Fonetica aragonesa
De Biquipedia
A fonetica aragonesa ye a fonetica propia d'as bariedaz dialeutals d'a luenga aragonesa.
A eboluzión dende o latín ta ras lenguas neorromanicas como l'aragonés se fa siguindo unos cambeos que se claman lais foneticas. As parolas que cumplen estas lais se claman patrimonials. En estas lais i puet enfluyir a esistenzia de lenguas que bi eba enantes de ro latín como ro basco u as lenguas zeltas, que ne son sustrato, u a enfluyenzia de as lenguas bezinas u efeuto d'areya linguistica. As lais foneticas no siempre se produxen en tot o dominio d'una lengua y no gosan á estar nomás que d'una, porque pueden estar compartitas con as bezinas.
L'aragonés ye, como ras lenguas bezinas una lengua d'acusatibo, diferén de l'italián u o rumán, que son lenguas de nominatibo. Ixo quier dizir que a parola aragonesa bién de ra radiz latina que s'emplega ta fer l'acusatibo. Alabez de COHORS, COHORTIS, que son de ra terzena declinazión, n'agafamos l'acusatibo, COHORTEM, y cuan perdiemos a declinazión quedó como COHORTE. De a segunda declinazión, FILIUS, FILI, n'agafamos l'acusatibo FILIUM, que queda primero como FILIU, y dimpués, en toz os romanzes hispanicos, (proto-iberromanze), a U final fa O: FILIO, FILLO.
Entre as pocas parolas que no bienen de l'acusatibo tenemos otre,otri, de "triballar pa otri", que bién de o datibo. O galorromanze tién radizes que bienen de ro nominatibo latín como fils, temps, e iste zaguero tién bella presenzia en os charrars de transizión enta o catalán de a Ribagorza.
[editar] Fonetica bocalica
- O diftongo decrexién latino -AI- se torna -e-
- IANUARIU > IANUAIRU > chinero
- FEBRUARIU > FEBRAIRU > febrero
- AREA > AIRA > era
- O diftongo decrexién latino -AU- se torna -o-
- TAURU > toro
- AURU > oro
- LAURICARIU > doliquera
- CAUDA > coda
- AUSARE > gosar
- Diftongazión debán de Yod
- HODIE > HOYE > güei/güé
- As bocals atonas en situazión inizial se pierden:
- UMBILICU > melico
- ASCIATA > xata
- OPACU > paco
- AMBOSTA > mosta
- ILICINA > lezina
- En palabras presas de l'arabe tamién se bei este fenomeno
- rabal
- zaica
- Tendenzia á perder a -E final:
- BRABANTE > brabán
- DENTE > dién
- VALLE > bal
- PONTE > puén
- FONTE > fuén
- COHORTE > cort
- Sin d'embargo dezaga determinatos grupos consonanticos como -br- u -pl-, se conserba u se mete una e porque al estar un grupo prou implosibo cal una bocal d'apoyo:
- guambre, diaple, pebre, zucre.
[editar] Fonetica consonantica
- Conserbazión de a F inizial latina:
- A consonán inizial latina G debán de bocal palatal E, I, GE, GI, eboluziona enta che, chi:
- GERMANU > chirmán
- GELARE > chelar
- GIRARE > chirar
- A I latina debán de as bocals A, O, U eboluziona, IA, IO, IU, eboluziona enta cha, cho, chu:
- IACTARE > chitar
- IANUARIUS > chinero
- Esiste a teoría que en aragonés meyebal esistiba una etapa meya en que o resultato de GE, GI, IA, IO, IU se pronunziaban con un fonema fricatibo palatal sonoro, (como a g franzesa u catalana oriental), u africato prepalatal sonoro, (Como a g italiana u balenziana). A grafía meyebal aragonesa pa esto sería dandaleyaba entre I, (iermano), Y, (yuso), u G, (gitar), y ha dato problemas d'interpretazión.
- Bels arabismos con ja, yîm s'adautan con o resultato de GE, GI, IA, IO, IU:
- Alforcha
- Alberchena
- Charra
- Chabalín
- Resistenzia a sonorizar as oclusibas xordas interbocalicas latinas
- NAPU > napo
- CAIATU > gayata
- UMBILICU > melico
- Tendenzia a conserbar as oclusibas sonoras interbocalicas latinas
- LIXIBA > lexiba
- RODERE > rader
- CAUDA > coda
- RUMIGARE > remugar
- Os grupos -C'L-, -G'L-, -LY- eboluzionan a -ll-.
- BATACULU> batallo
- TEGULA > tella
- FOLIA > fuella
- VETULU > VETLU > VECLU > biello
- ROTULU > ROTLU > ROCLU > ruello
- A grupo romanze -T'L-, que no esiste en latín, si no s'asimila a -C'L- fa metatesis:
- ESPATULA > espalda
- ROTULU > rolde
- MUTILARE > remoldar
- Os grupos -SC-, -PS-, -SSY- y la -X- u -KS- latina evolucionan enta -ix- u -x-.
- EXIRE > exir
- BUXU > buxo
- MATAXA > madaxa
- COXU > coxo
- LIXIBA > lexiba
- CAXICOS (Celtico) > caxico
- CRESCERE > crexer
- ASCIATA > xata
- FASCIA > faxa
- PISCIS > pex
- CAPSA > caxa
- IPSEUS > ixo
- BASSIARE > Baxar
- PASSER > Paxaro
- PISSIARE > Pixar