Aragón en a Preistoria

De Biquipedia

Paleolitico en Aragón
Paleolitico en Aragón

Os territorios que autualment se conoixen como Aragón han estato abitatos dende tiempos antigos. Belas trazas d'abitamientos son descritas á ras tres probinzias, mas que poco clara ye a suya probinenzia, á termins etnolochicos o sozials, en a epoca que güei dezimos o paleolitico.

Contenius

[editar] Preistoria en o paleolitico inferior

Coinzident con o periodo cheolochico clamato Pleistozén en as suyas dos trestallazions primeras; o pleistozén inferior e ro pleistozén meyo.

De más antigüedat que istos pobladors, en Aragón se troban bels, anque escasos, chazimientos d'o paleolitico inferior, que ye igual á dezir, d'abantis que fa 100.000 añadas. Uno exemplo d'istes chazimientos ye ra Espelunga d'o Moro, á Gabasa (monezipio d'Olbena), á on que estioron trobatos bels molars, trazas d'una sepultura d'omes de Neandertal, que aparixeren acompaniatos d'ainas de piedra tallada, d'estilo (o Mode litico en termins paleoantropolochicos) clarament musterín. Altras partis d'Aragón tienen güei dia chazimientos umanos posteriors en o tiempo, d'alendanza d'omes de Cromañón. Uno exemplo ye ra mandibula umana de Gradera d'os molins en Tergüel.

Toz os pueblos d'o paleolítico carauterizaban-se por ser cazadors e recoleutors, fendo bida nomada u seminomada, o que equibale á remanixer curtos periodos en a misma redolada. Iste estilo de bida ye ra causa mayoritaria que no disposemos de guaires trazas funerarias d'istas proto-soziedats, debito á que ra más gran parti d'as defunzions ocurriban en os traslatos. Asinas, a gran parti de bestixios d'istas comunidats enta os cuals bi son tenitas conoixenzias son merament ainas e muestras d'arte que remanixoron á ros puestos cuan os suyos creyadors re-enzataban o biache.

O rechistro de modes liticos que bi ye trobaato en Aragón experimentó un cambeo ta agora en abe unas 60.000 añadas, cuan se crei que s'instaloron as primeras comunidáaz d'omes de Cromañón á ista man d'os perineus. Istos nuebos pobladors probeniban d'Africa, anque encara no ye esclareto si, como toz os endizios siñalan, yeban ya estendillatos por toda Europa á trabiés d'o Meyo Orient (iste caso represienteriba una progresión lochica ent'a Peninsula Iberica, suponiendo una co-esistenzia con os neandertals -os primeros usuarios d'o mode litico musterín-) o á ra contra, prozediban direutament d'Africa á trabiés d'o Estreito de Chibraltar. Istas nuebas comunidatz introduxoron ta ra Peninsula Iberica ro mode lítico magdalenín, más lebero e efizient que ro musterín d'os neandertals. Chazimientos d'iste mode son chiratos á l'abrieco d'Eudobiches, en o monezipio d'Alacón, á Tergüel. Con istes pobladors s'enzatore o periodo clamato l'Tiempo d'a Piedra Tallada u Paleolitico Meyo.

[editar] Preistoria en o paleolitico meyo

Coinzidéent con a primera parti (20.000 añadas) d'o periodo cheolochico d'o pleistozén superior. D'en abe 60.000 añadas dica que en abe 40.000.

O paleolitico meyo en Aragón estió carauterizato por a combibenzia d'as dos teunolochías líticas, o musterín e ro magdalenín maitino. Zerteras piezas d'o magdaleniense primer d'ista epoca son consideradas por bels autors como "falsificazions", á mientres que poderiban aber estato "calcadas" áen a suya forma e teunica, d'as comunidáaz cromañons por partis d'os neandertals. Iste sub-mode lítico, d'usos magdalenins, pero fautura neandertal, ye clamato Solutrín, encara que no toz os autors plegan d'aucorde ta reconeixer-lo.

A industria litica solutrina ye representada en a Espelunga de Chabes, en o monezipio de Bastarás (Uesca), á on s'amuestran bellas d'as trazas que definiban iste mode, tals como puntas d'escotadura, raspadors e burchas.

Á mientres, a industria litica magdalenina autentica ya se zentraba en a talla de bifazes e burchas menors, a más d'a incorporazión de nuebos materials, como o rueso, d'o cualo se'n feriban sagaillas e burils, e probablement a fusta que no mos ha remanito edic'os nuestros días. No se'n tiene conoixenzia que os neandertals fesen garra uso d'istes materials en ixa epoca.

O paleolitico meyo ye, a más, o tiempo d'a desaparizión d'os omes de neandertal, e con ers tota ra cultura d'os bifazes musterins e solutrins. Se creye que á ista epoca, bella emaloltanzia s'estendilló d'entre as poblazions d'ista espezie umana, o direutament o cambeo climatico qui rancó un cambeo ecolochico enta o cualo estioron ineptos ta adaptar-se (ye posible que el fese más grau ra competenzia d'os mesmos cromañons), e conduixó ra espezie ent'a estinzion, agora en abe aprosimadament 35.000 añadas por o sur d'a Peninsula Iberica, bels tiempos abantis por Aragón.

[editar] Preistoria en o paleolitico superior

D'en abe 40.000 añadas, en o pleistozén superior, dic'a reboluzión neolítica, fa 7.000 añadas.

O paleolitico superior prenzipó con a estinzión d'os neandertals, que ye á dezir, con ra desaparizión d'os modes liticos magdalenín e musterín d'o rechistro fosil.

Á mientres d'ixe tiempo, seriban os cromañons os zaguers umanos á fincas aragonesas, e aparixe, pos d'iste feito, uno rechistro litico limitato ta ras teunolochías cromañons en enzatar-se o periodo, a más de bellas muestras d'a dibersificaizión d'as formas artisticas d'a epoca prebia, tals como arte rupestre más perfeuzionato, e no siempre ligato t'as espelungas como en o paleolitico meyo. S'ha considerato que en ista epoca se feriban as primeras representazions d'eszenas de caza en esteriors (traza sinnificatibament binclata á l'arte lebantín d'o mesolitico), como en simples abriecos de peñas en as bals, á on que ras chens d'a epoca eban de pasar a nueit.

Demograficament, o paleolitico superior representa o zangle d'una espezie umana sola ent'a zaguera glaziazión (d'entre fa 25.000 e fa 11.000 añadas). Os chazimientos d'ista epoca son escasos, materia a cual poderiba estar interpretada, sines de guaire bueltas d'especulazions, más como á proporzión direuta tá ra escasedat de poblazión (debita á ro rigor climatico) que no como una manca de rechistro fosil.

Bellas muestras artisticas e teunolochicas d'iste tiempo son trobadas en a Espelunga d'o Truito (Colungo, Uesca), en a Espelunga d'o Forcón (San Chuan de Toledo, Uesca). Ye posible que ras trazas de didos en as parez de l'Abrigallo de Peñafiel (Pauls, Uesca) pertineixan á ista epoca.

[editar] Epipaleolitico

Epipaleolitico ye ra denominazión empregada seguntes bels autors ta definir a epoca que s'estiende d'a aminorazión d'a zaguera punta glazial (abe 15.000 añadas) - con as consecuents milloras climaticas e progresibo ensuabizamiento d'o clima - con a espansión, fuera de garra residualidat, de l'arte rupestre lebantín, como siñal d'a entrada d'o mesolitico. Altros autors fan a considerazión que iste nome eba d'estar encluyito á ro periodo mesolitico, o encara no prou, estar uno termín sinonimo d'o segundo. Ta os primeros autors resiñatos, l' epipaleolitico e ro mesolitico ben de ser periodos cronolochicament consecutibos.

A más important diferenzia que fa ro epipaleolitico, por tot respeutibe d'a suya separazión d'altros soz-periodos d'o paleolitico, ye ra espansión demografica d'as poblazions umanas, que yeran salindo en ista epoca d'a más crudenta parti d'a glaziazión, e probablement, se benefizioron d'un clima con millor tempero, sinnificatibament similar de l'autual que permiteriba-les creixer en poblazión. l'arte e ra industria d'ainas remanió similar d'as d'anteriors etapas.

Chazimientos d'ista epoca se troban en a Botiguería d'os Moros, á Mazalión (Tergüel), e á pleganzas d'o lugar de Costalena (monezipio de Maella, Zaragoza).

[editar] Mesolitico

[editar] Preistoria en o neolitico

As primeras soziedaz neoliticas, que se poderían dezir á tals en tierras d'Aragón estioron, d'alcuerdo con as suyas restas arqueolochicas, d'etnia Zelta, anque ista afirmazión ha de mirar-se cautelosament d'alcuerdo con a más gran parti d'os autors. Pueden ser siñalatos bels lugars que presentan encara en l'autualidat monumentos e altras construzions relichiosas, cheneralment de naturaleza megalitica, á on que ye mostrada ra presenzia d'ixes pueblos en fincas aragonesas. Un eixemplo ye ro dolmen de Tella, fincato en o monezipio de Tella-Sin, en a redolada de Sobrarbe.