De Biquipedia
O chistabín ye a bariedat de l'aragonés que se charra en a bal de Chistau: Chistén, San Chuan de Plan, Plan, e La Comuna: Sarabiello, Sin, Señés, e Serbeto. Ye una de as bariedaz de l'aragonés más arcaizans y menos castellanizatas. Fa de transizión entre o belsetán y o benasqués.
- A x en posizión inizial ye acompañata de una i como en belsetán:
- Predomina a sonorizazión de as xortas interbocálicas latinas:
- caixigo, buxiga, radigón, meligo ,ixau / ixada, cadiera, crabazín, ixordiga, berdugo, borruga, bediello, ubago.
- Sin dembargo bi ha repuis de conservación de sordas interbocalicas:
- ripa / ripazo, capazo, capino, escopallo, paretón, paretere, de tota ora, espellotar, recutir, batallo, betiello (en Señés), samuco / samugo (sabuco en Señés), zurriaco, cucullo, foriquiar, foradieco, limaco, lucana, esbelecar, cocote, cocullada, leremeco.
- Bi ha casos de L an l'aragonés cheneral tiene LL, y esto puede endicar que fa poco esistiba una L cheminata como en belsetán:
- Bi ha casos de eboluzión de o grupo latino -ND- enta -n- que estió común en l'Alto Aragón antismás.
- 'barana, fona, esponal, espuena, granizo (ome gran).
- Bi ha repuis de sonorización de oclusiba dezaga liquida:
- ambolla / embolla (en Chistén, en coesistenzia con ampolla), bango, freixengo, tranga, ixordiga, ixingardana.
- Se rechista bel caso de eboluzión de -CT- enta -t- como en belsetán:
- A particula pronomino-adberbial de locatibo I debán de os imperfeutos de o berbo estar se prenunzia /igera/. Esto se troba en bel testo meyebal y Chistau ye uno de os pocos lugars on este se conserba.
[editar] Morfolochia
- L'infinitibo puede tener una -e d'apoyo, (paragochica), o no pronunziar-se, depende de o lugar.
- O partizipio ye: -au, -iu. En Chistén s'emplega más -ido que -iu. Trobamos partizipios fuertes que parixen en -ito como en aragonés zentral, pero son irregulars y con azento en a radiz: cáito (Plan, Chistén), tráito (Chistén).
- A desinencia aragonesa de primera persona plural ye -n, (a -m final en aragonés suele cambear a -n), diferén de l'aragonés cheneral -mos, pero igual que en o ribagorzano.
- En o pasato imperfeuto d'endicatibo a primera presona tién a desinenzia -e, y esto poderba tener relazión con a -i de l'ansotán:
- O pasato indefinito ye sintetico de tipo aragonés en Sin, Señes, Zarandiello, La Comuna y Serbeto:
- 1ª conchugazión: é, és, ó, én, ez, ón
- 2ª y 3ª conchugazions: ié, iés, ió, ién, iez, ión
- En Plan, San Chuan de Plan y Chistén ye de tipo perifrastico como en Ribagorzano.
- boi puyar(e)
- bas puyar(e)
- ba puyar(e)
- bon puyar(e)
- boz puyar(e)
- ban puyar(e)
- O Condizional pierde l'-a final en bellas presonas.
Bi ha repuis de concordanzia de o partizipio con o complemento direuto:
- Las bacas las han comidas
- Es he bistos