Fonetica aragonesa

De Biquipedia

A fonetica aragonesa ye a fonetica propia d'as bariedaz dialeutals d'a luenga aragonesa.

A eboluzión dende o latín ta ras lenguas neorromanicas como l'aragonés se fa siguindo unos cambeos que se claman lais foneticas. As parolas que cumplen estas lais se claman patrimonials. En estas lais i puet enfluyir a esistenzia de lenguas que bi eba enantes de ro latín como ro basco u as lenguas zeltas, que ne son sustrato, u a enfluyenzia de as lenguas bezinas u efeuto d'areya linguistica. As lais foneticas no siempre se produxen en tot o dominio d'una lengua y no gosan á estar nomás que d'una, porque pueden estar compartitas con as bezinas.

L'aragonés ye, como ras lenguas bezinas una lengua d'acusatibo, diferén de l'italián u o rumán, que son lenguas de nominatibo. Ixo quier dizir que a parola aragonesa bién de ra radiz latina que s'emplega ta fer l'acusatibo. Alabez de COHORS, COHORTIS, que son de ra terzena declinazión, n'agafamos l'acusatibo, COHORTEM, y cuan perdiemos a declinazión quedó como COHORTE. De a segunda declinazión, FILIUS, FILI, n'agafamos l'acusatibo FILIUM, que queda primero como FILIU, y dimpués, en toz os romanzes hispanicos, (proto-iberromanze), a U final fa O: FILIO, FILLO.

Entre as pocas parolas que no bienen de l'acusatibo tenemos otre,otri, de "triballar pa otri", que bién de o datibo. O galorromanze tién radizes que bienen de ro nominatibo latín como fils, temps, e iste zaguero tién bella presenzia en os charrars de transizión enta o catalán de a Ribagorza.

[editar] Fonetica bocalica

  • O diftongo decrexién latino -AI- se torna -e-
    • IANUARIU > IANUAIRU > chinero
    • FEBRUARIU > FEBRAIRU > febrero
    • AREA > AIRA > era
  • O diftongo decrexién latino -AU- se torna -o-
    • TAURU > toro
    • AURU > oro
    • LAURICARIU > doliquera
    • CAUDA > coda
    • AUSARE > gosar
  • Diftongazión debán de Yod
    • HODIE > HOYE > güei/güé
  • As bocals atonas en situazión inizial se pierden:
    • UMBILICU > melico
    • ASCIATA > xata
    • OPACU > paco
    • AMBOSTA > mosta
    • ILICINA > lezina
  • En palabras presas de l'arabe tamién se bei este fenomeno
    • rabal
    • zaica
  • Tendenzia á perder a -E final:
    • BRABANTE > brabán
    • DENTE > dién
    • VALLE > bal
    • PONTE > puén
    • FONTE > fuén
    • COHORTE > cort
  • Sin d'embargo dezaga determinatos grupos consonanticos como -br- u -pl-, se conserba u se mete una e porque al estar un grupo prou implosibo cal una bocal d'apoyo:
    • guambre, diaple, pebre, zucre.

[editar] Fonetica consonantica

  • Conserbazión de a F inizial latina:
    • FARINA > farina
    • FACERE > FAIRE > fer
    • FILIU > fillo
    • FILU > filo
    • FOLIA > fuella
    • Por trobar-sen tan asobén palabras con F, bels arabismos con aspiratas semiticas s'adautan a la f, que ye o fonema más parexito en mozarabe y aragonés
  • A consonán inizial latina G debán de bocal palatal E, I, GE, GI, eboluziona enta che, chi:
    • GERMANU > chirmán
    • GELARE > chelar
    • GIRARE > chirar
  • A I latina debán de as bocals A, O, U eboluziona, IA, IO, IU, eboluziona enta cha, cho, chu:
    • IACTARE > chitar
    • IANUARIUS > chinero
  • Esiste a teoría que en aragonés meyebal esistiba una etapa meya en que o resultato de GE, GI, IA, IO, IU se pronunziaban con un fonema fricatibo palatal sonoro, (como a g franzesa u catalana oriental), u africato prepalatal sonoro, (Como a g italiana u balenziana). A grafía meyebal aragonesa pa esto sería dandaleyaba entre I, (iermano), Y, (yuso), u G, (gitar), y ha dato problemas d'interpretazión.
  • Bels arabismos con ja, yîm s'adautan con o resultato de GE, GI, IA, IO, IU:
    • Alforcha
    • Alberchena
    • Charra
    • Chabalín
  • Resistenzia a sonorizar as oclusibas xordas interbocalicas latinas
    • NAPU > napo
    • CAIATU > gayata
    • UMBILICU > melico
  • Tendenzia a conserbar as oclusibas sonoras interbocalicas latinas
    • LIXIBA > lexiba
    • RODERE > rader
    • CAUDA > coda
    • RUMIGARE > remugar
  • Os grupos -C'L-, -G'L-, -LY- eboluzionan a -ll-.
    • BATACULU> batallo
    • TEGULA > tella
    • FOLIA > fuella
    • VETULU > VETLU > VECLU > biello
    • ROTULU > ROTLU > ROCLU > ruello
  • A grupo romanze -T'L-, que no esiste en latín, si no s'asimila a -C'L- fa metatesis:
    • ESPATULA > espalda
    • ROTULU > rolde
    • MUTILARE > remoldar
  • Os grupos -SC-, -PS-, -SSY- y la -X- u -KS- latina evolucionan enta -ix- u -x-.
    • EXIRE > exir
    • BUXU > buxo
    • MATAXA > madaxa
    • COXU > coxo
    • LIXIBA > lexiba
    • CAXICOS (Celtico) > caxico
    • CRESCERE > crexer
    • ASCIATA > xata
    • FASCIA > faxa
    • PISCIS > pex
    • CAPSA > caxa
    • IPSEUS > ixo
    • BASSIARE > Baxar
    • PASSER > Paxaro
    • PISSIARE > Pixar