год]]у | первое упоминание = | прежние имена = с [[1924 год|1924]] {{НП-ПН|1991|Свердловск}} | статус с = [[1781 год]]а | площадь = 1111,702<ref name="Площадь дек 2021" /> | вид высоты = | высота центра НП = 270 | климат = [[Континентальный климат|умеренно континентальный]] | население = {{Население|Екатеринбург|тс}} | год переписи = {{Население|Екатеринбург|г}} | плотность = {{ #expr: ( {{Население|Екатеринбург|ч}} / 1111.702 round 2 ) }} | агломерация = [[Екатеринбургская агломерация|Екатеринбургская]] ({{увеличение}} 2 211 425 человек) | национальный состав = [[русские]] (89,04 %),<br>[[татары]] (3,72 %),<br>[[украинцы]] (1,03 %),<br>[[башкиры]] (0,96 %) | конфессиональный состав = православные, протестанты, мусульмане, иудеи и другие<ref>{{Cite web |url=http://www.rieltkazna.ru/about_Ekaterinburg |title=О Екатеринбурге |publisher=Недвижимость Екатеринбурга, Центр Недвижимости «Северная Казна» |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180303105939/http://www.rieltkazna.ru/about_Ekaterinburg |archivedate=2018-03-03 |accessdate=2018-03-03 |deadlink=yes}}</ref> | этнохороним = екатеринбу́ржцы,<br>екатеринбу́ржец,<br>екатеринбу́рженка<ref>{{Книга:Русские названия жителей: Словарь-справочник|103|Екатеринбург}}</ref> | часовой пояс = +5 | телефонный код = 343 | почтовый индекс = 620000 | почтовые индексы = 620XXX | вид идентификатора = ОКАТО | цифровой идентификатор = 65401 | сайт = https://екатеринбург.рф/ | язык сайта = ru | язык сайта 2 = en | add1n = Награды | add1 = {{Орден Ленина|тип=город}}<br>[[Город трудовой доблести]] | add2n = День города в {{CURRENTYEAR}} году | add2 = {{Slidate|день=6|месяц=8|номер=3}} | add3n = | add3 = }} '''Екатеринбу́рг''' {{lang-ru|Екатеринбург}} (1924 јылдаҥ ала [[1991 јыл]]га јетире — [[Свердло́вск]] болгон) — [[Россия]]да миллионер-кала, администрациялык тӧс јер Уральский федерал округ болуп, Свердловский областька кирип јат<ref name="БРЭ">{{Cite web |lang=ru |url=https://bigenc.ru/geography/text/3834279 |title=Екатеринбу́рг |author=Беркович А. В., Павлинов П. С |website=[[Большая Российская Энциклопедия]] |location=Москва |publisher=Научное издательство «[[Большая российская энциклопедия (издательство)|Большая российская энциклопедия]]» |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190512173658/https://bigenc.ru/geography/text/3834279 |archivedate=2019-05-12 |accessdate=2019-06-02 |deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/801103756 |title=О статусе административного центра Свердловской области (с изменениями на 17 октября 2013 года), Закон Свердловской области от 12 ноября 1997 года № 63-ОЗ |publisher=docs.cntd.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171209044547/http://docs.cntd.ru/document/801103756 |archivedate=2017-12-09 |accessdate=2017-12-08 |deadlink=no}}</ref>. Каланыҥ округы деп статусту ([[Россия]]) «Екатеринбург кала» деп муниципал тӧзӧлмӧ болот<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802017471 |title=Об установлении границ муниципального образования город Екатеринбург и наделении его статусом городского округа (с изменениями на 12 июля 2007 года), Закон Свердловской области от 12 октября 2004 года № 95-ОЗ |publisher=docs.cntd.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180210180612/http://docs.cntd.ru/document/802017471 |archivedate=2018-02-10 |accessdate=2018-02-10 |deadlink=no}}</ref>. Уралдыҥ экономикалык, администрациялык, культуралык, билим-ӱредӱлик јаан тӧс јери болот. Каланыҥ текши јери 1111,702 км²<ref name="Площадь дек 2021">{{cite web|title=Проект о внесении изменений в Генеральный план развития городского округа – муниципального образования «город Екатеринбург» на период до 2025 года|url=https://екатеринбург.рф/file/29523a1130b3d7a4c8d0bb53cef21b8a|lang=ru}}</ref> Орто Уралдыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Исеть деген сууныҥ јараттарында, ӱстӱги агынында турат. [[1723 јыл]]да [[кӱчӱрген айдыҥ 7 кӱни]]нде ''Екатеринбургский железоделательный завод'' болуп тӧзӧлгӧн. == Этимологиязы == Екатерина кыс кижиниҥ ады, бург немец тилде кала деп учурлу, Екатеринаныҥ калазы — Екатеринбург. Екатерина Первая деп каанныҥ адыла адалган кала. 1781 јылда Екатерина II каан Екатеринбург калага Пермский губернияныҥ ''уездный калазы'' деп статус берген. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Екатеринбург Россияныҥ азиат келтейинде, Европа ла Азияныҥ кыйузында, Москванаҥ 1667 км тӱштӱктей турат. Географический координаттары: 56°50′ тӱндӱк широта, 60°35′ кӱнчыгыш долгота, талайдыҥ кемјӱзинеҥ 270 м бийик<ref name="geo1">{{Статья |ссылка=http://elibrary.ru/item.asp?id=24246737 |автор=Грязнов О.Н, Гуляев А.Н., Рубан Н.В., Савинцев И.А., Черкасов С.А. |заглавие=Факторы инженерно-геологических условий города Екатеринбурга |год=2015 |место=Екатеринбург |издание=Известия Уральского государственного горного университета |издательство=Уральский государственный горный университет |тип=Журнал |номер=3 |страницы=5—20 |issn=2307-2091}}</ref>. Орто Уралдыҥ кӱнчыгыш келтейинде, ''Зауральский складчатый возвышенностьтыҥ'' кӱнчыгыш предгорьезинде, Исеть сууныҥ јараттарында турат{{sfn|Особо охраняемые природные территории города Екатеринбурга|2015|с=19}}<ref name="geo1" />. На широте города полоса предгорий представляет собой невысокие, но длинные вытянутые с севера на юг [[увал]]ы, которые чередуются с широкими понижениями. Высота их колеблется в пределах от 280 до 300 м. Понижения нередко заняты [[болото|болотами]]. Долина реки Исети на территории Екатеринбурга довольно широкая. Имеет пойменные террасы: низкую и высокую<ref name="geo1" />. Рельеф низкогорье ле тӧҥдӧрлӱ тӱс јерлер солынганыла аҥыланат. Макро- ло мезорельеф холмисто-увалистый јерлер бийиги 200—380 м тӧҥдӧрлӱ{{sfn|Особо охраняемые природные территории города Екатеринбурга|2015|с=19}}. Уралдыҥ кырлары мында бийик эмес артка тӱҥей ({{lang-ru|седловина}}). Боочыларыныҥ бийиги талайдыҥ кеминеҥ 410 м. Уралыҥ бу келтейи Россияныҥ Европей келтейинеҥ Сибир јаар каалгазы болуп јат{{sfn|Советский Союз. Географическое описание|1968|с=161}}. Урал — сӱрекей јебрен кырлар 300 млн јыл кайра табылган учун, калада кайыр кырлар јок. Кырлары бийик эмес, чала јатра. Мында бийик ле деген јерлери гранит кайадый, эмезе «таш палаталар» ошкош. Јарлулары: Шарташта таш кайалар , Јыланду кыр (Шабровские палатки), Северский кайалар (Северская Писаница), Чёртово Городище деп кайалар, Пшеничная деп кырдыҥ ӱстинде кайалар{{sfn|Особо охраняемые природные территории города Екатеринбурга|2015|с=19}}. Екатеринбургтыҥ географиялык темдектери јарамыкту, каланыҥ ӧзӱмине јакшы айалга болгон. Екатеринбург Орто Уралда турат, мында кырлар јабызак учун јаан транспортный магистральдарды Тӧс Россиядаҥ Сибир јаар апарарга (Сибирский тракт ла Транссибирский темирјолды) эптӱ болгон. Онойдордо кала Россияныҥ стратегиялык јаан учурлу тӧс јери болуп ӧскӧн, бӱгӱнги кӱнге јетире бу кала Россияныҥ Европей ле Азиат бӧлӱктерин колбуда тудат. {{Соседние города Коштой калалар |город=Екатеринбургка |источник=<ref>{{Cite web |url=http://www.lardi-trans.com/distance/ |title=Расчёт расстояний между городами |publisher=Транспортная компания «КСВ 911» |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090621090700/http://www.lardi-trans.com/distance/ |archivedate=2009-06-21 |accessdate=2009-08-13 |deadlink=yes}}</ref> |северо-запад=[[Файл:Flag of Kirov (Kirov oblast).svg|22px]] [[Киров (Кировская область)|Киров]] ~ 833 км<br>[[Файл:Flag of Perm.svg|22px]] [[Пермь]] ~ 356 км |север=[[Файл:Flag of Serov (Sverdlovsk oblast).png|22px]] [[Серов (город)|Серов]] ~ 356 км<br>[[Файл:Flag of Nizhny Tagil (Sverdlovsk oblast).png|22px]] [[Нижний Тагил]] ~ 140 км |северо-восток=[[Файл:Flag of Tobolsk.svg|22px]] [[Тобольск]] ~ 571 км |запад=[[Файл:Flag of Kazan (Tatarstan).png|22px]] [[Казань]] ~ 908 км<br>[[Файл:Flag_of_Nizhnekamsk_rayon_(Tatarstan).png|22px]] [[Нижнекамск]] ~ 756 км<br>[[Файл:Flag of Izhevsk (Udmurtia).svg|22px]] [[Ижевск]] ~ 618 км |восток=[[Файл:Flag of Tyumen (Tyumen oblast) (2005).png|22px]] [[Тюмень]] ~ 325 км |юго-запад=[[Файл:UfaFlag.svg|22px]] [[Уфа]] ~ 520 км<br>[[Файл:Flag of Orenburg.svg|22px]] [[Оренбург]] ~ 892 км |юг=[[Файл:Flag of Chelyabinsk.svg|22px]] [[Челябинск]] ~ 225 км<br>[[Файл:Flag of Magnitogorsk (Chelyabinsk oblast).svg|22px]] [[Магнитогорск]] ~ 461 км |юго-восток=[[Файл:Flag of Kurgan (Kurgan oblast).svg|22px]] [[Курган (город)|Курган]] ~ 381 км<br>[[Файл:Flag of Omsk.svg|22px]] [[Омск]] ~ 954 км }} === Гидрографиязы === [[Файл:Aerial photos of Yekaterinburg (July 2022) - 101.jpg|мини|300пкс|Каланыҥ ортозын бийиктеҥ кӧрзӧ]] Екатеринбургта јаан суу — Исеть, Тобол сууныҥ кош суузы. Суулар јаҥмырдаҥ ла кайылган кардаҥ толотон. Сууныҥ ортојылдык чыгымы — 5,5 м³/с. Сууныҥ јараттарыныҥ орто бийиги: оҥ јарадында 280—300 м, сол јарадында 250—270 м. Исеть сууныҥ коолы тӧрт буунтыдаҥ улам кӧлгӧ тӱҥей болгон. Буунты суулар: Верх-Исетский буунты, Екатеринбургтыҥ буунтызы , Парковый буунты суу (Маяковскийдиҥ паркыныҥ тӱштӱк јанында болгон, 2016 јылда оны јоголткондор) ла Нижне-Исетский буунты{{sfn|Особо охраняемые природные территории города Екатеринбурга|2015|с=20}}. Калада экинчи јаан суу — Патрушиха, ол Исеть сууга Алтыгы — Исетский водохранилищениҥ јанында кирет, УНЦ деп микрорайондо ол 2 буунты боло берет, Елизавет деп микрорайондо база 2 буунты болот, Уктус деп микрорайондо Спартак деп буунты, ондый ок атту кырдыҥ јанында. Онойдо ок Исетьтиҥ кош суузы Решётка (Исетьтиҥ оҥ кош суузы, оныҥ оозы Палкино деп темирјолдыҥ јанында болгон). Исток (сол кош суу, каланыҥ кӱнчыгыш јанында). Исетьтиҥ бир канча кичинек кош суулары эмдиги ӧйдӧ јердиҥ алдында коллекторлордо јажынган, ол тоодо Мельковка, Осиновка, Ольховка, Акулинка, Монастырка, Черемшанка, Банная ла Чёрная деп суулар{{sfn|Особо охраняемые природные территории города Екатеринбурга|2015|с=20}}. Пышма суу каланыҥ тӱндӱк јерлеринде агып, Тура деп сууга кирет. Калиновка суу Камышенкага кирет, Камышенка суу дезе тӱндӱкте МУП «Водоканалдыҥ» сточный сууларынаҥ бӱткен. Шарташ кӧлдӧҥ 2 км ыраакта торфту састаҥ Берёзовка суу башталат. Екатеринбургта бир канча јаан кӧлдӧр: кӱнчыгышта Шарташ ла Кичӱ Шарташ, тӱндӱк-кӱнбадышта Шувакиш, кӱнбадышта Здохня, онойдо ок Чусовое ле Песчаное деп кӧлдӧр. Водохранилищелер: Волчихинское ле Верхне-Макаровское{{sfn|Особо охраняемые природные территории города Екатеринбурга|2015|с=20}}. === Климады === Екатеринбург ''умеренно-континентальный климат ла континентальный климаттыҥ'' кыйузында турат<ref name="climat">{{Статья |ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/faktory-inzhenerno-geologicheskih-usloviy-goroda-ekaterinburga |автор=Грязнов Олег Николаевич, Гуляев Александр Николаевич, Рубан Наталья Валентиновна. |заглавие=Факторы инженерно-геологических условий города Екатеринбурга |год=2015 |место=Екатеринбург |издание=Известия Уральского государственного горного университета |издательство=Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Уральский государственный горный университет» |тип=журнал |номер=3 |страницы=5—21 |issn=2307-2091 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160828082629/https://cyberleninka.ru/article/n/faktory-inzhenerno-geologicheskih-usloviy-goroda-ekaterinburga |archivedate=2016-08-28}}</ref>. Ай-кӱн кенейте солунып турар, јылдыҥ ӧйлӧри чокым билдирет. Уралдыҥ кырлары, бийик эмес те болзо, Россияныҥ Европей келтейинеҥ, кӱнбадыштаҥ келген кейдиҥ толкуларын туйуктайт. Оноҥ улам Орто Урал Кӱнбадыш-Сибирдиҥ арктический соок кейине ачык болот, бу ла ӧйдӧ тӱштӱктеҥ Прикаспийский низменность ло Орто Азияныҥ куру чӧлдӧринеҥ јылу кейдиҥ толкулары јайым кирет. Мынаҥ улам калада температура кенейте кубулып, ай-кӱнниҥ аномалиялары бӱдет: кышкыда тыҥ сооктор ло кенейте јылулар ла јаҥмыр да болуп турат, јайгыда дезе +35 °C изӱдеҥ ала тоҥурып та ийет<ref name="climat" />. Калада јут-чык јеткилинче. Јут-чыктыҥ кемине кейдиҥ кыймыгы, рельеф ле кейдиҥ температуразы салтарын јетирген. Кӧп саба јут-чыкты Россияныҥ Европей јанынаҥ кӱнбадыш циклондор экелетен, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми — 601 мм. Кӧп саба јут-чык јылу ӧйдӧ болот, јут-чыктыҥ ортојылдык кеминиҥ 60-70 %-ти. Кышкыда кардыҥ калыҥы 40-50 см. Чыктыҥ коэффициенти —1<ref name="climat" />. * Чаган айдыҥ орто температуразы −12,6 °C. Эҥ ле јабыс температура −44,6 °C <small>(31 декабря 1978 года);</small> * Јаан изӱ айдыҥ орто температуразы +18.9 °C. Эҥ ле бийик температура +39,1 °C <small>(16 июля 2020 года);</small> * Ортојылдык температура +3.3 °C; * Бофорттыҥ шкалазы аайынча салкынныҥ ортојылдык тӱргени: 2,9 м/с; * Кейдиҥ чыгыныҥ ортојылдык кеми: 75 %; * Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми: 535 мм; {{Климат города |Город_род=Екатеринбургтыҥ |Источник= http://www.pogodaiklimat.ru/climate/28440.htm |Янв_ср=-12.6 |Янв_ср_осад=25 |Фев_ср=-10.8 |Фев_ср_осад=19 |Мар_ср=-3.6 |Мар_ср_осад=25 |Апр_ср=4.7 |Апр_ср_осад=31 |Май_ср=12.2 |Май_ср_осад=47 |Июн_ср=16.9 |Июн_ср_осад=73 |Июл_ср=18.9 |Июл_ср_осад=93 |Авг_ср=16.2 |Авг_ср_осад=75 |Сен_ср=10.4 |Сен_ср_осад=45 |Окт_ср=3.6 |Окт_ср_осад=41 |Ноя_ср=-5.4 |Ноя_ср_осад=33 |Дек_ср=-10.7 |Дек_ср_осад=28 |Год_ср=3.3 |Год_ср_осад=535 |Янв_ср_мин=-15.5 |Янв_ср_макс=-9.3 |Фев_ср_мин=-14.1 |Фев_ср_макс=-6.6 |Мар_ср_мин=-7.3 |Мар_ср_макс=0.9 |Апр_ср_мин=0.3 |Апр_ср_макс=10.1 |Май_ср_мин=6.9 |Май_ср_макс=18.3 |Июн_ср_мин=12 |Июн_ср_макс=22.6 |Июл_ср_мин=14.4 |Июл_ср_макс=24.3 |Авг_ср_мин=12.2 |Авг_ср_макс=21.4 |Сен_ср_мин=6.8 |Сен_ср_макс=15 |Окт_ср_мин=1 |Окт_ср_макс=6.9 |Ноя_ср_мин=-7.8 |Ноя_ср_макс=-2.6 |Дек_ср_мин=-13.3 |Дек_ср_макс=-7.8 |Год_ср_мин=-0.4 |Год_ср_макс=7.8 |Янв_а_макс=5.6 |Янв_а_мин=-44.6 |Фев_а_макс=9.4 |Фев_а_мин=-42.4 |Мар_а_макс=17.3 |Мар_а_мин=-39.2 |Апр_а_макс=28.8 |Апр_а_мин=-21.8 |Май_а_макс=34.7 |Май_а_мин=-13.5 |Июн_а_макс=36.4 |Июн_а_мин=-5.3 |Июл_а_макс=39.1 |Июл_а_мин=1.5 |Авг_а_макс=37.2 |Авг_а_мин=-2.2 |Сен_а_макс=31.9 |Сен_а_мин=-9 |Окт_а_макс=24.7 |Окт_а_мин=-22 |Ноя_а_макс=13.5 |Ноя_а_мин=-39.2 |Дек_а_макс=5.9 |Дек_а_мин=-44 |Год_а_макс=39.1 |Год_а_мин=-44.6 |}} {|class="graytable" style="text-align:center" |[[Файл:Время года (весна).jpg|231px]] |[[Файл:Время года (лето).jpg|232px]] |[[Файл:Время года (осень).jpg|238px]] |[[Файл:Время года (зима).jpg|238px]] |- |Екатеринбургта јас |Екатеринбургта јай |Екатеринбургта кӱс |Екатеринбургта кыш |} === Ӧзӱмдери ле аҥ-куштары === По Екатеринбург ''ландшафтный районирование'' аайынча тӱштӱк-таёжный зонада, кыйуларыныҥ јанында башка-башка агаштардыҥ подзонозы{{sfn|Особо охраняемые природные территории города Екатеринбурга|2015|с=19}}. Ӧзӱмдери тӱштӱк-тайганыҥ агаштары: аспак-кайыҥ-карагай, агаш кескен јерлерде јаҥынаҥ ӧскӧн аспак-кайыҥ агаштар, суу јараттай актар, агашту јыраалу (Исеть, Чусовая, Патрушиха суулардыҥ коолы), јараттарда кыйгак ӧлӧҥдӱ осоково-сфагновый састар (каланыҥ јаказында торфяниктер). Тӱндӱк-кӱнбадышта, Северка сууныҥ коолында (Екатеринбург) јойгон, чиби агаштар ӧзӧт{{sfn|Особо охраняемые природные территории города Екатеринбурга|2015|с=22}}. 861 бӱдӱм сосудистый ӧзӱмдер бар<ref>{{Книга |автор=Третьякова А.С. |заглавие=Флора Екатеринбурга |год=2011 |место=Екатеринбург |издательство=Издательство Уральского университета |страницы=179 |страниц=192 |isbn=978-5-7996-0664-0}}</ref>. Кала ӧзӱмдериниҥ байлыгыла аҥыланат. Шарташтыҥ паркында карагай, ''ряска малая, вольфия, элодея канадская, рогоз широколистный, сабельник болотный, частуха обыкновенная'', кара торбос эмезе кара-кат ({{lang-ru|черника}}), щитовник мужской, щитовник картузианский, купена аптечная, фегоптерис связывающий, пузырник ломкий, голокучник обыкновенный, Уктустыҥ кырларында — карагайлар, кайыҥдар, ас туштаар ла реликтовый ӧзӱмдер вудсия эльбская, жабрица Крылова, смолёвка башкирская<ref>{{Статья |ссылка=http://ruconf.ru/upload/iblock/de5/433c0f86660f2409e5dbf312302ec2a6.pdf#page=162 |автор=Третьякова А.С. |заглавие=Особенности флоры городов Среднего Урала |год=2008 |место=Ишим |издание=Урбоэкосистемы: проблемы и перспективы развития |тип=материалы научной конференции |страницы=162—166 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160816130154/http://ruconf.ru/upload/iblock/de5/433c0f86660f2409e5dbf312302ec2a6.pdf#page=162 |archivedate=2016-08-16}}</ref>. Екатеринбургта ботанический заказник бар, ондо орхидеялардыҥ ас туштаар бӱдӱмин корулап јат. Калада ӧзӱп турган 27 бӱдӱм ӧзӱмдер Свердловский областьтыҥ Кызыл бичигине кирген, ӱчӱзи — Россияныҥ Кызыл бичигине. Олордыҥ ортозында ветровник вильчатый, болотноцветник щитолистный, спаржа лекарственная, астра альпийская, пололепестник зелёный, венерин башмачок крапчатый, наперстянка крупноцветковая, гудайера ползучая, тимьян уральский ле о.ӧ. {{sfn|Особо охраняемые природные территории города Екатеринбурга|2015|с=23}}. Калада уйа тудар куштардаҥ 50 бӱдӧм, олордыҥ ортодо: зяблик, рябинник, садовая славка, зелёная пеночка, садовая камышовка, јаан кӧктийек (ӱренчи, кӧктӧш, тебечи) {{lang-ru|синица}}, бачырткы (кӱйбӱрек) {{lang-ru|дрозд}}, торко-сары {{lang-ru|обыкновенная иволга}}, кӧктийек {{lang-ru|обыкновенная пищуха}}, ''обыкновенная овсянка, обыкновенная чечевица, свиязь, озёрная чайка,'' шоҥкор (ылаачын) сапсан, ''чеглок, перепелятник, длиннохвостая неясыть, желна'' ла о.ӧ.<ref>{{Статья |ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ornitokompleksy-lesoparkov-ekaterinburga |автор=Головатин Михаил Григорьевич, Ляхов Андрей Георгиевич |заглавие=Орнитокомплексы лесопарков Екатеринбурга |год=2013 |место=СПб. |издание=Русский орнитологический журнал |издательство=Русский орнитологический журнал |тип=журнал |том=22 |номер=858 |страницы=709—716 |issn=0869-4362 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160817094258/https://cyberleninka.ru/article/n/ornitokompleksy-lesoparkov-ekaterinburga |archivedate=2016-08-17}}</ref>. В окрестностях Екатеринбургтыҥ јаказында 11 бӱдӱм ӧскӱс-уул {{lang-ru|сова}}: ак ӧскӱс-уул, ''филин, ушастая сова, болотная сова, сплюшка, мохноногий сыч, воробьиный сычик, ястребиная сова, серая неясыть, уральская неясыть, бородатая неясыть''<ref>{{Статья |ссылка=https://ipae.uran.ru/sites/default/files/publications/ipae/1029_2015_2_FUS.pdf#page=111 |автор=А.Г. Ляхов, Р.М. Салимов, М.С. Галишева. |заглавие=Совы окрестностей Екатеринбурга |год=2015 |место=Екатеринбург |издание=Фауна Урала и Сибири |издательство=Уральское отделение РАН. Институт экологии растений и животных |тип=журнал |номер=2 |страницы=110—124 |issn=2411-0051 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160813013239/https://ipae.uran.ru/sites/default/files/publications/ipae/1029_2015_2_FUS.pdf#page=111 |archivedate=2016-08-13}}</ref>. Кала Зауральский предгорный провинцияда учун, мында бастыра агаш аразыныҥ тындулары бар. Олор парковый ла лесопарковый зоналарда јӱрет{{sfn|Большаков|2006|с=39}}. Калада эки бӱдӱм јылан-бака: келескен {{lang-ru|живородящая ящерица}}, коронду јылан{{lang-ru|обыкновенная гадюка}}<ref>{{Статья |ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/rasprostranenie-reptiliy-v-lesoparkovoy-zone-ekaterinburga |автор=Малимонов В.В. |заглавие=Распространение рептилий в лесопарковой зоне Екатеринбурга |год=2009 |место=Саранск |издание=Вестник Мордовского университета |издательство=Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Национальный исследовательский Мордовский государственный университет им. Н. П. Огарёва» |тип=журнал |номер=1 |страницы=132—133 |issn=2313-0636 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160817080036/https://cyberleninka.ru/article/n/rasprostranenie-reptiliy-v-lesoparkovoy-zone-ekaterinburga |archivedate=2016-08-17}}</ref>. Бакалардаҥ бары ӧлӧҥ-бака {{lang-ru|травяная лягушка}}, јаан бака {{lang-ru|обыкновенная жаба}}, обыкновенный тритон ло кӧл-бака {{lang-ru|озёрная лягушка}}<ref>{{Cite web |url=http://ecoinf.uran.ru/00003437.html |title=Травяная лягушка |publisher=ecoinf.uran.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160910235304/http://ecoinf.uran.ru/00003437.html |archivedate=2016-09-10 |accessdate=2016-07-31 |deadlink=yes}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://ecoinf.uran.ru/00005862.html |title=Обыкновенная жаба (Серая жаба) |publisher=ecoinf.uran.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160910235436/http://ecoinf.uran.ru/00005862.html |archivedate=2016-09-10 |accessdate=2016-07-31 |deadlink=yes}}</ref>{{sfn|Вершинин|2007|с=24, 51}}. Млекопитающийлери алты отрядка бӧлинет. Рукокрылыйлары ӱч бӱдӱм: прудовая ночница, северный кожанок ло двуцветный кожан. Хищныйлардыҥ отрядында бар семействолор: псовые, куньи ле кошачьи. Каланыҥ јеринде тӱлкӱлер, токтонок {{lang-ru|ласка}} ла агас {{lang-ru|горностай}}. Койондордыҥ отрядында {{lang-ru|зайцеобразных}} — ак койон {{lang-ru|заяц-беляк}}. Кезикте лесопарктарда булан да {{lang-ru|лось}} туштаар аргалу. Эҥ ле јаан кыркындардыҥ отрядында {{lang-ru|грызуны}} тийиҥ (чырбык) {{lang-ru|белка обыкновенная}}, агаштыҥ чычканы {{lang-ru|мышовка лесная}}, сууныҥ чычканы {{lang-ru|ондатра}}, 10 бӱдӱм чычкандар. Курт-коҥысјиичилер {{lang-ru|насекомоядные}} — момон {{lang-ru|крот}}, јараа {{lang-ru|ёж обыкновенный}}, кутора обыкновенная{{sfn|Большаков|2006|с=39, 42—57}}<ref>{{Статья |ссылка=http://www.sibran.ru/upload/iblock/c3a/c3a4684da05405b0ffec0382b138fe4b.pdf |автор=Черноусова Н.Ф. |заглавие=Динамика численности мелких млекопитающих на урбанизированных территориях |год=2010 |место=Новосибирск |издание=Сибирский экологический журнал |издательство=Сибирское отделение Российской академии наук |тип=журнал |номер=1 |страницы=149—156 |issn=0869-8619 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160816224915/http://www.sibran.ru/upload/iblock/c3a/c3a4684da05405b0ffec0382b138fe4b.pdf |archivedate=2016-08-16}}</ref>. {|class="graytable" style="text-align:center" |width=25%|[[Файл:Chertovo Gorodishche-2021 - 29.jpeg|240px]] |width=25%|[[Файл:Yekaterinburg Border Asia Europe.jpg|242px]] |width=25%|[[Файл:SP AKUR 2.jpg|240px]] |- |Чёртово Городище |Европа ла Азияныҥ кыйузында кереес |Кайалар (Северская Писаница) |} === Экологиязы === Каланыҥ экологиялык айалгазы кирлӱ кей учун кӱч. Россияныҥ 200 калазыныҥ экологиялык рейтинги аайынча 2021 јылда Екатеринбург 117-чи јерде турат<ref>{{Cite web|url=https://ecoberezka.ru/problematika/ekologicheskie-karty-rossii.html|title=Экологический рейтинг 200 городов России за 2021 год|access-date=2021-11-20|archive-date=2021-11-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20211123060718/https://ecoberezka.ru/problematika/ekologicheskie-karty-rossii.html|deadlink=no}}</ref>. На выбросы от автомобилей приходится 92,3 % от всех загрязнений<ref>{{Статья |ссылка=https://elar.rsvpu.ru/bitstream/123456789/4275/1/fpz_2015_18.pdf |автор=Махнева С.Г., Гатауллина Э.В. |заглавие=Состояние атмосферного воздуха и здоровье населения в городах Свердловской области |год=2015 |место=Екатеринбург |издание=Физиологические, сихофизиологические, педагогические и экологические проблемы здоровья и здорового образа жизни |издательство=Рос. гос. проф.-пед. ун-т. |тип=сборник статей VIII Всероссийской научно-практической конференции студентов, молодых ученых и специалистов, 27 апреля 2015 г., г. Екатеринбург |страницы=108—119 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160924015130/https://elar.rsvpu.ru/bitstream/123456789/4275/1/fpz_2015_18.pdf |archivedate=2016-09-24}}</ref>. Каланыҥ эҥ јаан суузы — Исеть — оныҥ бастыра агынын промышленный предприятиелердиҥ кирлӱ суулары киртидет. бу сууда ээжинерге де јарабас. Сууныҥ чыҥдыйы «ӧйинеҥ ӧткӱре кирлӱ» деп классификацияга Исеть сууныҥ эки айрызы кирет: Екатеринбургтаҥ 7 км ле 19 км тӧмӧн. === Ӧзӱмдер тарыганы === Екатеринбургта ӧзӱмдер ӧскӱрери эки чакка уулалган. Каланы айландыра койу ийне бӱрлӱ агаштар, суулар ла кӧлдӧр, кайалар. 1845 јылда јӧптӧлгӧн генеральный план аайынча калада туралар тудулган. XIX чакта — 1860-чы јылдарда усадьбаларды јажыл ӧзӱмдерле јарандырып баштаган; 1860-чы — 1920-чи јылдарда јажыл ӧзӱмдерлӱ баштапкы общественный объекттер табылган: бульварлар, каланыҥ плотиназында тӱӱкилик сквер, общественный собраниениҥ сады (кийнинде Вайнердиҥ сады), Харитоновский сад; 1960-чы — 2000 јылдарда агаштар кӧп отургызылган; 2010-чы — эмдиги ӧй<ref name="green1">{{Статья |ссылка=http://elibrary.ru/item.asp?id=21091757 |автор=Сродных Т. Б. |заглавие=Становление системы озеленения г. Екатеринбурга |год=2009 |место=Екатеринбург |издание=Леса России и хозяйство в них |издательство=федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Уральский государственный лесотехнический университет» |тип=журнал |номер=3—34 |страницы=48—53 |issn=2218-7545 |archivedate=2021-11-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20211123060636/https://www.elibrary.ru/ip_restricted.asp?rpage=https%3A%2F%2Fwww%2Eelibrary%2Eru%2Fitem%2Easp%3Fid%3D21091757 }}</ref>. Эмдиги ӧйдӧ калада туралар тудулганынаҥ улам (''уплотнение застройки'') ӧзӱмдер отургызыр јерлер астаган. Кезик парковый массивтердиҥ јери база кичинерген, анчада садулу тӧс јерлер тутканынаҥ улам Основинский парктыҥ, парка турбомоторный заводтыҥ ла тӱштӱк-кӱнбадыш лесопарктыҥ јерлери астаган. Бир кижиге ӧзӱмдерлӱ јердиҥ 17 кв.метры келижет<ref name="green1" />. По информации администрации города, в 2015 году [[Зелёный фонд Екатеринбурга|площадь зелёных насаждений общего пользования Екатеринбурга]] составила 24 544 гектар. Площадь [[парк]]ов, бульваров и [[сквер]]ов составила 2493 гектар{{sfn|Итоги развития|2016|с=153}}. 2017 јылда кӱчӱрген айда Екатеринбургты айландыра 17 544 гектар агаштарлу кур (лесопарковый зелёный пояс)эдилер деп јӧп чыккан(<ref>{{Cite web |url=http://zsso.ru/activity/press/comitees_and_comissions_work/item/41435/ |title=Вокруг Екатеринбурга создается лесопарковый зелёный пояс |publisher=zsso.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171207191942/http://zsso.ru/activity/press/comitees_and_comissions_work/item/41435/ |archivedate=2017-12-07 |accessdate=2017-12-07 |deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/446497881 |title=О СОЗДАНИИ ЛЕСОПАРКОВОГО ЗЕЛЁНОГО ПОЯСА ВОКРУГ ГОРОДА ЕКАТЕРИНБУРГА И О ЕГО ПЛОЩАДИ, Постановление Законодательного Собрания Свердловской области от 14 ноября 2017 года № 885-ПЗС |publisher=docs.cntd.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180515184643/http://docs.cntd.ru/document/446497881 |archivedate=2018-05-15 |accessdate=2018-05-15 |deadlink=no}}</ref>. == Тӱӱкизи == XIX чактыҥ учында, XX чактыҥ бажында Уралда Октябрьский революцияныҥ тӧс јери болгон. 1918 јылда јаан изӱайдыҥ 16-17 кӱндеринде Екатеринбургта Россияныҥ калганчы кааны Николай II каанныҥ билезин ӧлтӱргендер. Совет јылдарда кала ороонныҥ индустриал ла администрациялык јаан тӧс јери боло берген, Совет Союзтыҥ јеҥӱзине [[Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу]] тушта айдары јок јаан камаанын јетирген. Екатеринбург — [[Россия|Россияныҥ]] эл-јоны 100 муҥнаҥ артык калаларыныҥ тоозына кирип јат, [[Москва|Москваныҥ]], [[Санкт-Петербург]] ла [[Новосибирск]] калалардыҥ кийнинеҥ тӧртинчи јерде. Екатеринбургский агломерация кемиле [[Россия]]да агломерациялар ортодо база тӧртинчи јерде. Екатеринбург экономиказыныҥ кемиле ороондо 3-чи јерде. Ороондо саду, акча-манат ла туризм јанынаҥ јаан тӧс јерлердиҥ бирӱзи. Онойдо ок Электросвязь телекоммуникациялар ла Информационный технологиялар аайынча, важнейший транспортно-логистический јаан учурлу узел («Кольцово» деп международный аэропорт бар, каланы кечире Транссибирский магистраль ла 6 федерал кӧӧлик трассалар ӧдӧт), промышленный тӧс јер (оптико-механический промышленность, машиностроение, приборостроение ле уур машиностроение, металлургия, полиграфия, јеҥил промышленность, курсак-тамак промышленность, военно-промышленный комплекс). Екатеринбург онойдо ок јаан учурлу администрациялык тӧс јер болуп јат. Мында Россияныҥ Тӧс военный округыныҥ штабы турат, Россия билим академиязыныҥ Уралда бӧлӱгиниҥ президиумы, Уральский федерал округта Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ представительствозы ла федерал јаҥныҥ јербойында 35 органы<ref name="tofv">{{Cite web |url=http://uralfo.ru/?list=29 |title=Территориальные органы федерального органа исполнительной власти |publisher=Окружной информационный центр аппарата полномочного представителя Президента Российской Федерации в Уральском федеральном округе |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120113111047/http://www.uralfo.ru/ |archivedate=2012-01-13 |accessdate=2009-07-06 |deadlink=yes}}</ref>. Часто неофициально его называют «столицей Урала»<ref>{{Статья |ссылка=http://elar.urfu.ru/bitstream/10995/38858/1/dn_2015_02_39.pdf |автор=Дуреко Е.Ю. |заглавие=Ключевые смыслы «Екатеринбург — столица Урала» в медийном дискурсе |год=2015 |место=Екатеринбург |издание=Стратегии развития социальных общностей, институтов и территорий |издательство=Изд-во Урал. ун-та |тип=материалы Международн. науч.-практ. конф. Екатеринбург, 23–24 апреля 2015 г. |том=2 |страницы=124—128 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160919171347/http://elar.urfu.ru/bitstream/10995/38858/1/dn_2015_02_39.pdf |archivedate=2016-09-19}}</ref>. Мында 2018 јылда (кезик российский калаларда база) футболло Телекейлик чемпионат ӧткӱрген. Екатеринбург архитектурада конструктивист бӱдӱмдерле макталат<ref>{{Cite web |lang=ru |url=https://strelkamag.com/ru/article/kak-ekaterinburg-za-10-let-stal-stolicei-konstruktivizma |title=Как Екатеринбург за 10 лет стал столицей конструктивизма |website=Strelka Mag |accessdate=2020-07-31 |archive-date=2021-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210305045714/https://strelkamag.com/ru/article/kak-ekaterinburg-za-10-let-stal-stolicei-konstruktivizma |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |lang=ru |url=http://sovietarch.strelka.com/ru/city/yekaterinburg |title=Екатеринбург |website=sovietarch.strelka.com |accessdate=2020-07-31 |archive-date=2021-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210301201447/https://sovietarch.strelka.com/ru/city/yekaterinburg |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |lang=ru |url=https://nashural.ru/article/istoriya-urala/sovetskaya-utopiya-epoha-konstruktivizma-v-ekaterinburge/ |title=Советская утопия: эпоха конструктивизма в Екатеринбурге — Наш Урал |author=Наш Урал |accessdate=2020-07-31 |archive-date=2021-05-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210520020718/https://nashural.ru/article/istoriya-urala/sovetskaya-utopiya-epoha-konstruktivizma-v-ekaterinburge/ |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |lang=ru |url=https://www.e1.ru/news/spool/news_id-53383811.html |title=Конструктивизм. Жемчужина архитектуры Екатеринбурга |website=www.e1.ru |date=2018-01-16 |accessdate=2020-07-31 |archive-date=2021-05-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210509051030/https://www.e1.ru/news/spool/news_id-53383811.html |deadlink=no }}</ref>, онойдо ок Екатеринбург «российский стрит-арттыҥ» тӧс калазы деп чотолот<ref>{{Cite web |lang=ru |url=https://rg.ru/2019/04/16/reg-urfo/kak-ekaterinburg-stanovitsia-stolicej-strit-arta.html |title=Как Екатеринбург становится столицей стрит-арта |website=Российская газета |accessdate=2020-07-31 |archive-date=2020-01-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200101195933/https://rg.ru/2019/04/16/reg-urfo/kak-ekaterinburg-stanovitsia-stolicej-strit-arta.html |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://itsmycity.ru/afisha/2019-08-14/lekciya-pochemu-ekaterinburg--stolica-stritarta-v-rossii |title=Лекция «Почему Екатеринбург — столица стрит-арта в России» |website=itsmycity.ru |accessdate=2020-07-31 |archive-date=2021-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210224180025/https://itsmycity.ru/afisha/2019-08-14/lekciya-pochemu-ekaterinburg--stolica-stritarta-v-rossii |deadlink=yes }}</ref><ref>{{Cite web |lang=ru |url=https://www.uralweb.ru/cityguide/ekaterinburg/7033-ekaterinburg---stolica-strit-arta-chast-pervaya.html |title=Екатеринбург - столица стрит-арта. Часть первая |website=www.uralweb.ru |accessdate=2020-07-31 |archive-date=2021-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210303083804/https://www.uralweb.ru/cityguide/ekaterinburg/7033-ekaterinburg---stolica-strit-arta-chast-pervaya.html |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2021/05/04/vse-krugom-hrapyat-a-ekaterinburg-probuzhdennyy|title=Все кругом храпят, а Екатеринбург — пробужденный Когда уральский город объявил себя российской столицей стрит-арта, многие смеялись. А потом он стал ею|author=[[Meduza]]|website=Meduza|date=2021-05-04|access-date=2021-05-05|archive-date=2021-11-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20211123060630/https://meduza.io/feature/2021/05/04/vse-krugom-hrapyat-a-ekaterinburg-probuzhdennyy|deadlink=no}}</ref>. == Эл-јоны == Екатеринбург Россияда 15 миллионер-каланыҥ бирӱзи. 21 января 1967 јылда чаган айдыҥ 21 кӱнинде Екатеринбургтыҥ миллионынчы кижизи туулган<ref>{{Cite web |url=http://proceedings.usu.ru/?base=mag/0009(03_05-1998)&xsln=showArticle.xslt&id=a08&doc=../content.jsp |title=Екатеринбург: памятные даты (1917—1998) |author=Запарий В. В. |date=1998 |publisher=Известия [[Уральский государственный университет|Уральского государственного университета]] |archiveurl=https://www.webcitation.org/659YL70Vt?url=http://proceedings.usu.ru/?base=mag%2F0009%2803_05-1998%29 |archivedate=2012-02-02 |accessdate=2009-07-06 |deadlink=yes }}</ref>. Уралда эҥ јаан кала болуп јат. Эл-јонныҥ тоозы 1,5 млн-го јууктаган. Россияныҥ тергеелик статистиказыныҥ бергениле, Екатеринбургтыҥ тургун улузыныҥ тоозы 1999 јылдардагы демографический кризистиҥ кийнинде, 2004 јылдаҥ ала божогон улустыҥ тоозына кӧрӧ кӧптӧп, кӧдӱрилип јат. [[2015 јыл]]дыҥ чодыла алдындагы јылга кӧрӧ 2203 кижиге кӧптӧп, 23 168 кижи боло берген (эл-јонныҥ кажы ла 1000 кижизине 15,8 кижи кожулган){{sfn|Итоги развития|2016|с=22}}. Бу кӧргӱзӱле Екатеринбург Россияныҥ миллионер-калаларыныҥ ортозында бежинчи јерде{{sfn|Итоги развития|2016|с=17}}. Божогон улустыҥ тоозы 2014 јылга кӧрӧ 18 кижиге астаган. Екатеринбургтыҥ эл-јоны миграцияла кожо тыҥ кӧптӧгӧн. Јажы јанынаҥ кӧрзӧ, иштенер јашту улустыҥ тоозы кӧп. Екатеринбургтыҥ эл-јоныныҥ ӱй улузыныҥ тоозы эр улустыҥ тоозына кӧрӧ кӧп, ондый айалга бастыра Россияда<ref>{{Cite web |url=http://sverdl.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sverdl/ru/census_and_researching/census/national_census_2010/score_2010/score_2010_default |title=Возрастно-половой состав населения Свердловской области |date=2013-07-10 |publisher=Свердловскстат |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171210080244/http://sverdl.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/sverdl/ru/census_and_researching/census/national_census_2010/score_2010/score_2010_default |archivedate=2017-12-10 |accessdate=2016-07-07 |deadlink=yes}}</ref>. По сообщению муниципального регистра населения, Екатеринбургта 2017 јылдыҥ кандык айында эл-јонныҥ тоозы 1,5 млн-ноҥ ашкан<ref>{{Cite web |url=https://ekburg.tv/novosti/gorod/2017-05-02/v_ekaterinburge_zaregistrirovali_polutoramillionnogo_zhitelja |title=В Екатиренбурге зарегистрировали полуторамиллионного жителя |author=Сухогузва М. |date=2017-05-02 |publisher=ЕТВ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170506083745/https://ekburg.tv/novosti/gorod/2017-05-02/v_ekaterinburge_zaregistrirovali_polutoramillionnogo_zhitelja |archivedate=2017-05-06 |accessdate=2017-05-02 |deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://pasport66.ru/mrn/numb.php |title=Численность населения |publisher=Муниципальный регистр населения |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170502143022/http://pasport66.ru/mrn/numb.php |archivedate=2017-05-02 |accessdate=2017-05-02 |deadlink=yes}}</ref>. {{Население |Екатеринбург| Столбцов = 11}} {{население|Екатеринбург|график}} === Кудай јаҥы === Кудай јаҥыла калада башка-башка конфессиялар бар. Тӱӱкиде кудай јаҥы бажынаҥ бир де блаашту тартыжу болбогонын темдектеер керек. Екатеринбургта эҥ ле јаан кудайлык конфессия ол православие. Бу калада Орус православный серикпениҥ Екатеринбургский ле Верхотурский епархиялары бар. Кафедральный собор болуп Троицкий собор (Екатеринбург, Свято-Троицкий собор) адалат. Онойдо ок Екатеринбургта ''Международный Общество Сознания Кришны'' деп храм бар. ''Орус православный старообрядческий серикпе'' эки общиналу. Калада протестант общиналар бар башка-башка деноминациялу, ол тоодо: Лютеранство, Баптизм, Адвентизм, Методизм, пятидесятниктер ле о.ӧ. Калада јетире јаан мусульман община бар, мечеттер једишпейт: эмдиги ӧйдӧ калада 2 јаан эмес мечет бар, бу јуукта база бир мечет Екатеринбургтыҥ спутник-калазы — Ӱстӱги Пышма деп калада тудулган. Кафедральный собор ло синагоганыҥ јуук јанында [[2007 јыл]]да [[кӱчӱрген айдыҥ 24 кӱни]]нде тудуларга јаткан јаан Соборный мечеттиҥ тӧзине баштапкы таш салынган, 2500 кижи бадар тӧрт минареттӱ, мынайда («площадь трёх религий») ӱч башка кудайлыктыҥ тепсеҥи боло берген<ref>{{Cite web |url=https://upn.ru/news.htm?categoryId=0&year=2007&month=11&day=0&id=7857&AspxAutoDetectCookieSupport=1 |title=В Екатеринбурге заложили первый камень в основание соборной мечети - Уральская палата недвижимости |publisher=upn.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190401192753/https://upn.ru/news.htm?categoryId=0&year=2007&month=11&day=0&id=7857&AspxAutoDetectCookieSupport=1 |archivedate=2019-04-01 |accessdate=2019-11-21 |deadlink=no}}</ref>. Мечеть планировалось построить к саммиту ШОС, но из-за проблем с финансированием строительство не сдвинулось с нулевой отметки и в настоящее время заморожено. [[1 октября]] [[2010]] в Екатеринбурге был зарегистрирован Уральский муфтият<ref>{{Cite web |url=http://www.nr2.ru/ekb/302919.html |title=В Екатеринбурге зарегистрирован Уральский муфтият |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101003140614/http://www.nr2.ru/ekb/302919.html |archivedate=2010-10-03 |accessdate=2019-11-21 |deadlink=yes}}</ref>. Методизм деген серикпе [[2001 јыл]]да ачылган, оны 10 јылга шыдар США-ныҥ налогтӧлӧӧчилериниҥ чодына туткан<ref>{{Cite web |url=http://www.channel4.ru/content/200106/18/012.metodist.html |title=В Екатеринбурге открылась методистская церковь |website=Четвёртый канал |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101220101214/http://www.channel4.ru/content/200106/18/012.metodist.html |archivedate=2010-12-20 |accessdate=2009-06-21 |deadlink=yes}}</ref>. XIX чакта тудулала, 1962 јылга јетире эски синигога болгон јерде, [[2005 јыл]]да јаҥы Синагога тудулган. Каладагы кӧп саба кудайлык сооружениелер совет ӧйдӧ бызылган, синагогала кожо ӱч јаан деген православный храм бызылган. Богоявленский кафедральный собор (эмди оныҥ ордында ''1905 јылдыҥ тепсеҥи''), Екатерининский собор (эмди — Иштиҥ темдеги {{lang-ru|площадь Труда}}), храм-колокольня «Большой Златоуст» (Екатеринбургта революциянаҥ озо эҥ ле бийик тура болгон — бийиги 77 метр), Лютеранский серикпе ле Агару Аннаныҥ римско-католический храмы (ондый ла атту јаҥы католический храм 2000 јылда тудулган). Ӧскӧ серикпелерди складтар ла промышленный площадкалар эдип тузалангандар. Совет ӧйдӧ иштеген јаҥыс серикпе — Иоанно-Предтеченский собор. Калганчы ӧйдӧ кӧп серикпелер орныктырылып јат, 2004 јылда Успенский серикпениҥ туразы, 1943 јылдаҥ ала ондо хлебозавод № 3 турган, епархияга орныктырарга јандырылган<ref>{{Cite web |url=http://www.channel4.ru/content/200106/15/012.hleb.html |title=Хлебозавод отдают Епархии |website=Четвёртый канал |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120111155947/http://www.channel4.ru/content/200106/15/012.hleb.html |archivedate=2012-01-11 |accessdate=2009-06-21 |deadlink=yes}}</ref>; с [[2006 год]]а по сохранившимся чертежам был восстановлен в 2012 году «Большой Златоуст». 17 апреля 2010 года с пастырским визитом город посетил Святейший Патриарх Кирилл<ref>{{Cite web |lang=ru |url=http://www.patriarchia.ru/db/text/1141514.html |title=Встреча Святейшего Патриарха Кирилла с общественностью Уральского федерального округа / Видеоматериалы / Патриархия.ru |publisher=Патриархия.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180930044436/http://www.patriarchia.ru/db/text/1141514.html |archivedate=2018-09-30 |accessdate=2019-11-21 |deadlink=no}}</ref>. <center><gallery perrow="5"> Файл:Рязановская церковь.jpg|Свято-Троицкий кафедральный собор Файл:Армянская церковь Екатеринбурга.jpg|Агару Карапеттиҥ серкпези Файл:Протестантский храм.jpg|Методизм деп протестантизмниҥ храмы Файл:Мечеть в переулке Воронежском.jpg|Воронежский деп кош оромдо мечеть Файл:Синагога Екатеринбург.jpg|Екатеринбургта синагога </gallery></center> <center><gallery perrow="5" caption="Бызылган храмдар"> Файл:Лютеранская церковь Екатеринбурга.JPG|Агару Петр ла Павелдиҥ Лютеранство деп кирхазы Файл:Церковь святой Анны.jpg|Римский католикалык серкпе (Агару Аннаныҥ серикпези (Екатеринбург) Файл:Екатерининский собор Екатеринбург.jpg|Екатерининский собор (Екатеринбург) Файл:Bogoyavlensky sobor.jpg|Богоявленский кафедральный собор Файл:Great Zlatoust Church 2.JPG|Большой Златоуст (орныктырылган) </gallery></center> === Калыктары === 2010 јылдыҥ тооалыжы аайынча Екатеринбургта кӧп сабазы орус калык јуртайт. Муҥнаҥ артык тоолу калыктар: [[оустар]] — 1 106 688 кижи (89,04 %), татарлар — 46 232 кижи (3,72 %), украиндер — 12 815 кижи (1,03 %), башкирлер — 11 922 кижи (0,96 %), марийлер — 6481 кижи, немецтер — 2383 кижи, азербайджандар — 6381, удмурттар — 2666 кижи, поляктар — 1339 кижи, белорустар — 3672 кижи, армяндар — 5271 кижи, таджиктер — 5868 кижи, узбектер — 4072 кижи, чуваштар — 2508 кижи, мордвалар — 2664 кижи, еврейлер — 4339 кижи<ref>{{Cite web |url=https://sverdl.gks.ru/storage/mediabank/Том%204.%20Национальный%20состав%20и%20владение%20языками,%20гражданство(1).rar |title=Национальный состав и владение языками, гражданство населения Свердловской области |author=Росстат |website=https://sverdl.gks.ru/ |publisher=Свердловскстат |accessdate=2020-03-16 |archive-date=2021-11-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211123060631/https://sverdl.gks.ru/storage/mediabank/%D0%A2%D0%BE%D0%BC%204.%20%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%20%D0%B8%20%D0%B2%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8%2C%20%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE%281%29.rar |deadlink=no }}</ref>. Каланыҥ администрациязыныҥ јетиргениле, Россияныҥ миграциялык политиказы учун калада славян укту калыктар астаган. Була ӧйдӧ 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча Кавказ ла Орто Азиянаҥ келген калыктардыҥ тоозы кӧптӧгӧн<ref>{{Книга |ссылка=https://xn--l1a.xn--80acgfbsl1azdqr.xn--p1ai/file/9d2a5005d4971b515aef88cce585dc2f |заглавие=Прогноз социально-экономического развития муниципального образования «город Екатеринбург» на 2013 год и плановый период 2014 — 2015 годов |год=2012 |место=Екатеринбург |издательство=Администрация города Екатеринбурга |страницы=32—34 |страниц=104 |access-date=2016-09-14 |archive-date=2016-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160920223729/https://xn--l1a.xn--80acgfbsl1azdqr.xn--p1ai/file/9d2a5005d4971b515aef88cce585dc2f |deadlink=yes }} {{Wayback|url=https://xn--l1a.xn--80acgfbsl1azdqr.xn--p1ai/file/9d2a5005d4971b515aef88cce585dc2f |date=20160920223729 }}</ref>. == Ӱредӱлик == Екатеринбургта образовательный учреждениелердеҥ: дошкольный, текши, специальный (коррекционный), профессиональный (ортоспециальный бийик образование) ла дополнительный. Эмдиги ӧйдӧ кала Россияда јаан ӱредӱлик тӧс јерлердиҥ бирӱзи<ref name="allabout">{{Статья |ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/ekaterinburg-kak-sovremennyy-megapolis |автор=Рогалёва М. М. |заглавие=Екатеринбург как современный мегаполис |год=2014 |место=Екатеринбург |издание=Человек в мире культуры |издательство=Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Уральский государственный педагогический университет» |тип=журнал |номер=4 |страницы=14—18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170205123154/https://cyberleninka.ru/article/n/ekaterinburg-kak-sovremennyy-megapolis |archivedate=2017-02-05}}</ref>. Екатеринбургта 164 ӱредӱлик учреждение: 160 тӱште ле тӧрт эҥирги. 2015 јылда ӱредӱлик учреждениелерде 133,8 муҥ кижи, ӱренер јерлер 173 161{{sfn|Доклад главы администрации Екатеринбурга|2016|с=14}}. Каланыҥ муниципал ӱредӱлик системазында онойдо ок государственный дошкольный ӱредӱлик учреждениелер, государственный дошкольный учреждениеде, каланыҥ јаказында оздоровительный лагерьлер ле тӱште јӱрер муниципал оздоровительный учреждениелер{{sfn|Доклад главы администрации Екатеринбурга|2016|с=13, 15}}. {{OldStyleDate|16|июля|1914|3}} года был учреждён первый в городе вуз — Уральский горный институт императора Николая II (ныне [[Уральский государственный горный университет]])<ref>{{Cite web |url=http://about.ursmu.ru/ |title=Наш университет |date=2007-07-08 |publisher=ursmu.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160707082212/http://about.ursmu.ru/ |archivedate=2016-07-07 |accessdate=2016-07-07 |deadlink=no}}</ref>. 1930 јылда калада баштапкы Свердловский энергетический техникум связи (эмди — Уральский технический институт связи и информатики) ачылган. Баштапкы университет Екатеринбургта ''Совет народных комиссаров РСФСР-дыҥ'' декреди аайынча ачылган, ого 1920 јылда ӱлӱрген айдыҥ 19 кӱнинде В. И. Ленин кол салган — А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Уральский государственный университет (эмди — Уральский федеральный университет). 1979 јылда Уралда СССР-да баштапкы инженерно-педагогический кадрлар белетеер вуз — Свердловский инженерно-педагогический институт (эмди — Российский государственный профессионально-педагогический университет) ачылган. {|class="graytable" style="text-align:center" |width=25%|[[Файл:Views from Vysotsky skyscraper-2021-26.JPG|231px]] |width=25%|[[Файл:Ural State Technical University (July 2022) - 7.jpg|360px]] |width=25%|[[Файл:IpmUrORAN.jpg|255px]] |- |Уральский федеральный университет (алдында Уральский государственный университет) |Уральский федеральный университет (алдында Уральский государственный технический университет) |М. Н. Михеевтиҥ адыла адалган Институт физики металлов |} Россияда ӱренип чыккан кадрларыныҥ квалификациязыныҥ бийик чыҥдыйыла Екатеринбургтыҥ университеттери баштапкы јерлерде, выпускниктери ороонныҥ башкарузында кӧп, Екатеринбургтыҥ вузтары јаҥыс ла Москва ла Санкт-Петербургтыҥ вузтарыныҥ кийнинде<ref>{{Cite web |url=http://www.edu.ru/abitur/rating/Rating_deloros2008.htm |title=Второй деловой рейтинг высшего образования |publisher=Федеральный портал Российское образование |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180929083748/http://www.edu.ru/abitur/rating/Rating_deloros2008.htm |archivedate=2018-09-29 |accessdate=2019-11-21 |deadlink=yes}}</ref><ref name="eduupr">{{Cite web |url=http://www.edu.ru/abitur/rating/goselita2008.htm |title=Образование государственной элиты 2008 |publisher=Федеральный портал Российское образование |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170205122513/http://www.edu.ru/abitur/rating/goselita2008.htm |archivedate=2017-02-05 |accessdate=2019-11-21 |deadlink=yes}}</ref>. В настоящее время в городе функционируют 20 государственных вузов, в которых в общей сложности обучается более 140 тысяч студентов<ref name="u66">{{Cite web |url=http://uchim66.ru/news/59.html |title=Российская академия наук намерена готовить кадры самостоятельно |date=2007-07-08 |publisher=uchim66.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304185505/http://uchim66.ru/news/59.html |archivedate=2016-03-04 |accessdate=2016-07-07 |deadlink=no}}</ref>. Калада 14 государстволык эмес вуз, ол тоодо бир муниципал учреждение — ''Екатеринбургская академия современного искусства'', бир церковный — Екатеринбургская духовная семинария. Онойдо ок Екатеринбургта ''Уральская государственная архитектурно-художественная академия'' иштейт. 2011 јылдыҥ кӱӱк айында ''Уральский государственный университет'' ле ''Уральский государственный технический университет'' тӧзӧлгӧн, Уралда Россияныҥ јаан деген вузтарыныҥ бирӱзи — Б. Н. Ельцинниҥ адыла адалган Уральский федеральный университет. 2016 јылда чаган айдыҥ 1 кӱнинде университетте 35,3 муҥ студент, 2,95 муҥ ӱредӱчилер. 2015 јылда бюджет 9,1 млрд салковой болгон, научно-исследовательский ле опытно-конструкторский иштердиҥ кеми — 1,6 млрд салковой<ref>{{Cite web |url=http://kommersant.ru/doc/2969437 |title=УрФУ перестраивается в школы |author=Алёна Тронина. |date=2016-04-22 |publisher=[[Коммерсантъ]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160505162844/http://kommersant.ru/doc/2969437 |archivedate=2016-05-05 |accessdate=2016-07-07 |deadlink=no}}</ref>. 2021 јылдыҥ чодыла УрФУ студенттердиҥ тоозыла Россияда јаан вузтардыҥ бирӱзи, телекейдиҥ вузтарыныҥ рейтинги аайынча ол 351-чи јерде ''QS World University Rankings''<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://ekb.dk.ru/news/237149496|title=Виктор Кокшаров: «По количеству бюджетных мест мы уже обошли МГУ»|author=Екатерина Тарханова|website=ekb.dk.ru|access-date=2021-08-14|archive-date=2021-08-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20210814085225/https://ekb.dk.ru/news/237149496|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.topuniversities.com/universities/ural-federal-university-urfu|title=Ural Federal University - UrFU|website=Top Universities|access-date=2021-08-14|archive-date=2021-06-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20210608145615/https://www.topuniversities.com/universities/ural-federal-university-urfu|deadlink=no}}</ref>. Публикациялардыҥ тоозы ''Web of Science''-ниҥ базазында јыл туркунына муҥга шыку{{sfn|УФУ|2016|с=2, 9—10}}. === Билим === Тӱӱкиде Екатеринбург Россия ичинде јаан билим-технический потенциалду, учуры јаан билим тӧс јер болуп јат. Мында президиум ла 20-неҥ артык институт 66 билим-шиҥжӱ институт ла 30 вуз<ref>{{Cite web |url=https://www.ekburg.ru/официально/стратегический_план/стратегия_2015/исходные_возможности/внутренние_факторы/ |title=Внутренние факторы развития города |publisher=ekburg.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170205122031/https://www.ekburg.ru/официально/стратегический_план/стратегия_2015/исходные_возможности/внутренние_факторы/ |archivedate=2017-02-05 |accessdate=2016-07-07 |deadlink=no}}</ref>. Билим шиҥжӱ иште 8,9 муҥ кижи{{sfn|Итоги развития|2016|с=83}}. 2016 јылда Екатеринбург телекейлик инновационный рейтингке кирип, Innovation Cities Global Index 2015, 220 јерде турган. Россия калалар ортодо рейтингте 3 јерде болгон, Москва ла Санкт-Петербургтыҥ кийнинеҥ<ref>{{Cite web |url=http://kommersant.ru/doc/2943523 |title=Екатеринбург попал в рейтинг инновационных городов мира |date=2016-03-21 |publisher=[[Коммерсантъ]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160925015206/http://[[Коммерсантъ]]/doc/2943523 |archivedate=2016-09-25 |accessdate=2016-07-07 |deadlink=no}}</ref>. Екатеринбургта Тергеелик эмес коммерциялык эмес билимниҥ секторында спонсорлордыҥ болужыла 1991 јылдаҥ ала Демидовский институт иштейт, ол Урал аайынча гуманитар шиҥжӱлер ӧткӱрет. == Эмчилик == Екатеринбургта эмчиликтиҥ муниципальный, областной ло федеральный учреждениелери иштейт. 54 больница, 18 200 јерлӱ<ref name="1bgd">{{Cite web |url=https://gks.ru/bgd/regl/b08_14t/Main.htm |title=Регионы России. Основные социально-экономические показатели городов — 2008 г. |publisher=[[Федеральная служба государственной статистики]] |accessdate=2009-07-07 |archive-date=2009-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090615031313/http://www.gks.ru/bgd/regl/B08_14t/Main.htm |deadlink=no }}</ref>, 272 амбулаторно-поликлинический учреждение, 156 стоматологический клиника ла кабинет<ref name="2gis">По данным городского справочника [[2ГИС]].</ref>. Кезик эмчилик учреждениелер билим-шиҥжӱ ууламјылу институттарла јаба иштейт, темдектезе, фтизиопульмонологияныҥ НИИ<ref>{{Cite web |url=http://urniif.ru/ |title=Уральский научно-исследовательский институт фтизиопульмонологии - филиал ФГБУ «НМИЦ ФПИ» Минздрава России |publisher=urniif.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190706205947/http://urniif.ru/ |archivedate=2019-07-06 |accessdate=2019-11-20 |deadlink=no}}</ref>, В. Д. Чаклинниҥ адыла адалган травматологияныҥ НИИ<ref>{{Cite web |url=http://uniito.weborto.net/ |title=Уральский научно-исследовательский институт травматологии и ортопедии им. В. Д. Чаклина |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090501012917/http://uniito.weborto.net/ |archivedate=2009-05-01 |accessdate=2009-06-07 |deadlink=no}}</ref>, дерматология ла иммунопатологияныҥ НИИ<ref>{{Cite web |url=http://www.urniidvi.ru/ |title=Официальный сайт ГБУ СО "Уральский научно-исследовательский институт дерматовенерологии и иммунопатологии" |publisher=www.urniidvi.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190714053401/http://www.urniidvi.ru/ |archivedate=2019-07-14 |accessdate=2019-11-20 |deadlink=no}}</ref>, Уральский государственный медицинский университет ле о.ӧ. {|class="graytable" style="text-align:center" |width=25%|[[Файл:Свердловская областная больница №1.jpg|250px]] |width=25%|[[Файл:Центр микрохирургии глаза.jpg|250px]] |width=25%|[[Файл:НИИ ОММ.jpg|250px]] |- |Областной клинический эмчилик № 1 |Кӧстиҥ микрохирургиязыныҥ тӧс јери |Эне ле баланы корулап алар НИИ]] |} == Культура == Екатеринбург Уралда федерал округтыҥ культуралык тӧс јери<ref name="allabout" />. Калада -неҥ артык библиотека иштейт. Јаан деген библиотекалык организациялар — В. Г. Белинскийдиҥ адыла адалган билим библиотека, библиотекалардыҥ муниципал биригӱзи, ого 41 библиотека кирет, ол тоодо А. И. Герценниҥ адыла адалган тӧс библиотека<ref>{{Cite web |url=http://culture.ekburg.ru/institutions/libraries/mob/ |title=Управление культуры Администрации Екатеринбурга |archiveurl=https://archive.today/20120711000632/http://culture.ekburg.ru/institutions/libraries/mob/ |archivedate=2012-07-11 |accessdate=2009-06-09 |deadlink=yes}}</ref>. Калада 50-неҥ артык башка-башка музейлер бар<ref>{{Cite web |url=http://culture.ekburg.ru/institutions/museum/ |title=Музеи. Управление культуры Администрации Екатеринбурга |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110119065647/http://culture.ekburg.ru/institutions/museum/ |archivedate=2011-01-19 |accessdate=2019-11-21 |deadlink=yes}}</ref>. Екатеринбургта музейлерде уникал коллекциялар бар; јуранар кеендиктиҥ музеинде орус живопись ле невьянский иконаныҥ (бу јерде иконописьтиҥ школы, старообрядчествоныҥ јаҥжыгулары аайынча) јуунтызы база бар. Мында ла Телекейлик парижский кӧрӱде 1900 јылда сыйлар алган экспонат — каслинский чугунный павильон бар. Ташкезер ле ювелир кеендиктиҥ тӱӱкизиниҥ музеинде ювелир јарангыштардыҥ ла таштаҥ эткен эдимдердиҥ јуунтылары бар. Уралдыҥ бичиичилерине учурлалган музейде Мамин-Сибиряк ла Бажов, П. П. Бажов керегинде кӧрӱлер тургузылган<ref>{{Статья |ссылка=https://elar.usfeu.ru/bitstream/123456789/2911/1/Lykova.pdf |автор=Лыкова Т.Р. |заглавие=Культурно-исторические центры Свердловской области |год=2014 |место=Екатеринбург |издание=метод. указания по изучению курса «Культурно-исторические центры Урала» для студентов очной или заочной форм обучения, направление 100400 — Туризм |издательство=УГЛТУ |страницы=15—16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161011153041/https://elar.usfeu.ru/bitstream/123456789/2911/1/Lykova.pdf |archivedate=2016-10-11}}</ref>. Эрнст Неизвестныйдыҥ музеи<ref>{{Cite web |url=https://newdaynews.ru/ekb/433272.html |title=Единственный в России музей Эрнста Неизвестного открылся в день 88-летия мастера |publisher=Российское информационное агентство «Новый день» |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190129010351/https://newdaynews.ru/ekb/433272.html |archivedate=2019-01-29 |accessdate=2019-01-28 |deadlink=no}}</ref>. ''«От великих потрясений к Великой Победе (1917—1945)»'' ле ''«Россия — моя история (1945—2016)»'' деп кӧрӱлер ле ороонныҥ ӧзӱми ле Свердловскй область ла Уралдыҥ тӱӱкизи кӧргӱзилген<ref>{{Cite web |url=https://nashural.ru/mesta/sverdlovskaya-oblast/ekaterinburg/istoricheskij-park-rossiya-moya-istoriya/ |title=Исторический парк «Россия — моя история» в Екатеринбурге |publisher=Сайт «Наш Урал» |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190123071431/https://nashural.ru/mesta/sverdlovskaya-oblast/ekaterinburg/istoricheskij-park-rossiya-moya-istoriya/ |archivedate=2019-01-23 |accessdate=2019-01-22 |deadlink=no}}</ref>. Екатеринбург — Россияда театрал јаан тӧс јерлердиҥ бирӱзи, театрлардыҥ тоозыла Россияда ӱчинчичи јерде турат, Москва ла Санкт-Петербургтыҥ кийнинеҥ<ref>{{Cite web |url=http://apiural.ru/culture/?art=50386 |title=Мероприятия по случаю Международного дня театра проходят сегодня в Екатеринбурге |website=Информационно-аналитический портал «АПИ» |date=2009-03-27 |deadlink=yes}}</ref>. Театрлардыҥ ӧзӱмине јуу ӧйинде эвакуацияда болгон МХАТ, Совет Черӱниҥ тӧс театры јакшы салтарын јетирген<ref name="t">{{Cite web |url=http://www.1723.ru/read/books/sverdlovsk-1980/s-1980-5-2.htm |title=Архитектура и планировка социалистического Свердловска. Часть 2. |publisher=www.1723.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120508063404/http://www.1723.ru/read/books/sverdlovsk-1980/s-1980-5-2.htm |archivedate=2012-05-08 |accessdate=2019-11-21 |deadlink=no}}</ref>. ''Калада Екатеринбургский государственный академический театр оперы и балета, Свердловский государственный академический театр музыкальной комедии, Свердловский государственный академический театр драмы, «Коляда-театр», Екатеринбургский муниципальный театр юного зрителя, Екатеринбургский муниципальный театр кукол кӧнӱ иштейт''. 2020 јылда ''Екатеринбургский государственный академический театр оперы и балета'' «Золотая маска» деп фестивальда тӧрт сый алган, ол тоодо ''Лучший оперный спектакль'' деп баштапкы сый келишкен<ref>{{Cite web|url=https://goldenmask.ru/fest_26_200.html|title=Золотая маска — Лауреаты 2020|website=goldenmask.ru|access-date=2021-08-16|archive-date=2021-08-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20210816060134/https://goldenmask.ru/fest_26_200.html|deadlink=no}}</ref>. {|class="graytable" style="text-align:center" |width=25%|[[Файл:E-burg asv2019-05 img25 Lenina37.jpg|310px]] |width=25%|[[Файл:E-burg asv2019-05 img49 Opera and Ballet House.jpg|270px]] |width=25%|[[Файл:Center of culture and arts "Verkh-Isetsky" (July 2022) - 1.jpg|270px]] |- |Ташкезер ле ювелир кеендиктиҥ музеи |Екатеринбургта опера ла балеттиҥ театры |Культура ла кеендиктиҥ «Верх-Исетский» деп тӧс јери |} Калада киноиндустрия јакшы ӧзӱм алынган. 1943 јылда Свердловский киностудия ачылган, бир јылдаҥ через год баштапкы художественный фильм — кӱӱлик кинокомедия «Сильва (1944)» бӱткен. «Лоранж» деп баштапкы кинотеатр Екатеринбургта 1909 јылда ачылган. Эмди Екатеринбургта 20-неҥ артык кинотеатр. эҥ јааны — Космос (киноконцертный театр)<ref>{{Cite web |url=https://www.kommersant.ru/private/pdoc?docsid=2997072 |title=Свердловская область попала в кадр |author=Юлия Позднякова. |date=2016-05-27 |publisher=[[Коммерсантъ]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170719224314/https://www.kommersant.ru/private/pdoc?docsid=2997072 |archivedate=2017-07-19 |accessdate=2016-07-07 |deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.apiural.ru/interview/?art=35726 |title=Интервью - АПИ-Урал |publisher=www.apiural.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110812195546/http://www.apiural.ru/interview/?art=35726 |archivedate=2011-08-12 |accessdate=2019-11-21 |deadlink=no}}</ref>. Екатеринбургта В. И. Филатовтыҥ адыла адалган тергеелик цирк каланыҥ тал ортозында турат, Исеть сууныҥ кӱнбадыш јарадында. 2012 јылда Екатеринбургта цирк «Лучший цирк года» деп номинацияда Шаривари деп сыйдыҥ лауреады болгон<ref>{{Cite web |url=http://www.culture.ru/news/8830 |title=В Москве вручили цирковой «Оскар». |website=Культура. РФ |date=2012-04-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150923212001/http://www.culture.ru/news/8830 |archivedate=2015-09-23}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.ruscircus.ru/sharivari_689 |title=Премией «Шаривари» отметили лучших деятелей циркового искусства - В МИРЕ ЦИРКА И ЭСТРАДЫ |publisher=www.ruscircus.ru |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190401164235/http://www.ruscircus.ru/sharivari_689 |archivedate=2019-04-01 |accessdate=2019-11-21 |deadlink=no}}</ref>. Калада эмдиги ӧйдӧ зоопаркта 1000-наҥ артык 350 бӱдӱм тындулар. Куштарлу павильондор, экзотикалык тындулар , обезьяндар, азулу тындулар ла слон ло о.ӧ. Зоопарктыҥ текши јери 2,7 га. == Экономиказы == === Текши айалгазы === {| class="wikitable sortable" style="float:right;" |+Екатеринбургта Россияныҥ јаан деген компаниялары<br>«Forbes» журналдыҥ 2017 јылда јетиргениле<ref name="frate">{{Cite web |url=http://www.forbes.ru/rating/350675-200-krupneyshih-rossiyskih-kompaniy-2017#top10 |title=200 крупнейших частных компаний России — 2017 |publisher=[[Forbes.ru]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171127005225/http://www.forbes.ru/rating/350675-200-krupneyshih-rossiyskih-kompaniy-2017#top10 |archivedate=2017-11-27 |accessdate=2017-11-29 |deadlink=no}}</ref>. |- !Место !Компания |- |111||Орус јес компания |- |113||Монетка (бир бӧлӱк магазиндер |- |144||Уралдыҥ авиалиниялары |- |155||Синара группа |- |158||Болотпромышленный компания |} [[Файл:Views of Yekaterinburg (Feb '22) - 2.jpg|мини|Орус јес компанияныҥ Екатеринбургта штаб-квартиразы]] Екатеринбург — телекейде јаан экономикалык тӧс јерлердиҥ бирӱзи. City-600 чодыла (глобал ВВП-ныҥ 60 % бӱдӱрип турган 600 телекейлик калалардыҥ ) тоозына кирет. 2010 јылда консалтинговый компания Екатеринбургтыҥ валовый продуктын 19 млрд доллар деп чотогон (2025 јылга јетире 40 млрд-ка једер учурлу деп компания чотойт)<ref>{{Cite web |url=https://iq.hse.ru/news/177666886.html |title=Российские города отстают в развитии |date=2014-08-28 |publisher=[[НИУ ВШЭ]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170205122949/https://iq.hse.ru/news/177666886.html |archivedate=2017-02-05 |accessdate=2016-07-07 |deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.mckinsey.com/global-themes/urbanization/urban-world-mapping-the-economic-power-of-cities |title=Urban world: Mapping the economic power of cities |date=2011-03 |publisher=[[McKinsey & Company|McKinsey Global Institute]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160704181404/http://www.mckinsey.com/global-themes/urbanization/urban-world-mapping-the-economic-power-of-cities |archivedate=2016-07-04 |accessdate=2016-07-07 |deadlink=no}}</ref>. Екатеринбург совет ӧйдӧ Челябинск ле Пермь Уральский промышленный узел болгон, экономиказында 90 % промышленный кала болгон (90 %-ти оборонный производстводо болгон)<ref name="economika" />. Екатеринбургтыҥ алдындагы јааны Аркадий Чернецкийдиҥ амадаганыла эмди мында складское хозяйство, транспорт, логистика, телекоммуникациялар, финансовый сектор, саду ла о.ӧ. ӧзӱм алынган<ref name="economika">{{Cite web |url=http://www.megapolis-online.com/articles/ekaterinburg-globalniy-gorod.html |title=«Екатеринбург — глобальный город» |author=Алексей Белоусов, Орнат Валентина. |date=2015-10-13 |publisher=Мегаполис |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160827174558/http://www.megapolis-online.com/articles/ekaterinburg-globalniy-gorod.html |archivedate=2016-08-27 |accessdate=2016-07-07 |deadlink=yes}}</ref>. Экономико-географ Наталья Зубаревичтиҥ шиҥдегениле эмдиги Екатеринбург промышленный специализациязын јылыйтарга јеткен<ref>{{Статья |ссылка=http://demoscope.ru/weekly/2013/0551/demoscope551.pdf |автор=Зубаревич Н.В. |заглавие=Крупные города России: лидеры и аутсайдеры |год=2013 |место=М. |издание=Демоскоп Weekly |издательство=[[Высшая школа экономики|НИУ ВШЭ]] |тип=журнал |номер=551—552 |страницы=1—17 |issn=1726-2887 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170205123936/http://demoscope.ru/weekly/2013/0551/demoscope551.pdf |archivedate=2017-02-05}}</ref>. 2008 јылдаҥ 2010 јылга јетире, РБК-ныҥ версиязыла Екатеринбург Россия калаларыныҥ ортозында инвестиционный јилбӱлӱ калалардыҥ рейтингинде ӱч лидердиҥ тоозында<ref>{{Cite web|url=https://м.екатеринбург.рф/news/29711-ekaterinburg-stal-luchshim-gorodom-dlya-vedeniya-biznesa-sredi-millionnikov-rossii|title=Екатеринбург стал лучшим городом для ведения бизнеса среди миллионников России}}</ref><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.e1.ru/text/gorod/2010/11/10/52392011/|title=Екатеринбург стал лучшим городом для ведения бизнеса среди миллионников России|website=www.e1.ru|date=2010-11-10|access-date=2021-11-11|archive-date=2021-10-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20211019161212/https://www.e1.ru/text/gorod/2010/11/10/52392011/|deadlink=no}}</ref>. === Промышленность === Екатеринбург тӧзӧлгӧнинеҥ ле ала јаан промышленный тӧс јер болгон. XVIII чакта тӧс отрасли темир кайылтары ла темир сулаары болгон, XIX чакта машиностроение табылган, XIX чактыҥ экинчи јарымында јеҥил ле аш-курсак (ансада кулур јазаар) промышленность ӧзӱм алынган. Производствоныҥ база бир ичкерлегени индустриализацияныҥ ӧйинде болгон — бу ӧйдӧ калада завод-гиганттар тудулган, уур машиностроение ӧскӧн. [[Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу|Ада-Тӧрӧл учун Уду јуу]] тушта Свердловскка алтан кирези предприятие эвакуацияга Орто Россия ла Украинадаҥ келген, оныҥ учун мында производственный мощностьтор тыҥып, Уралда промышленностьто јаҥы отрасльдар ачылган. Эмдиги ӧйдӧ Екатеринбургта 220-теҥ артык јаан ла орто предприятиелер бар, эҥ кӧби производствоныҥ брабатывающий сферазында  — 197{{sfn|Качанова|2013|с=205}}. 2015 јылда бойы белетеген товарлардаҥ 323 288 млн салковойго аткарылган. Производство отрасльдар аайынча мынайда бӧлинет: Металлургия ла металлообработка — 20,9 %, аш-курсак производство — 13,3 %, Электротехникада электрооборудование, электрон ло оптический оборудование — 9,2 %, транспортный машиностроение — 8,4 %, Машиностроение — 6,4 %, химический производство — 5,5 %, металл эмес минерал продукттар — 3,7 %, резин ле пластмасс эдимдер — 2,8 %, целлюлозно-бумажное производство, полиграфия — 0,5 %, оноҥ до ӧскӧ — 29,3 %{{sfn|Итоги развития|2016|с=76}}. Калада бир канча јаан орус промышленный компаниялардыҥ штаб-квартиралары бар  — «МРСК Урала», «Энел Россия», «Сталепромышленная компания», «Русская медная компания», концерн «Калина (компания)», «НЛМК-Сорт», «ВИЗ-Сталь», «Группа Синара», «Уралэлектротяжмаш», «НПО автоматики имени академика Н. А. Семихатова», «Уральский завод тяжёлого машиностроения», «Русагро, Жировой комбинат», «Форэс», кондитерское объединение «Сладко», «Машиностроительный завод имени М. И. Калинина», «Уралхиммаш» ло о.ӧ.<ref>{{Cite web |url=http://www.advis.ru/cgi-bin/new.pl?3F647903-080E-F644-A245-870082C6D478 |title=ТОП-100 крупнейших предприятий Свердловской области Екатеринбург. |date=2011-10-11 |publisher=Деловой квартал |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160831173827/http://www.advis.ru/cgi-bin/new.pl?3F647903-080E-F644-A245-870082C6D478 |archivedate=2016-08-31 |accessdate=2016-14-06 |deadlink=no}}</ref>. {|class="graytable" style="text-align:center" |width=25%|[[Файл:MoscowParade2009 7.jpg|259px]] |width=25%|[[Файл:MoscowParade2009 8.jpg|259px]] |width=25%|[[Файл:Defibrillator (UOMZ).jpg|270px]] |- | М. И. Калининниҥ адыла адалган машиностроительный заводтыҥ Зенитно-ракетный комплексы С-300В | Уралтрансмаштыҥ «Мста-С» деп самоходный артиллерийский установказы | Уральский оптико-механический заводтыҥ Переносной дефибрилляторы ДФР-02 |} == Кереестер == === Архитектура === Екатеринбург бажынаҥ ала архитектуразын кичееп, тураларын пландап јазаган кала болуп јат. Француз Арк-э-Сенан, Клод-Никола деген калалардаҥ 27 јыл озо тудулган. Ол тӱӱкиде баштапкы ''Идеальный промышленный кала'' болгон. XIX чактыҥ баштапкы јарымында калада классицизм јол алынган. Екатеринбургта усадьбалар, флигельдер, службалар, английский парктар тудулган. Орус классицизм аайынча генерал В. И. Глинканыҥ резиденциязы , Расторгуев ле Харитонов, Казанцев, Рязанов, Ошурков ло о.ӧ. којойымдардыҥ јурттары тудулган. Ол тушта каланыҥ бӱдӱмин јарандырар јаан ишти архитектор Михаил Малахов ӧткӱрген (1815 — 1842). Ӱстӱги-Исетский завод ло Ново-Тихвинский монастырдыҥ ансамбльдарын ол јазаган{{sfn|Энциклопедия Екатеринбурга|2002|с=30}}. {|class="graytable" style="text-align:center" |width=25%|[[Файл:Rastorguyev's Estate-2021 - 4.jpeg|282px]] |width=25%|[[Файл:E-burg asv2019-05 img27 Sevastianov Manor.jpg|320px]] |width=25%|[[Файл:House Zotov Tarasov.jpg|252px]] |- |Расторгуев — Харитоновтордыҥ јурты |Севастьяновтыҥ туразы |Тарасовтыҥ јурты |} 1960-чы јылдарда типовой застройка ӧзӱм алынып, тӱҥей тура-комплекстер кӧптӧгӧн. Индивидуал проектле туралар каа-јаа ла тудулатан: Космос (киноконцертный театр), Дворец Молодёжи (Екатеринбург) ле Дворец народного творчества (Екатеринбург){{sfn|Энциклопедия Екатеринбурга|2002|с=31}}. {|class="graytable" style="text-align:center" |width=25%|[[Файл:Views from Vysotsky skyscraper-2021-29.JPG|278px]] |width=25%|[[Файл:ОДО - окружной Дом офицеров - panoramio.jpg|249px]] |width=25%|[[Файл:Hotel Madrid (Yekaterinburg)-2021-3.jpg|240px]] |- |Чекисттердиҥ калазы |Офицерлердиҥ туразы (Екатеринбург) |Гостиница «Мадрид» |} 2010-чы јылдарда Екатеринбург 1189 бийик ({{lang-ru|высотный}}) тура тудуп баштаган. Ол тоодо 20 небоскрёб, эҥ бийиги — башня «Исеть», бийиги 209 метр<ref>{{Cite web |url=https://www.emporis.com/city/100842/yekaterinburg-russia |title=Yekaterinburg |publisher=emporis.com |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160322110207/http://www.emporis.com/city/100842/yekaterinburg-russia |archivedate=2016-03-22 |accessdate=2016-07-07 |deadlink=no}}</ref>. 2020 јылда Россияда Норман Фостердиҥ бир проекти бӱткен — штаб-квартира РМК<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://meduza.io/feature/2020/11/18/byuro-normana-fostera-mnogo-raz-pytalos-stroit-zdaniya-v-rossii-no-nichego-ne-poluchalos|title=Бюро Нормана Фостера много раз пыталось строить здания в России, но ничего не получалось Наконец, в 2020-м это произошло — рассказываем о «доме-ананасе» в Екатеринбурге|website=Meduza|access-date=2021-11-20|archive-date=2021-11-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20211120153920/https://meduza.io/feature/2020/11/18/byuro-normana-fostera-mnogo-raz-pytalos-stroit-zdaniya-v-rossii-no-nichego-ne-poluchalos|deadlink=no}}</ref>. {|class="graytable" style="text-align:center" |width=15%|[[Файл:February Revolution skyscraper (A).JPG|220px]] |width=15%|[[Файл:Aquamarine Yekaterinburg 1.jpg|220px]] |width=15%|[[Файл:ЖК Адмиральский.jpg|220px]] |width=15%|[[Файл:Kandinsky building (Yekaterinburg).jpg|220px]] |width=15%|[[Файл:Solnechnyy district building (Yekaterinburg).jpg|220px]] |width=15%|[[Файл:Akademicheskiy district building (Yekaterinburg).jpg|220px]] |- |«Февральская Революция» деп улус јадар комплекс |«Аквамарин» улус јадар комплекс |«Адмиральский» улус јадар комплекс |«Кандинский» улус јадар комплекс |Екатеринбургтыҥ Кӱнет микрорайонында «Кӱнет» деп улус јадар тура |Екатеринбургтыҥ Академический аймагында улус јадар тура |} Сӱрекей јараш архитектуралу туралар Севастьяновтыҥ туразы — ӧргӧӧ, (1860—1866, арх. А. И. Падучев). Тарасовтыҥ јурты  — эски таш туралардыҥ бирӱзи. Расторгуев — Харитоновтордыҥ туразы — 1794—1836 јылдарда тудулган, архитектор Михаил Малахов. Горный башчыныҥ туразы — XIX чактыҥ бажунда тудулган, архитектор М. П. Малахов. Железновтыҥ јурты, (1892—1902 ј.ј.), архитектор А. Б. Турчевич. Коробков којойымныҥ туразы (архитектор М. П. Малахов). {|class="graytable" style="text-align:center" |width=25%|[[Файл:Набережная в центре Екатеринбурга Ekaterinburg Riverside View.jpg|270px]] |width=25%|[[Файл:Дом Главного начальника горных заводов Хребта Уральского. Возведён в первой трети XIX века по проекту архитектора М. П. Малахова..JPG|270px]] |width=25%|[[Файл:Novo-Tikhvinsky Monastery (July 2022) - 3.jpg|270px]] |- |Екатеринбургтыҥ ортозында суу јакалай |Горный начальниктиҥ туразы |Александро-Невский собор |} == Спорт == == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Литература == * {{Книга |ref=Большаков |ссылка=https://www.ipae.uran.ru/sites/default/files/publications/ipae/0300_2006_Экология_города.pdf |автор=Большаков В.Н., Черноусова Н.Ф., Толкачев О.В. |заглавие=Экология город. Млекопитающие |год=2006 |часть=Млекопитающие города Екатеринбурга |место=Екатеринбург |издательство=Уральский федеральный университет |страниц=106 |isbn=5-98949-003-8 |тираж=150}} * {{Книга |ref=Вершинин |ссылка=http://elar.urfu.ru/bitstream/10995/1373/1/1324740_schoolbook.pdf |автор=Вершинин В.Л. |заглавие=Определитель амфибий и рептилий Среднего Урала |год=2007 |место=Екатеринбург |издательство=Уральский федеральный университет |страниц=125}} * [[Дмитриев-Мамонов, Александр Ипполитович|Дмитріев-Мамонов А. И.]], Здзярский А. Ф. ''[[:commons:File:Путеводитель по Великой Сибирской железной дороге, 1900.djvu|Путеводитель по Великой Сибирской желѣзной дорогѣ]]. Изданіе [[Министерство путей сообщения Российской империи|Министерства путей сообщенія]]'' (с 2 [[Фототипия|фототипіями]], 360 фототипогравюрами, 4 картами Сибири, 3 планами городовѣ) // СПб: Товарищество художественной печати. — 1900. — 600 с. (С. 127—131). * {{Книга |ref=Доклад главы администрации Екатеринбурга |ссылка=http://xn--80acgfbsl1azdqr.xn--p1ai/file/a5f8c40c7dcc77faa28034faea3effc0 |заглавие=Доклад главы Администрации города Екатеринбурга А.Э.Якоба о достигнутых значениях показателей для оценки эффективности деятельности органов местного самоуправления городских округов и муниципальных районов за 2015 год и их планируемых значениях на 3-летний период |год=2016 |место=Екатеринбург |издательство=Администрация города Екатеринбурга}} * {{ЕКБ-Э|ref=Энциклопедия Екатеринбурга}} * {{Книга |ref=Особо охраняемые природные территории города Екатеринбурга |ссылка=http://xn--80acgfbsl1azdqr.xn--p1ai/file/66b81307bd3ae3dc9dad15f5c5a3c8b0 |автор=Зайцев О.Б., Поляков В.Е. |заглавие=Особо охраняемые природные территории города Екатеринбурга |год=2015 |место=Екатеринбург |издательство=Издательский дом «Ажур» |страниц=51 |isbn=978-5-91256-266-2}} * {{Книга |ref=Итоги развития |ссылка=https://xn--l1a.xn--80acgfbsl1azdqr.xn--p1ai/file/f178ca4ef81311e801b1264541cfcad5 |заглавие=Итоги социально-экономического развития муниципального образования «город Екатеринбург» в 2015 году |год=2016 |место=Екатеринбург |издательство=Департамент экономики Администрации города Екатеринбурга |страниц=202}} * {{Книга |ссылка=http://www.ranepa.ru/obyavlenia/Fevral2014/kachanova-dis.pdf |автор=Качанова Е. А. |заглавие=Стратегические приоритеты формирования финансов муниципальных образований в условиях реформирования бюджетного устройства |год=2013 |место=М. |издательство=[[Российская академия народного хозяйства и государственной службы при президенте Российской Федерации]] |страниц=354 |ref=Качанова }} {{Wayback|url=http://www.ranepa.ru/obyavlenia/Fevral2014/kachanova-dis.pdf |date=20171215153750 }} * {{Книга:СССР. Географическое описание|УРЛ}} * {{Книга |ref=УФУ |ссылка=http://www.scopusaward.ru/presentations/scopus_award_urfu_casestudy.pdf |заглавие=Case study: Уральский федеральный университет как опорный вуз промышленности региона |год=2016 |место=Екатеринбург |издательство=Уральский федеральный университет |страниц=32 |access-date=2016-09-17 |archive-date=2019-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190401163005/http://www.scopusaward.ru/presentations/scopus_award_urfu_casestudy.pdf |deadlink=yes }} {{Wayback|url=http://www.scopusaward.ru/presentations/scopus_award_urfu_casestudy.pdf |date=20190401163005 }} * {{Книга |ref=Поспелов |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]] |заглавие=[[Географические названия мира. Топонимический словарь]] |ответственный=отв. ред. Р. А. Агеева |год=2002 |издание=2-е изд., стереотип |место=М. |издательство=Русские словари, Астрель, АСТ |страниц=512 |isbn=5-17-001389-2 |тираж=3000}} == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} {{Арасейдиҥ калалар-миллионерлер}} [[Категория:Россияныҥ федерал учурлу калалары]] [[Категория:Арасейдиҥ калалар-миллионерлер]] [[Категория:Алфавитле Россияныҥ калалары]] [[Категория:Россияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери]] [[Категория:Россияныҥ калалары]] pya52k8zz5wtncct4j0cxp8k8mqaeb7