Wikipedia csbwiki https://csb.wikipedia.org/wiki/Prz%C3%A9dn%C3%B4_starna MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Media Specjalnô Diskùsëjô Brëkòwnik Diskùsëjô brëkòwnika Wiki Diskùsëjô Wiki Òbrôzk Diskùsëjô òbrôzków MediaWiki Diskùsëjô MediaWiki Szablóna Diskùsëjô Szablónë Pòmòc Diskùsëjô Pòmòcë Kategòrëjô Diskùsëjô Kategòrëji TimedText TimedText talk Moduł Dyskusja modułu Gadżet Dyskusja gadżetu Definicja gadżetu Dyskusja definicji gadżetu 0 1448 186697 186195 2022-07-25T21:47:48Z Motorium 15290 wikitext text/x-wiki [[Òbrôzk:CSB Flag.svg|thumb|[[Fana Kaszëbsczi]]]] '''Kaszëbë''' abò '''Kaszëbskô''' ([[Pòlsczi jãzëk|pòl.]] ''Kaszuby'', [[Łacyńsczi jãzëk|łac.]] ''Cassubia''<ref>[http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_III/904 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom III]</ref>, miem. ''Kaschubei'' abò ''Kaschubien'') - òbénda nad sztrądã [[Bôłt]]u, part [[Pòmòrskô|Pòmòrsczi]] dze żëją [[Kaszëbi]] (aùtochtoniczny [[Pòmòrzónie|Pòmòrzanie]]). == Greńce Kaszëbsczi == [[Òbrôzk:Kôrta Kraju Kaszëbów.jpg|mały|227x227px|Kôrta Kraju Kaszëbów]] Wëznaczenié greńców Kaszëbsczi je dosc problematiczną rzeczą, bò w ùszłoce Kaszëbskô nie bëła nigdë òbéńdą òkresloną administracëjno (w procëmnoce np. do Zôpadny- czë Pòrénkòwi Pòmòrsczi). Drãgòscë dodôwô fakt, że greńce òbéndë zwóny "Kaszëbskô" przesëwałë sã w cygù stalatów na pòrénk. Czej w [[1238]] r. miono krôjnë "Cassubia" pòjawiło sã pierszi rôz w dokùmeńtach, òbjima òna dzél Zôpadny Pòmòrsczi. W tich czasach [[Słowiónie]] z Pòrénkòwi Pòmòrsczi definitiwno nie mianowelë sã "Kaszëbama". Wespólnym mionã Nadbôłtowëch Słowianów midzë [[Wisła|Wisłą]] a [[Òdora|Òdorą]] bëło "Pòmòrzani". [[Gerard Labùda]] (1991) napisôł równak, że na Pòmòrzu utwòrzało są le jedno miono dlô zemi i lëdzy – Kaszëbë, ''Kaszuby''. Ten autor pisze téż, że na pòrénk wãdrowa dësza kaszëbiznë (jãzëk i zwëk), a nie kaszëbsczi lëdze, chòc tak niejedni to zmiłkòwò òpisywają. W 1880 rokù [[Wejrowò]] bëło ùznóny za stolëcã Kaszëbsczi Zemi. Dejade dzysô to prawie dzél Pòrénkòwi Pòmòrsczi je nôczãscy mianowóny "Kaszëbskô", sztërkama no miono je téż rozcygóné na pòrénkòwé zemie Zôpadny Pòmòrsczi (òkòlé [[Bëtowò|Bëtowa]], [[Lãbòrg]]a, [[Leba|Lebë]]). Dosc pòpùlarnym pòzdrzatkã je sfòrmùłowanié, że: "Kaszëbskô je tam, dze mieszkają (w grëpie) [[Kaszëbi]]". Próbë wëznaczeniô greńców Kaszëbsczi dokònôł [[Jan Mòrdawsczi]] w prôcë: "Geògrafia dzysészëch Kaszëbów" (1999). Do Kaszëbsczi zarechòwôł òn zemie, we chtërnëch wedle badérowaniów socjologów przënômni 1/3 lëdztwa są òsobë czëjącé sã Kaszëbama, abò dze mieszkô zacht wielëna Kaszëbów (je to przëtrôfk w trzech gardach: w [[Gduńsk]]ù, [[Gdiniô|Gdini]] ë [[Sopòt|Sopòce]]). Wedle taczich kriteriów teritorium Kaszëbsczi òbjimô wiéchrzëznã kòl 6 200&nbsp;km² w [[gmina]]ch [[Wòjewództwo pòmòrsczé|pòmòrsczégò wòjewództwa]], a òsoblëwò: * '''[[Pùcczi kréz]]''': 1. Gard [[Hél]], 2. Gard [[Jastarniô]], 3. Gard [[Pùck]], 4. Gard [[Wiôlgô Wies]], 5. [[Gmina Kòsôkòwò]], 6. [[Gmina Krokòwa]], 7. [[Gmina Pùck]]. * '''[[Wejrowsczi kréz]]''': 1. Gard [[Réda]], 2. Gard [[Rëmiô]], 3. Gard [[Wejrowò]], 4. [[Gmina Chòczewò]] - part, 5. [[Gmina Gniewino]], 6. [[Gmina Lëniô]], 7. [[Gmina Lëzëno]], 8. [[Gmina Łãczëce]], 9. [[Gmina Szëmôłd]], 10. [[Gmina Wejrowò]]. * '''[[Lãbòrsczi kréz]]''' - part: 1. [[Gmina Céwice]] - part. 2.[[Nowô Wies]] 3. [[Gmina Wickò]] [[Łeba|4.Gmina Łeba]] * '''[[Bëtowsczi kréz]]''' - part: 1. Gard [[Bëtowò]] ë [[Gmina Bëtowò]], 2. [[Gmina Czôrnô Dãbrówka]], 3. [[Gmina Lëpnica]], 4. [[Gmina Parchòwò]], 5. [[Gmina Tëchòmié]]. * '''[[Kartësczi kréz]]''': 1.Gard [[Kartuzë]] ë [[Gmina Kartuzë]], 2.Gard [[Żukòwò]] ë [[Gmina Żukòwò]], 3.[[Gmina Chmielno]], 4.[[Gmina Przedkòwò]], 5.[[Gmina Sëlëczëno]], 6.[[Gmina Srôkòjce]], 7.[[Gmina Somònino]]. * '''[[Kòscérsczi kréz]]''': 1. Gard [[Kòscérzëna]], 2. [[Gmina Kòscérzëna]], 3. [[Gmina Dzemiónë]], 4. [[Gmina Kôrsëno]] - part, 5. [[Gmina Lëpùsz]], 6. [[Gmina Nowô Karczma]] - part * '''[[Chònicczi kréz]]''' - part: 1. Gard [[Brusë]] ë [[Gmina Brusë]], 2. [[Gmina Chònice]] - nordowi part, 3. [[Gmina Kònarzënë]]. * [[Człëchòwsczi kréz]] - part: 1. [[Gmina Przechlewò]] - part. * '''Gard [[Gduńsk]]''', '''Gard [[Gdiniô]]''', '''Gard [[Sopòt]]''' Pòlemikã móże rodzëc sprawa teroczasnégò teritorialnégò òbjimù Kaszëbów. Òstało przëjãté, że: * drëżéń Kaszëbów robi na òbéńda Pòmòrzô, na chtërny na co dzéń, w miészim abò wikszim stãpniu, pòtrzebòwóny je [[kaszëbsczi jãzëk]]; * za Kaszëbë je przëjãtô òbéńda, na jaczi lëdze rechùjącé sã do ti spòlëznë robią przënômni trzecy dzél môlowégò lëdztwa i ten, dze nimò niewiôldżégò procenta w òbrëmienim dónégò zalëdzeniô wielota Kaszëbów je wiôlgô (np. we Gduńsku i Sopòce); No slédné kriterium pòzwòli, mòżebno, przesënąc greńce teroczasnëch Kaszëbów na zôchód, jakò że są znaczi, że w stronach pod [[Słëpsk]]iem procent [[Kaszëbi|Kaszëbów]] i swiąda kaszëbskòscë nëch terenów je znaczącô.[[Òbrôzk:Gdunsk_5.jpg|thumb|250px|Katédra w Gduńskù-Òlëwie, môl pòchòwaniô ksyżeców Pòrénkòwi Pòmòrsczi]][[Òbrôzk:Porenkowo_Pomorsko_1.png|thumb|250px|Kôrta Pòrénkòwi Pòmòrsczi z zaznaczenim dzysdniowi kaszëbsczi òbéndë ôs dôwny zemi Słowińców]] === Pòdzélënk Kaszëbsczi na regionë === Bënë dzysdniowi Kaszëbsczi je mòżlëwé wëapartnic 5 kùlturno-jãzëkòwëch regionów: 1. '''[[Norda]]''' - tradicëjnô òbéńda nordowòkaszëbsczich dialektów (krézë: pùcczi, wejrowsczi,lãbòrsczi) 2. '''Westrzódk''' - tradicëjnô òbéńda westrzédnokaszëbsczich dialektów ([[Kartësczi kréz]]) 3. '''Pôłnié''' - tradicëjnô òbéńda pôłniowòkaszëbsczich dialektów (dzélowò krézë: kòscersczi, chònicczi, tëchòlsczi) 4. '''Zôpôd''' - òbéńda chtërnô przed [[II Swiatowô Wòjna|II Swiatową Wòjną]] słëcha do Miemiecczi, a pò ny òsta przëznónô Pòlsczi Lëdowi Repùblice. Kaszëbi nie są tam procentowò tak trójną miészëzną jak na Nordze, Westrzódkù ë Pôłnim (dzélowò kréze: Lãbòrg, Bëtowò) 5. '''Trzëgard''' - aglomeracëjô Gduńska (historëcznô stolëca Kaszëbów), Gdini ë Sopòtu. Jesz na zôczątkù XX-gò stolatégò jistniałë tam aùtochtoniczné dialektë kaszëbsczé: nordowòpòrénkòwé- wiôlgòkacczi, witomińsczi, sopòcczi; ë pôłniowòpòrénkòwé: òlëwsczi, brzezënsczi, matarnsczi. Dzysô w Trzëgardze Kaszëbi są nôwikszą etniczną miészëzną, chòc jãzëkòwò w zacht wikszoscë spòlaszałą. == Ekònomijô == [[Òbrôzk:Mechelinki, łódź rybacka.jpg|thumb|left|Bôt]] Nôwicy lëdzy robi w sferze ùsłëgów. Wôżnéma wietwiama gòspòdarzënkù Kaszëb są: turistika, mòrskô industrëjô (òkrãtownie ë pòrtë),bùdowizna, rëbaczenié ë gbùrzëzna. Kaszëbi są téż bëlnyma stolôrzama i piekôrzama. Turistika rozwijô sã nad sztrądã [[Bôłt]]u, ale wiele turistów przëcygają téż pòjezérza i niechtërné gardë, np. [[Gduńsk]]. Do nôbarżi znónëch kùrortów ë wëpòczinkòwëch môlowòsców słëchają: [[Chmielno]], [[Jastarniô]], [[Leba]] i [[Sopòt]]. Niejedné rastauracëje, karczmë i gòscyńce pòdôwają dlô wanożników kaszëbsczé smaczczi: wãgòrzową zupã, [[czarwina|czarwinã]], [[plińce]] i jin. Mòże liczëc, że w przińdnëch latach wczasowëch chëczów ë agrokwatérów bãdze na Kaszëbach wicy. == Stón i òchróniô òkrãżégò == [[Òbrôzk:Phytoplankton bloom in the Baltic Sea (July 3, 2001).jpg|thumb|Planktón na Bôłce òb lato 2001 rokù]] Jesz na zôczątkù lat dzewiãcdzesątych XX wiekù, z wëszłotë dzejnotë człowieka, na mòcno zagòspòdarzonëch òbéńdach Kaszëbów i przëlégłégò do nich [[Bôłt]]u bëłë w niebezpiekù wszëtczé dzélëczi òkrążégò, a òsoblëwò: hidrosfera, atmòsfera, wiérzk zemi, roscënizna i zwiérzãcy swiat. W wszelejaczich zakładach i chëczowëch gòspòdarztwach pòwstôwało wiele jindustriowégò i kòmùnalnégò sztokù, z chtërnégò znaczny dzél nie béł òbczëszcziwóné. Szkòdzało ùżëwanié w gbùrzenim wiôldzich miôrków szutów ë pestëcydów, ale téż z wëszłotë niegwôscëwégò zabezpieczeniô kòmùnalnégò i jindustriowégò sztokù doszło do tegò, że baro lëchi béł sanitarny stón rzéków, jezór a stëdni. W Stãgłi Wisle wszëtczé pòbiéróné próbczi wòdë bëłë za klasą czëstoscë fizykòchemiczné, a w 57% biologòwi. Mòcno zaczapóné bëłë: [[Reduniô]] a [[Wisła]] (Zgniłô Wisła), chtërné dotëgòwałë kòl 7000 hm³ sztokù na rok (100% wòdów III klasë czëstoscë fizykòchemiczné i 100% wòdów pòzaklasowëch biologòwò), a z jezór – Grabòwsczé, Karczemné, Klôsztórné, Garczin, Tëchómsczé i jinszi. Sanitarny stón wòdë pòbiéróné przez lëdztwò z wòdoprowôdników i ze stëdniów béł co sztërk lëchi. Stëdnie pùbliczné bëłë zaczapóné jaż w 80%. Trójmiescé, w chtërnym mieszkô wicy jak 750 000 lëdzy i mòcno rozwity je jindustrëjô, brëkùje baro wiele wòdë. Dłudżi czas bez ògrańczeniów bëłë wëzwëskiwónë pòdzémné wòdë. Przez przezmiarã eksploatacëji bëłë òne w znacznym gradze pòwëbieróné. Narëszonô bëła równowôga hidrologòwô. Pòd [[Gduńsk|Gduńskã]] i jegò òkòlém zrobił sã głãbòczi dół òbniżëniowi ò wiéchrzëznie bez mała 300&nbsp;km². Wòdë rzéków, chtërné mają wiele związków chemicznëch i w wiele za môłym gradze biologòwò òbczëszczoné kòmùnalné sztok, docérają do mòrza. Przez to òstała mòcno zatrëtô [[Gduńskô Hôwinga]]. Wiôldżi kwantum bakcylów glótowëch,chtërné ùnôszłë sã w wòdze ùniemòżniwało branié kąpiélë. We Władisławòwie – w czerënkù pôłniowò-pòrénszim òd pòrtu, w Nowim Pòrce i w [[Gdiniô|Gdini]] Òrłowie òd 64% do 92% pòbiérónëch próbków wòdë bëło za klasą abò w III klasë czëstoscë. Wiele kąpielëszczów mùszało bëc zamkłé. Tak bëło kòl [[Bôłt]]u w [[lëpińc]]u 2018 r. Òrganicznô materëjô a téż azot i fòsfór docérają do mòrza za pòstrzédzëzną rzéków. Ta rzôdzëzna, a téż wlewë òceanicznëch wòdów do [[Bôłt]]u i zmianë temperaturë wòdë prowadzą do periodnégò spôdaniégò abò rostu biomasë roscënów i zwiérzãtów w Gduńsczi Hôwindze i w ji sąsedztwie. W ùbògaconëch przez azot i fòsfór mòrzczich wòdach òsoblewò mòcno rozwijô sã planktón. Przez to na zôczątkù rosce kwantum òrganizmów, chtërné nim sã żëwią. Równak z czasã planktón sã tak rozrodzywô, że rëbë i jiné zwiérzãta nie są w sztãdze gò w całosce skònsumòwac. Nieżëwi planktón, chtëren òpôdô, przez dëgòwanié bakcylów rozkłôdô sã. Przez tã rzôdzëznã zmiésziwô sã kwantum krzisenia, a na dnie zjawiwô sã sarkòwòdzyk, chtëren trëje i wiele ôrtów rëbów mô ùniemòżlëwioné rozrodzywanié sã, a w skrôwnëch wëpôdkach to prowadzy do jich smiercy. Znaczny òbéńda Gduńsczi Głãbi bëła fùl sarkòwòdzyka. Na skùtk tich procesów w latach sédemdzesątëch i òsemdzesątëch nôwikszi zmianë nastałë w Pùcczi Hôwindze, nôsnôdszi i nôbarżi pòdajny na cësk zgnojeniów òbéńdze Gduńsczi Hôwindżi. [[Pùcczi kréz]] mô przë tim wësoczi wskôzywôcz zachòrzeniô lëdzy na reka. W Pùcczi Hôwindze nazebrało sã wiele trëjącëch związków to i jidealny czedës nierzchòwiszczé dlô wiele ôrtów rëbów stracëło swòją wôżnotã. Prawie ju nie bëło [[lasfòr]]a, [[Brzóna|brzónë]], [[wãgòrz]]a abò [[łosos]]a. Ù wiele rëbów bëło widzec znanczi chòrobów, do chtërnëch doprowadzało biwanié w zgnojonym òkrãżém. Wiôldzim zagrożeniém dlô mòrzczich wodów są wëcéczi sërégò òléju.Przëmiérno – 1 tona sërégò òléju pòòkriwô cenką légą wiéchrzëznã 12&nbsp;km².Temù też nie dzëwi nas chùtkô jinterwencëjô przënôléżnëch mòrzczich służbów w wëpôdkù, wezmë na to awarëji przërëchtënków w bazé rzôdczëch òpôłów abò karëwôrtnégò zdrzëcaniô przez niejedné òkrãtë balastowëch wodów, w chtërnëch są resztczi sërégò òléju. W zurbanizowani conie gduńsczi krôjnë baro mòcno bëła zatrëtô atmòsféra. Przëłoziwałë sã do te wielny wërobné zakładë, a téż chëczowé gòspòdarztwa i tërlëkòwô rësznota. W pôrãdzesąt òsoblëwò ùprzikrzonëch dlô òkrążégò zakładach („Sarkòpòl”, rafinerëjô, elektrocepłowniô, cëkrowniô i jiné) pòwstôwało 264 000 ton parzënów i 59 000 ton gazowëch zaczapaniów na rok. Jindustria, gbùrzenié, transpòrt i jiné partë gòspòdarzënkù, a téż chëczowé gòspòdarztwa są pòczątkiem rozmaitégò szlachù òdpôdków, chtërné zgromadzoné w wëznaczonëch placach zajimają wiedno wikszi rëmie, a to przëłożiwô sã do degradacëji wiéchrzëznë zemi. Samé leno jindustriowé òdpôdczi, jak np. fòsfògipsë, sëpny pòpiołë ë szlaczi z energeticzi i cepłownictwa a téż mineralné parzënë nazebróné w wòjewództwie do 2003 rokù, wôżą przeszło 21 mln ton, a pòòkrëłë òbéńdã kòl 2,6&nbsp;km². Są stolemné òlérë z nalézeniém placów na wësëpiska smieców, bò na nich mòże żëc np. [[szpańsczi slënik]]. Té wësëpiska,chtërné jistnieją, są ju wnetka czësto wëzwëskóné, a na ùmôlowanié nowëch nié ma zgòdë lëdztwa, chtërno mieszkô w sąsedztwie bédowónëch môlów. Degradacëji òkrążégò, chtërna robi pòkroczi człowiek nie przëzérô sã pasywno, le podjimô corôz barzi skùtkòwné kroczi sparłãczoné z jegò óchrónią. Jinwesticjowé wëdôwczi na óchróniã òkrążégò i gòspòdarzënk wòdny pòstãpno rosną. Np. w 2005 rokù w całim pòmòrzczim wòjewództwie wëniosłë òglowò 2 329 mln zł, przë tim na óchróniã wiodra bëło przeznaczoné 34,2 mln zł, na sztokòwi gòspòdarzënk i óchróniô wòdów 1 624 mln zł,na gòspòdarzënk òdpôdkama, òchróniô i doprowadzenié wôrtnotë ùżëtny zemiów jak bëło przódë, a téż pòdzemnëch a wiéchrzëznowëch wòdów 27,7 mln zł, na wòdny gòspòdarzënk 50,6 mln zł. W latach 1990–2005 bëło rëszoné abò rozbùdwóné pôrãdzesąt kòmùnalnëch i jindustriowëch òbczëszczalniów sztokù. Jedna z nôwikszëch òbczëszczalniów – w Dãbògòrzim – zbiérô sztok z òbéńdë, na chtërné mieszkô kòl 400 000 lëdzy (z [[Gdiniô|Gdini]], [[Sopòt]]u, [[Rëmiô|Rëmi]], [[Réda|Rédë]], [[Wejrowò|Wejerowa]]). Òbczëszczalniô w [[Swôrzewò|Swôrzewie]] zbiérô i òbczëszcziwô sztok z [[Pùck]]a, [[Wiôlgô Wies|Wiôldżi Wsë]] i całégò Hélsczégò Półòstrowa. Pòdług [[Jan Mòrdawsczi|Jana Mòrdawsczégò]] (1999) òbéńda Kaszëbów je mało zatrëtô, òkòma przëmiérzno tamsamnëma jezorama i môlama, jak téż niechtërnëma kawałkama rzéków. Pòmôgô to rozwicu turisticzi. Bôczënk przërzesziwô sã tu do òchrónë przërodnégò òkrãżégò. Wërazã tegò je założenié parków i rezerwatów, ùznanié niechtërnëch òbiektów żëwy i miartwy przërodë za pamiątczi przërodë. Na Kaszëbach je cziledzesąt rezerwatów. Bliskò 1000 òbiektów pònazwóno mionama pamiątków przërodë (pòjedińczé drzewa, karna drzéw, aleje, [[Diôbli kam|eraticzi]] i jiné). === Znóny lëdze pòchôdający z Kaszëbsczi (w dzysdniowëch greńcach), abò z nią zrzeszony === * [[Witołd Bòbrowsczi]] - runita * [[Andrzej Bronk]] - filozófa z KUL *[[Jerzi Łisk]] - pòéta, mùzykańt i spiéwôk * [[Klemens Bronk]] - pòlitikôrz, zakłôdôrz TOW Gryf Kaszubski /Gryf Pomorski * [[Arnold Chrapkowszczi]] - ksądz, generał Paulinów * [[Kònstantin Dominik]] - biskùp * [[Günter Grass]] - runita * [[Sylwia Gruchała]] - florecëstka * [[Józef Jankòwsczi]] - ksądz, błogòsławiony Kòscoła rzimskòkatolëcczégò * [[Thomas Kantzow]] - runita, dzejopisôrz * [[Benedikt Karczewsczi]] - chemik, doktor jinżinéra * [[Kazimierz Klawiter]] - pòlitikôrz * [[Ryszard Krauze]] - biznesman * [[Gerard Labùda]] - dzejownik * [[Czesław Lang]] - kòłownik * [[Aleksander Majkòwsczi]] - runita, dzejopisôrz * [[Marian Majkòwsczi]] - architekta, runita * [[Maciej Miecznikowski]] - spiewôk * [[Rafał Mohr]] - aktór * [[Paul Nipkow]] - wënalôzôrz * [[Roman Paszke]] - żéglôrz * [[Janusz Reiter]] - diplomata * [[Józef Rogala Wybicki]] - ùsôdzca słowów "Mazurka Dąbrowskiego" (pòlsczégò nôrodnégò himna) * [[Jarosław Selin]] - pòlitikôrz * [[Danuta Stenka]] - aktorka * [[Abdón Strëszôk]] - profesor weterinaryjnëch nôùków * [[Bruno Synak]] - socjologa, profesor * [[Władisłôw Szulëst]] - ksądz, dzejopisôrz * [[Donald Tusk]] - pòlitikôrz * [[Edmund Wnuk-Lipiński]] - socjologa * [[Andrzéj Wrońsczi]] - biôtkôrz * [[Bernard Zëchta]] (Sëchta) - ksądz, słowôrznik * [[Marta Żmuda-Trzebiatowska]] - aktorka ==Lëteratura== * J. Borzyszkowski, J. Mordawski, J. Treder: Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów; J. Bòrzëszkòwsczi, J. Mòrdawsczi, J. Tréder: Historia, geògrafia, jãzëk i pismienizna Kaszëbów, Wëdowizna M. Rôżok przë wespółrobòce z Institutã Kaszëbsczim, [[Gduńsk]] 1999. * Geograficzny atlas świata. 2 / [red. prowadz. Zofia Cukierska et al.]. Adres wydaw. Warszawa : Państ. Przedsiębiorstwo Wydaw. Kartograficznych im. Eugeniusza Romera, 1991. (Kaszuby) * [[Jan Mòrdawsczi]]: Geografia Kaszub/Geògrafia Kaszëb. dolmaczënk: Ida Czajinô, Róman Drzéżdżón, Marian Jelińsczi, Karól Rhode, Gdańsk Wydawn. Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gduńsk 2008. * Kaszëbë : Pojezierze Kaszubskie 1:50 000 / red. Urszula Wojciechowska, Tomasz Płatek, Katarzyna Bischoff ; treść turyst. [oprac.] Michał Kucharski, Anna Dalida, Blanka Lach ; tekst Anna Klimko ; zdj. Jacek Sztolcman [et al.] ; nazewnictwo kasz. Jerzy Treder ; Pracownia Kartograficzna Carta Blanca, Warszawa 2002 (Napis: pierwsza mapa po kaszubsku). * [[Bernard Zëchta]]: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, Ossolineum, Wrocław - Warszawa - Kraków 1968, tom II, ss. 145 - 146. == Bùtnowë lënczi == * [http://www.gdynia.kaszubi.pl/images/dodatkowe/ZKP%20Szczecin/plansza_2.pdf Kaszuby ...] * [http://viaf.org/viaf/233813145 VIAF] == Przëpisë == {{przëpisë}} [[Kategòrëjô:Kaszëbë| ]] ie0mozorv07v8d7d0d6uuxwgntppynq 186698 186697 2022-07-25T21:53:54Z Motorium 15290 wikitext text/x-wiki [[Òbrôzk:CSB Flag.svg|thumb|[[Fana Kaszëbsczi]]]] '''Kaszëbë''' abò '''Kaszëbskô''' ([[Pòlsczi jãzëk|pòl.]] ''Kaszuby'', [[Łacyńsczi jãzëk|łac.]] ''Cassubia''<ref>[http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_III/904 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom III]</ref>, miem. ''Kaschubei'' abò ''Kaschubien'') - òbénda nad sztrądã [[Bôłt]]u, part [[Pòmòrskô|Pòmòrsczi]] dze żëją [[Kaszëbi]] (aùtochtoniczny [[Pòmòrzónie|Pòmòrzanie]]). == Greńce Kaszëbsczi == [[Òbrôzk:Kôrta Kraju Kaszëbów.jpg|mały|227x227px|Kôrta Kraju Kaszëbów]] Wëznaczenié greńców Kaszëbsczi je dosc problematiczną rzeczą, bò w ùszłoce Kaszëbskô nie bëła nigdë òbéńdą òkresloną administracyjno (w procëmnoce np. do Zôpadny czë Pòrénkòwi Pòmòrsczi). Drãgòscë dodôwô fakt, że greńce òbéndë zwóny "Kaszëbskô" przesëwałë sã w cygù stalatów na pòrénk. Czej w [[1238]] r. miono krôjnë "Cassubia" pòjawiło sã pierszi rôz w dokùmeńtach, òbjima òna dzél Zôpadny Pòmòrsczi. W tich czasach [[Słowiónie|Słowianie]] z Pòrénkòwi Pòmòrsczi definitiwno nie mianowelë sã "Kaszëbama". Wespólnym mionã Nadbôłtowëch Słowianów midzë [[Wisła|Wisłą]] a [[Òdora|Òdrą]] bëło "Pòmòrzanie". [[Gerard Labùda]] (1991) napisôł równak, że na Pòmòrzu utwòrzëło są le jedno miono dlô zemi i lëdzy – Kaszëbë, ''Kaszuby''. Ten autor pisze téż, że na pòrénk wãdrowa dësza kaszëbiznë (jãzëk i zwëk), a nie kaszëbsczi lëdze, chòc tak niejedni to zmiłkòwò òpisywają. W 1880 rokù [[Wejrowò]] bëło ùznóny za stolëcã Kaszëbsczi Zemi. Dejade dzysô to prawie dzél Pòrénkòwi Pòmòrsczi je nôczãscy mianowóny "Kaszëbskô", sztërkama no miono je téż rozcygóné na pòrénkòwé zemie Zôpadny Pòmòrsczi (òkòlé [[Bëtowò|Bëtowa]], [[Lãbòrg]]a, [[Leba|Lebë]]). Dosc pòpùlarnym pòzdrzatkã je sfòrmùłowanié, że: "Kaszëbskô je tam, dze mieszkają (w grëpie) [[Kaszëbi]]". Próbë wëznaczeniô greńców Kaszëbsczi dokònôł [[Jan Mòrdawsczi]] w prôcë: "Geògrafia dzysészëch Kaszëbów" (1999). Do Kaszëbsczi zarechòwôł òn zemie, we chtërnëch wedle badérowaniów socjologów przënômni 1/3 lëdztwa są òsobë czëjącé sã Kaszëbama, abò dze mieszkô zacht wielëna Kaszëbów (je to przëtrôfk w trzech gardach: w [[Gduńsk|Gduńskù]], [[Gdiniô|Gdini]] ë [[Sopòt|Sopòtach]]). Wedle taczich kriteriów teritorium Kaszëbsczi òbjimô wiéchrzëznã kòl 6 200&nbsp;km² w [[gmina]]ch [[Wòjewództwo pòmòrsczé|pòmòrsczégò wòjewództwa]], a òsoblëwò: * '''[[Pùcczi kréz]]''': 1. Gard [[Hél]], 2. Gard [[Jastarniô]], 3. Gard [[Pùck]], 4. Gard [[Wiôlgô Wies]], 5. [[Gmina Kòsôkòwò]], 6. [[Gmina Krokòwa]], 7. [[Gmina Pùck]]. * '''[[Wejrowsczi kréz]]''': 1. Gard [[Réda]], 2. Gard [[Rëmiô]], 3. Gard [[Wejrowò]], 4. [[Gmina Chòczewò]] - part, 5. [[Gmina Gniewino]], 6. [[Gmina Lëniô]], 7. [[Gmina Lëzëno]], 8. [[Gmina Łãczëce]], 9. [[Gmina Szëmôłd]], 10. [[Gmina Wejrowò]]. * '''[[Lãbòrsczi kréz]]''' - part: 1. [[Gmina Céwice]] - part. 2.[[Nowô Wies]] 3. [[Gmina Wickò]] [[Łeba|4.Gmina Łeba]] * '''[[Bëtowsczi kréz]]''' - part: 1. Gard [[Bëtowò]] ë [[Gmina Bëtowò]], 2. [[Gmina Czôrnô Dãbrówka]], 3. [[Gmina Lëpnica]], 4. [[Gmina Parchòwò]], 5. [[Gmina Tëchòmié]]. * '''[[Kartësczi kréz]]''': 1.Gard [[Kartuzë]] ë [[Gmina Kartuzë]], 2.Gard [[Żukòwò]] ë [[Gmina Żukòwò]], 3.[[Gmina Chmielno]], 4.[[Gmina Przedkòwò]], 5.[[Gmina Sëlëczëno]], 6.[[Gmina Srôkòjce]], 7.[[Gmina Somònino]]. * '''[[Kòscérsczi kréz]]''': 1. Gard [[Kòscérzëna]], 2. [[Gmina Kòscérzëna]], 3. [[Gmina Dzemiónë]], 4. [[Gmina Kôrsëno]] - part, 5. [[Gmina Lëpùsz]], 6. [[Gmina Nowô Karczma]] - part * '''[[Chònicczi kréz]]''' - part: 1. Gard [[Brusë]] ë [[Gmina Brusë]], 2. [[Gmina Chònice]] - nordowi part, 3. [[Gmina Kònarzënë]]. * [[Człëchòwsczi kréz]] - part: 1. [[Gmina Przechlewò]] - part. * '''Gard [[Gduńsk]]''', '''Gard [[Gdiniô]]''', '''Gard [[Sopòt]]''' Pòlemikã móże rodzëc sprawa teroczasnégò teritorialnégò òbjimù Kaszëbów. Òstało przëjãté, że: * drëżéń Kaszëbów robi na òbéńda Pòmòrzô, na chtërny na co dzéń, w miészim abò wikszim stãpniu, pòtrzebòwóny je [[kaszëbsczi jãzëk]]; * za Kaszëbë je przëjãtô òbéńda, na jaczi lëdze rechùjącé sã do ti spòlëznë robią przënômni trzecy dzél môlowégò lëdztwa i ten, dze nimò niewiôldżégò procenta w òbrëmienim dónégò zalëdzeniô wielota Kaszëbów je wiôlgô (np. we Gduńsku i Sopòce); No slédné kriterium pòzwòli, mòżebno, przesënąc greńce teroczasnëch Kaszëbów na zôchód, jakò że są znaczi, że w stronach pod [[Słëpsk]]iem procent [[Kaszëbi|Kaszëbów]] i swiąda kaszëbskòscë nëch terenów je znaczącô.[[Òbrôzk:Gdunsk_5.jpg|thumb|250px|Katédra w Gduńskù-Òlëwie, môl pòchòwaniô ksyżeców Pòrénkòwi Pòmòrsczi]][[Òbrôzk:Porenkowo_Pomorsko_1.png|thumb|250px|Kôrta Pòrénkòwi Pòmòrsczi z zaznaczenim dzysdniowi kaszëbsczi òbéndë ôs dôwny zemi Słowińców]] === Pòdzélënk Kaszëbsczi na regionë === Bënë dzysdniowi Kaszëbsczi je mòżlëwé wëapartnic 5 kùlturno-jãzëkòwëch regionów: 1. '''[[Norda]]''' - tradicyjnô òbéńda nordowòkaszëbsczich dialektów (krézë: pùcczi, wejrowsczi,lãbòrsczi) 2. '''Westrzódk''' - tradicyjnô òbéńda westrzédnokaszëbsczich dialektów ([[Kartësczi kréz]]) 3. '''Pôłnié''' - tradicëjnô òbéńda pôłniowòkaszëbsczich dialektów (dzélowò krézë: kòscersczi, chònicczi, tëchòlsczi) 4. '''Zôpôd''' - òbéńda chtërnô przed [[II Swiatowô Wòjna|II Swiatową Wòjną]] słëcha do Miemiecczi, a pò ny òsta przëznónô Pòlsczi Lëdowi Repùblice. Kaszëbi nie są tam procentowò tak trójną miészëzną jak na Nordze, Westrzódkù ë Pôłnim (dzélowò kréze: Lãbòrg, Bëtowò) 5. '''Trzëgard''' - aglomeracëjô Gduńska (historicznô stolëca Kaszëbów), Gdini ë Sopòtu. Jesz na zôczątkù XX-gò stolatégò jistniałë tam aùtochtoniczné dialektë kaszëbsczé: nordowòpòrénkòwé- wiôlgòkacczi, witomińsczi, sopòcczi; ë pôłniowòpòrénkòwé: òlëwsczi, brzezënsczi, matarnsczi. Dzysô w Trzëgardze Kaszëbi są nôwikszą etniczną miészëzną, chòc jãzëkòwò w zacht wikszoscë spòlaszałą. == Ekònomijô == [[Òbrôzk:Mechelinki, łódź rybacka.jpg|thumb|left|Bôt]] Nôwicy lëdzy robi w sferze ùsłëgów. Wôżnéma wietwiama gòspòdarzënkù Kaszëb są: turistika, mòrskô industrëjô (òkrãtownie ë pòrtë),bùdowizna, rëbaczenié ë gbùrzëzna. Kaszëbi są téż bëlnyma stolôrzama i piekôrzama. Turistika rozwijô sã nad sztrądã [[Bôłt]]u, ale wiele turistów przëcygają téż pòjezérza i niechtërné gardë, np. [[Gduńsk]]. Do nôbarżi znónëch kùrortów ë wëpòczinkòwëch môlowòsców słëchają: [[Chmielno]], [[Jastarniô]], [[Leba]] i [[Sopòt]]. Niejedné rastauracëje, karczmë i gòscyńce pòdôwają dlô wanożników kaszëbsczé smaczczi: wãgòrzową zupã, [[czarwina|czarwinã]], [[plińce]] i jin. Mòże liczëc, że w przińdnëch latach wczasowëch chëczów ë agrokwatérów bãdze na Kaszëbach wicy. == Stón i òchróniô òkrãżégò == [[Òbrôzk:Phytoplankton bloom in the Baltic Sea (July 3, 2001).jpg|thumb|Planktón na Bôłce òb lato 2001 rokù]] Jesz na zôczątkù lat dzewiãcdzesątych XX wiekù, z wëszłotë dzejnotë człowieka, na mòcno zagòspòdarzonëch òbéńdach Kaszëbów i przëlégłégò do nich [[Bôłt]]u bëłë w niebezpiekù wszëtczé dzélëczi òkrążégò, a òsoblëwò: hidrosfera, atmòsfera, wiérzk zemi, roscënizna i zwiérzãcy swiat. W wszelejaczich zakładach i chëczowëch gòspòdarztwach pòwstôwało wiele jindustriowégò i kòmùnalnégò sztokù, z chtërnégò znaczny dzél nie béł òbczëszcziwóné. Szkòdzało ùżëwanié w gbùrzenim wiôldzich miôrków szutów ë pestëcydów, ale téż z wëszłotë niegwôscëwégò zabezpieczeniô kòmùnalnégò i jindustriowégò sztokù doszło do tegò, że baro lëchi béł sanitarny stón rzéków, jezór a stëdni. W Stãgłi Wisle wszëtczé pòbiéróné próbczi wòdë bëłë za klasą czëstoscë fizykòchemiczné, a w 57% biologòwi. Mòcno zaczapóné bëłë: [[Reduniô]] a [[Wisła]] (Zgniłô Wisła), chtërné dotëgòwałë kòl 7000 hm³ sztokù na rok (100% wòdów III klasë czëstoscë fizykòchemiczné i 100% wòdów pòzaklasowëch biologòwò), a z jezór – Grabòwsczé, Karczemné, Klôsztórné, Garczin, Tëchómsczé i jinszi. Sanitarny stón wòdë pòbiéróné przez lëdztwò z wòdoprowôdników i ze stëdniów béł co sztërk lëchi. Stëdnie pùbliczné bëłë zaczapóné jaż w 80%. Trójmiescé, w chtërnym mieszkô wicy jak 750 000 lëdzy i mòcno rozwity je jindustrëjô, brëkùje baro wiele wòdë. Dłudżi czas bez ògrańczeniów bëłë wëzwëskiwónë pòdzémné wòdë. Przez przezmiarã eksploatacëji bëłë òne w znacznym gradze pòwëbieróné. Narëszonô bëła równowôga hidrologòwô. Pòd [[Gduńsk|Gduńskã]] i jegò òkòlém zrobił sã głãbòczi dół òbniżëniowi ò wiéchrzëznie bez mała 300&nbsp;km². Wòdë rzéków, chtërné mają wiele związków chemicznëch i w wiele za môłym gradze biologòwò òbczëszczoné kòmùnalné sztok, docérają do mòrza. Przez to òstała mòcno zatrëtô [[Gduńskô Hôwinga]]. Wiôldżi kwantum bakcylów glótowëch,chtërné ùnôszłë sã w wòdze ùniemòżniwało branié kąpiélë. We Władisławòwie – w czerënkù pôłniowò-pòrénszim òd pòrtu, w Nowim Pòrce i w [[Gdiniô|Gdini]] Òrłowie òd 64% do 92% pòbiérónëch próbków wòdë bëło za klasą abò w III klasë czëstoscë. Wiele kąpielëszczów mùszało bëc zamkłé. Tak bëło kòl [[Bôłt]]u w [[lëpińc]]u 2018 r. Òrganicznô materëjô a téż azot i fòsfór docérają do mòrza za pòstrzédzëzną rzéków. Ta rzôdzëzna, a téż wlewë òceanicznëch wòdów do [[Bôłt]]u i zmianë temperaturë wòdë prowadzą do periodnégò spôdaniégò abò rostu biomasë roscënów i zwiérzãtów w Gduńsczi Hôwindze i w ji sąsedztwie. W ùbògaconëch przez azot i fòsfór mòrzczich wòdach òsoblewò mòcno rozwijô sã planktón. Przez to na zôczątkù rosce kwantum òrganizmów, chtërné nim sã żëwią. Równak z czasã planktón sã tak rozrodzywô, że rëbë i jiné zwiérzãta nie są w sztãdze gò w całosce skònsumòwac. Nieżëwi planktón, chtëren òpôdô, przez dëgòwanié bakcylów rozkłôdô sã. Przez tã rzôdzëznã zmiésziwô sã kwantum krzisenia, a na dnie zjawiwô sã sarkòwòdzyk, chtëren trëje i wiele ôrtów rëbów mô ùniemòżlëwioné rozrodzywanié sã, a w skrôwnëch wëpôdkach to prowadzy do jich smiercy. Znaczny òbéńda Gduńsczi Głãbi bëła fùl sarkòwòdzyka. Na skùtk tich procesów w latach sédemdzesątëch i òsemdzesątëch nôwikszi zmianë nastałë w Pùcczi Hôwindze, nôsnôdszi i nôbarżi pòdajny na cësk zgnojeniów òbéńdze Gduńsczi Hôwindżi. [[Pùcczi kréz]] mô przë tim wësoczi wskôzywôcz zachòrzeniô lëdzy na reka. W Pùcczi Hôwindze nazebrało sã wiele trëjącëch związków to i jidealny czedës nierzchòwiszczé dlô wiele ôrtów rëbów stracëło swòją wôżnotã. Prawie ju nie bëło [[lasfòr]]a, [[Brzóna|brzónë]], [[wãgòrz]]a abò [[łosos]]a. Ù wiele rëbów bëło widzec znanczi chòrobów, do chtërnëch doprowadzało biwanié w zgnojonym òkrãżém. Wiôldzim zagrożeniém dlô mòrzczich wodów są wëcéczi sërégò òléju.Przëmiérno – 1 tona sërégò òléju pòòkriwô cenką légą wiéchrzëznã 12&nbsp;km².Temù też nie dzëwi nas chùtkô jinterwencëjô przënôléżnëch mòrzczich służbów w wëpôdkù, wezmë na to awarëji przërëchtënków w bazé rzôdczëch òpôłów abò karëwôrtnégò zdrzëcaniô przez niejedné òkrãtë balastowëch wodów, w chtërnëch są resztczi sërégò òléju. W zurbanizowani conie gduńsczi krôjnë baro mòcno bëła zatrëtô atmòsféra. Przëłoziwałë sã do te wielny wërobné zakładë, a téż chëczowé gòspòdarztwa i tërlëkòwô rësznota. W pôrãdzesąt òsoblëwò ùprzikrzonëch dlô òkrążégò zakładach („Sarkòpòl”, rafinerëjô, elektrocepłowniô, cëkrowniô i jiné) pòwstôwało 264 000 ton parzënów i 59 000 ton gazowëch zaczapaniów na rok. Jindustria, gbùrzenié, transpòrt i jiné partë gòspòdarzënkù, a téż chëczowé gòspòdarztwa są pòczątkiem rozmaitégò szlachù òdpôdków, chtërné zgromadzoné w wëznaczonëch placach zajimają wiedno wikszi rëmie, a to przëłożiwô sã do degradacëji wiéchrzëznë zemi. Samé leno jindustriowé òdpôdczi, jak np. fòsfògipsë, sëpny pòpiołë ë szlaczi z energeticzi i cepłownictwa a téż mineralné parzënë nazebróné w wòjewództwie do 2003 rokù, wôżą przeszło 21 mln ton, a pòòkrëłë òbéńdã kòl 2,6&nbsp;km². Są stolemné òlérë z nalézeniém placów na wësëpiska smieców, bò na nich mòże żëc np. [[szpańsczi slënik]]. Té wësëpiska,chtërné jistnieją, są ju wnetka czësto wëzwëskóné, a na ùmôlowanié nowëch nié ma zgòdë lëdztwa, chtërno mieszkô w sąsedztwie bédowónëch môlów. Degradacëji òkrążégò, chtërna robi pòkroczi człowiek nie przëzérô sã pasywno, le podjimô corôz barzi skùtkòwné kroczi sparłãczoné z jegò óchrónią. Jinwesticjowé wëdôwczi na óchróniã òkrążégò i gòspòdarzënk wòdny pòstãpno rosną. Np. w 2005 rokù w całim pòmòrzczim wòjewództwie wëniosłë òglowò 2 329 mln zł, przë tim na óchróniã wiodra bëło przeznaczoné 34,2 mln zł, na sztokòwi gòspòdarzënk i óchróniô wòdów 1 624 mln zł,na gòspòdarzënk òdpôdkama, òchróniô i doprowadzenié wôrtnotë ùżëtny zemiów jak bëło przódë, a téż pòdzemnëch a wiéchrzëznowëch wòdów 27,7 mln zł, na wòdny gòspòdarzënk 50,6 mln zł. W latach 1990–2005 bëło rëszoné abò rozbùdwóné pôrãdzesąt kòmùnalnëch i jindustriowëch òbczëszczalniów sztokù. Jedna z nôwikszëch òbczëszczalniów – w Dãbògòrzim – zbiérô sztok z òbéńdë, na chtërné mieszkô kòl 400 000 lëdzy (z [[Gdiniô|Gdini]], [[Sopòt]]u, [[Rëmiô|Rëmi]], [[Réda|Rédë]], [[Wejrowò|Wejerowa]]). Òbczëszczalniô w [[Swôrzewò|Swôrzewie]] zbiérô i òbczëszcziwô sztok z [[Pùck]]a, [[Wiôlgô Wies|Wiôldżi Wsë]] i całégò Hélsczégò Półòstrowa. Pòdług [[Jan Mòrdawsczi|Jana Mòrdawsczégò]] (1999) òbéńda Kaszëbów je mało zatrëtô, òkòma przëmiérzno tamsamnëma jezorama i môlama, jak téż niechtërnëma kawałkama rzéków. Pòmôgô to rozwicu turisticzi. Bôczënk przërzesziwô sã tu do òchrónë przërodnégò òkrãżégò. Wërazã tegò je założenié parków i rezerwatów, ùznanié niechtërnëch òbiektów żëwy i miartwy przërodë za pamiątczi przërodë. Na Kaszëbach je cziledzesąt rezerwatów. Bliskò 1000 òbiektów pònazwóno mionama pamiątków przërodë (pòjedińczé drzewa, karna drzéw, aleje, [[Diôbli kam|eraticzi]] i jiné). === Znóny lëdze pòchôdający z Kaszëbsczi (w dzysdniowëch greńcach), abò z nią zrzeszony === * [[Witołd Bòbrowsczi]] - runita * [[Andrzej Bronk]] - filozófa z KUL *[[Jerzi Łisk]] - pòéta, mùzykańt i spiéwôk * [[Klemens Bronk]] - pòlitikôrz, zakłôdôrz TOW Gryf Kaszubski /Gryf Pomorski * [[Arnold Chrapkowszczi]] - ksądz, generał Paulinów * [[Kònstantin Dominik]] - biskùp * [[Günter Grass]] - runita * [[Sylwia Gruchała]] - florecëstka * [[Józef Jankòwsczi]] - ksądz, błogòsławiony Kòscoła rzimskòkatolëcczégò * [[Thomas Kantzow]] - runita, dzejopisôrz * [[Benedikt Karczewsczi]] - chemik, doktor jinżinéra * [[Kazimierz Klawiter]] - pòlitikôrz * [[Ryszard Krauze]] - biznesman * [[Gerard Labùda]] - dzejownik * [[Czesław Lang]] - kòłownik * [[Aleksander Majkòwsczi]] - runita, dzejopisôrz * [[Marian Majkòwsczi]] - architekta, runita * [[Maciej Miecznikowski]] - spiewôk * [[Rafał Mohr]] - aktór * [[Paul Nipkow]] - wënalôzôrz * [[Roman Paszke]] - żéglôrz * [[Janusz Reiter]] - diplomata * [[Józef Rogala Wybicki]] - ùsôdzca słowów "Mazurka Dąbrowskiego" (pòlsczégò nôrodnégò himna) * [[Jarosław Selin]] - pòlitikôrz * [[Danuta Stenka]] - aktorka * [[Abdón Strëszôk]] - profesor weterinaryjnëch nôùków * [[Bruno Synak]] - socjologa, profesor * [[Władisłôw Szulëst]] - ksądz, dzejopisôrz * [[Donald Tusk]] - pòlitikôrz * [[Edmund Wnuk-Lipiński]] - socjologa * [[Andrzéj Wrońsczi]] - biôtkôrz * [[Bernard Zëchta]] (Sëchta) - ksądz, słowôrznik * [[Marta Żmuda-Trzebiatowska]] - aktorka ==Lëteratura== * J. Borzyszkowski, J. Mordawski, J. Treder: Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów; J. Bòrzëszkòwsczi, J. Mòrdawsczi, J. Tréder: Historia, geògrafia, jãzëk i pismienizna Kaszëbów, Wëdowizna M. Rôżok przë wespółrobòce z Institutã Kaszëbsczim, [[Gduńsk]] 1999. * Geograficzny atlas świata. 2 / [red. prowadz. Zofia Cukierska et al.]. Adres wydaw. Warszawa : Państ. Przedsiębiorstwo Wydaw. Kartograficznych im. Eugeniusza Romera, 1991. (Kaszuby) * [[Jan Mòrdawsczi]]: Geografia Kaszub/Geògrafia Kaszëb. dolmaczënk: Ida Czajinô, Róman Drzéżdżón, Marian Jelińsczi, Karól Rhode, Gdańsk Wydawn. Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gduńsk 2008. * Kaszëbë : Pojezierze Kaszubskie 1:50 000 / red. Urszula Wojciechowska, Tomasz Płatek, Katarzyna Bischoff ; treść turyst. [oprac.] Michał Kucharski, Anna Dalida, Blanka Lach ; tekst Anna Klimko ; zdj. Jacek Sztolcman [et al.] ; nazewnictwo kasz. Jerzy Treder ; Pracownia Kartograficzna Carta Blanca, Warszawa 2002 (Napis: pierwsza mapa po kaszubsku). * [[Bernard Zëchta]]: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, Ossolineum, Wrocław - Warszawa - Kraków 1968, tom II, ss. 145 - 146. == Bùtnowë lënczi == * [http://www.gdynia.kaszubi.pl/images/dodatkowe/ZKP%20Szczecin/plansza_2.pdf Kaszuby ...] * [http://viaf.org/viaf/233813145 VIAF] == Przëpisë == {{przëpisë}} [[Kategòrëjô:Kaszëbë| ]] ger9dp5gtk5y92l26dv503ickjhi0zv 0 5145 186696 186694 2022-07-25T12:09:47Z 5.173.1.53 /* Bùtnowé lënczi */ s. 5 wikitext text/x-wiki {{Wies infobox | Wies=Głodnica | rodzôcz_wsë= | céch_wsë= | ôrt_gminë= | fana_wsë= | kôrta_wsë= | wòjewództwò=pòmòrsczé | kréz=wejrowsczi | gmina=Lëniô | szôłtëstwò=[[Strzépcz]] | miejskô= | wiechrzëzna= | gradëN=54 | minutëN=26 | sekùndëN=25 | gradëE=17 | minutëE=59 | sekùndëE=22 | wiżô= | rok= | lëdztwò= | gãscëzna= | nr_czér=58 | pòcztowi_kòd=84-222 | reg_tôfla=GWE | SIMC= | szôłtës= | www= | òdjimk= | galerëjô_commons= |}} '''Głodnica''' ([[pòlsczi jãzëk|pòl.]] ''Głodnica'') - [[Kaszëbë|kaszëbskô]] [[wies]] w [[Pòlskô|Pòlsce]], pòłożonô w [[pòmòrsczé wòjewództwò|pòmòrsczim wòjewództwie]], we [[wejrowsczi kréz|wejrowsczim krézu]], w [[gmina Lëniô|gminie Lëniô]] w òbéńdze [[szołtëstwò|szôłtëstwa]] Strzépcz. Tu w szkòle dzecë ùczëłë sã [[Kaszëbsczi jãzëk|kaszëbsczégò jãzëka]] ju w 1991 rokù. == Bùtnowé lënczi == * [https://www.cen.gda.pl/download/2019-08/162.pdf ò szkòle s. 5] {{stub}} [[Kategòrëjô:Kaszëbë]] [[Kategòrëjô:Gmina Lëniô]] 5t3qf4rxns7zyz7hx68l0z8drqiwxc3 0 6376 186700 168697 2022-07-26T06:39:07Z Motorium 15290 wikitext text/x-wiki [[Òbrôzk:2007-07-16- Karwia- Widok z Centrum Handlowego na północ, 4-42 rano.jpg|thumb|right|Karwiô]] '''Karwiô''' (pòl. ''Karwia'', miem. ''Karwen'') je wsą nad sztrądã [[Bôłt]]u na [[Kaszëbë|Kaszëbach]], w gminie [[Wiôlgô Wies]], w ji zôpadnym parce. Pierszô zmiónka ò Karwii pòchôdô z [[1274]] rokù. W XX-im stolatim miôł plac zacht rozwij wsë dzãka turistice. == Bùtnowé lënczi == *[http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20140001832 Karwia] {{stub}} [[Kategòrëjô:Gmina Wiôlgô Wies]] mcktfzif1k40jw43itz8xaq8a6bruma 186701 186700 2022-07-26T06:40:00Z Motorium 15290 wikitext text/x-wiki [[Òbrôzk:2007-07-16- Karwia- Widok z Centrum Handlowego na północ, 4-42 rano.jpg|thumb|right|Karwiô]] '''Karwiô''' (pòl. ''Karwia'', miem. ''Karwen'') je wsą nad sztrądã [[Bôłt]]u na [[Kaszëbë|Kaszëbach]], w gminie [[Wiôlgô Wies]], w ji zôpadnym parce. Pierszô zmiónka ò Karwii pòchôdô z [[1274]] rokù. W XX-im stolatim miôł plac zacht rozwij wsë dzãka turistice. == Bùtnowé linczi == *[http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20140001832 Karwia] {{stub}} [[Kategòrëjô:Gmina Wiôlgô Wies]] gi9a3d3zkea9zt9qf1p58v6002p9fyp 0 9381 186702 183244 2022-07-26T08:46:01Z 5.173.11.44 /* Bibliografiô */ Kaszëbsczi òdpùst 2022 wikitext text/x-wiki {{Verify}} [[Òbrôzk:Swieta_Gora_Polanowska_(church).jpg|thumb|Pùstelniô z kòscołã]] [[Òbrôzk:Swieta_Gora_Polanowska_(2).jpg|thumb|Krziżowô droga]] [[Òbrôzk:Swieta_Gora_summit_nearby_Polanow_2.jpg|thumb|Krziż na górzë]] '''Swiãtô Górka (Swiãtô Góra Pòlanowskô)''' – je to [[góra]] ò wëżawie 155,2 m.n.p.m. na Bëtowsczim Pòjezerzu, pòłożónô w zapôdno-pòmòrsczim krizu. Mòżna ją nalézc 1,5 km na pôłniowi zapôd òd [[Pòlanòwò|Pòlanowa]], niedalek sedzbë nadlesyństwa. ==Historiô== Czej bëłę czasë pògańsczi, lëdze tùwò mieszkający zbierelë sã na ti górce, bë òddac czesc słowiańsczim bògóm i brac wòdã ze swiãtégò zrzódła. W dwanôstim stalacym, swiãti [[Òtto z Bambérga]] na ti górze pòstawił drzéwnianô [[kaplëczka|kaplëczkã]] pòd wezwanim Marëji. Pòstawilë tam [[krziż]], chtërny béł znakã chrzescyjańsczégò kùltu. Òd trzënôstégò wiekù kaplëca bëła pòd òpiekã cëstersów. Tuwò rozkòscerza sã zwëcz pielgrzymków dlô lëdzy z sąsôdnëch dzélów Pòlan. W XIV stolecu na nym môlu mògła bëc pòstawionô pòstãpnô [[swiątinia]], a jinô hipòteza zakłôdô, że bùten bòkadno wëstrojony swiãtnicë mógła bëc sztatura Marëji i 12 sztatur apòstołów wëkònónëch ze złota. Nôstarszi dokùment ò pielgrzimce na Swiãtą Górã pòchòdzy z 1435 rokù i tëkô sã wësłaniégò jedny òsobë przez kòłobrzesczi gard na Chełmską Górã, Rowòkół i Swiãtą Górã, jakno przebłaganié za dokònóny mòrd. Jinô, zdrzódłowô jinfòrmacjô pòchòdzy z 1485 rokù ze Słôwna, chtërne miało wësłac pielgrzyma na te trzë swiãte môle, bë òdpòkùtowac pòwiesenié ricerza Burcharda von Winterfelda. Na spòdlim tëch zôpisów przëjimô sã, że pielgrzimòwanié na Swiãtã Górã w XIV stalacu ni bëło jesz tak znóné. Dopiérze 100 lat pózni stała sã baro wôżnym pòmòrsczim pielgrzimkòwim placã sparłãczonym z pielãgnacëją pòbòżnotë westrzód Pòmòrzan i jinëch mieszkôńców [[Eùropa|Eùropë]]. Swiãtô Góra Pòlanowskô òd strzidnowiecza bëła môlã òdpòczinkù na pielgrzimkòwim szlachu sw. Jakùba cygnącym sã do [[Santiago de Compòstela]]. Òd tegò czasu bëłë téż òrganizowóné w Pòlanowie jakùbòwé jôrmarczi. [[Peter von Glasenapp]] napisôł w Mòdri Ksãdze Pòlanowa słowa taczi trescë: Pòlanowsczi kòscół stôł w dôwnëch czasach na górze pòd Pòlanowã przë môlu mãczarni (sądu). Za papiesczich czasów bëła tuwò wiôlgô swiãtosc i òdpùstë, dlô chtërnëch lëdze z òddalónëch môlów przëchòdzëlë dlô zbawienié dëszë. Dlôte téż ze wzglãdu na wiôldzi nôpłiw lëdzy, kòscół nigdë ni bëł zamkłi, stãdka Pòlanów miôł swòje pòwiedzenié: Stoji òdemkłi jakno Pòlanowsczi kòscół. W czasach [[refòrmacëjô|refòrmacëji]], w 1544 rokù òjcowie cëstercë òpùscëlë ten môl i zabrelë ze sobą sztaturã Marëji. Przëjimô sã, że do Pelplina. Pòd kóńc XVI wiekù kaplëcã znikwiono. Òstałë z ni le rujinë, a tradicja pielgrzimòwaniégò bëła wëgasłô. W 1953 rokù ùrzãdowim zarządzenim nadano pòzwã Swiãtô Górka w môl germańsczi Heiliger Berg. Ôd 2002 rokù góra stała sã pùstelnią òjców Frãcëszkanów z prowincëji sw. Maksymiliana Kòlbégò w [[Gduńsk|Gduńskù]], z klôsztoru w [[Darłowò|Darłowie]]. Pùstelniô zaprojektowónô zosta w pòmòrsczim stylu, òpartim na wzornictwie kaszëbsczégò bùdownictwa. Biwają w ni Msze z Kaszëbską liturgią słowa. Gòspòdôrzã pùstelnie je òjc Janusz Jãdrëszek. Terczasnie w kaplëcë je tczonô Jiwerskô Jikòna [[Matkô Bòskô|Matczi Bòsczi]] ( Niebiańsczi Brómë), chtërnã pòswiãcył wrocławsko-szczecëńsczi prawòsławny biskùp. Drzéwiany klôsztór òtôczô piãknô przyroda, a prosté, sërowé warunczi z wszechògarniającą cëszą pòmôgają pątnikóm, bë nalôzc Bòga. Pòtemù môl ten wëbrelë Frãcëszkanie na swòjã pùstelniã. ==Szlach i pòmniczi== Do kaplëcë prowadzy szlach Kalwarëji z lëdowima rzezbama. Niedalek od stëgnë na wichrz górë wipłiwô zdrój zwóné Stëdnią Zdrowia, z chtërnëm związóné są legendë ò ùzdrowieniach. Kòl swiãtnicë stoji [[Bóża Mãka]] z nadpisã w pòlsczim i niemiecczim jãzëkù: Gdy gaśnie pamięć ludzka dalej mówią kamienie. ==Pielgrzimczi== W 2000 rokù ódbëła sã pierszô, pieszô pielgrzimka Swiãtëch Gór – òd Chełmsczi Górë do Pòlanowsczi. Wzdłuż trasë [[Kòszalëno]] – Pòlanowò stanãło 31 kaplëczków przedstôwiającëch scenë z żëcégò Pana Jezësa. W 2010 rokù nen, znóny z strzidniowiecza, szlach znôwu bëł włączony do europejsczé sećë dróg sw. Jakùba, wiodącëch do hiszpańsczi Compòsteli. Dzysu pątnicë wëbiérającë sã do Hiszpanie znôwù jã òdwiedzają. Je jich corôz wiãcy, dlôte trzeba bëło ùrëchtowac dlô nich nocledżi. Wszëtkò to dzãka òdemkłi Pòmòrsczi Drodżi sw. Jakùba. Reaktiwacjô ti drodżi bëła òdpòwiedzą na prosbã Jana Pawła II, chtërën na pielgrzimce w Santiago de Copòstela prosył ò òdnowienié jakùbòwich szlachów i równoczasno całi Europë w chrzescyjańsczim dëchu. ==Bibliografiô== *[https://polanow.pl/imprezy/odpust-kaszubski Kaszëbsczi òdpùst 2015] *[https://polanow.pl/aktualnosci/viii-odpust-kaszubski Kaszëbsczi òdpùst 2022] *http://www.franciszkanie.gdansk.pl/klasztory-w-polsce/pustelnia-gora-polanowska/ [[Kategòrëjô: Kùltura]] [[Kategòrëjô: Pielgrzimkòwé szlachë]] d2yylaah1h3zyoktpuve2ihjxvpwtk7 0 11944 186699 186431 2022-07-26T01:37:24Z 2A02:8084:2560:2B00:E9B7:D793:2C19:FF42 Kategòrëjô:Zôpadnosłowiańsczé jãzëczi wikitext text/x-wiki {{Jãzëk|farwa=000066|agencëjô=felënk|znankównik=Kaszëbskô|kòd=pox|sil=POX|iso3=pox|iso2=sla|iso1=-|jãzëk=pòłabsczi|kraj, òbénda2=felënk|farba=ffffff|alfabét=[[łacëzniany alfabét|łacëzniany]]||rodzëzna=[[Jindoeùropejsczé jãzëczi]]<br /> * [[Słowiańsczé jãzëczi]] ** [[Zôpôdnosłowiańsczé jãzëczi]] *** [[Lechicczi jãzëk]] **** Pòłabsczi jãzëk|môl=-|lëczba=0|kraj, òbénda1=[[Miemieckô]] do 1756,|apartne miono=pòłabsczi jãzëk|znankòwnik2=kaszëbsczégò}} '''Pòłabsczi jãzëk''' (''slüv'onst'ĕ, venskă rec'' - òbie dwie nôzwë òznôczają ''"słowiańsczi"'') wimarłi jãzëk zôpôdnosłowiansczi, słëchùjący do karna jãzëków lechicczich. '''Historiô''' Pòłabsczi jãzëk ùżiwôny bëł na léwim sztrądzé Elbë kòle gardów Wustrow, Lüchow ''(pòł. Ljauchüw),'' Dannenberg ''(pòł. Weidars abò Woikam)'' do 3 rujana 1756 rokù, czedë òstatniô białka gôdôjąca tim jãzëkiem ùmarła. Òbsëga ta nôzëwô sã ''Wendeland''. Lëdztwò ùżiwôjąc tégò jãzëka baro prôwdopodòbnié bëło pòtómkami plemieniô Drzewión, wëmienionégò pierszi rôz w dokùméncie miemiecczégò króla Henrika II z 1004 rokù. Jãzëk pòłabsczi jistniôł blós w muniowéj fòrmié aż do XVIII stulecô, czedë môlòwi Miemcë (nôczãstnij pastory) robili piersze zôpisy. '''Òjcze nasz pò pòłabskù''' Nôße Wader, ta toy giß wa Nebisgáy, Sjungta woarda tügí Geima, tia Rîk komma, tia Willia ſchinyôt, kok wa Nebisgáy, tôk kak no Sime, Nôßi wißedanneisna Stgeiba doy nâm dâns, un wittedoy nâm nôße Ggrêch, kak moy wittedoyime nôßem Grêsmarim, Ni bringoy nôs ka Warſikónye, tay löſoáy nôs wit wißókak Chaudak. Amen. {| class="wikitable" ![[Kaszëbsczi jãzëk|kaszëbsczi]] !pòłabsczi ![[Pòlsczi jãzëk|pòlsczi]] ![[Dólnosorbsczi jãzëk|dolnołużëcczi]] ![[Górnosorbsczi jãzëk|górnołëżicczi]] ![[Szląsczi jãzëk|szląsczi]] ![[Czesczi jãzëk|czesczi]] ![[bułgarsczi]] ![[Rusczi jãzëk|rusczi]] |- |człowiek |clåvăk |człowiek |cłowjek |čłowjek |czowiek |člověk |човек [czowek] |человек [čełaviék] |- |wieczór |vicer |wieczór |wjacor |wječor |ôdwieczyrz |večer |вечер [weczer] |вечер [viéčer] |- |brat |brot |brat |bratš |bratr |brat(rz) |bratr |брат [brat] |брат [brat] |- |dzéń |dan |dzień |źeń |dźeń |dziyń |den |ден [den] |день [dień] |- |rãka |rǫkă |ręka |ruka |ruka |rynka/ranka |ruka |ръка [răka] |рука [ruká] |- |jeséń, wieséń |preńă zaimă, jisin |jesień |nazymje |nazyma |podzim |podzim |есен [esen] |осень [òsień] |- |sniég |sneg |śnieg |sněg |sneh |śniyg |sníh |сняг [snjag] |снег [snieg] |- |lato |ľotü |lato |lěśe |lěćo |lato |léto |лято [ljato] |лето [léta] |- |sostra |sestră |siostra |sotša |sotra |siostra |sestra |сестра [sestra] |сестра [siestrá] |- |rëba |råibo |ryba |ryba |ryba |ryba |ryba |риба [riba] |рыба [rýba] |- |òdżiń |viďėn |ogień |wogeń |woheń |ôgyń |oheň |огън [ogăn] |огонь [agòń] |- |wòda |wådă |woda |wóda |woda |woda |voda |вода [woda] |вода [vadá] |- |wiater |v́otĕr |wiatr |wětš |wětřik, wětr |wiater |vítr |вятър [wjatăr] |ветер [viétier] |- |zëma |zaimă |zima |zyma |zyma |zima |zima |зима [zima] |зима [zimá] |} [[Kategòrëjô:Zôpadnosłowiańsczé jãzëczi]] sn0pe2cgpn3cpsa70rovvxba53c2b35