Sobrarbe
De Biquipedia
- Iste articlo ye sobre a redolada aragonesa de Sobrarbe. Ta atros emplegos se beiga Sobrarbe (desambigazión).
Sobrarbe | |
![]() |
|
![]() |
|
País | ![]() |
Comunidat autonoma | {{{ccaa}}} |
Probinzia | Uesca |
Capital | Boltaña e l'Aínsa |
Mayor poblazión | {{{mayor_poblazión}}} |
Monezipios | 19 |
Superfizie | 2.202,70 km² |
Poblazión Densidat |
6.854 ab. (2005) 3,11 ab./km² |
Pachina web | www.sobrarbe.com |
Sobrarbe (per o més regular, en a fabla oral, acompaniato d'articlo; O Sobrarbe, El Sobrarbe en belsetán e chistabín) ye una comarca u "redolada politica" situada á lo norte d'a probinzia de Uesca, que enclui altras redoladas naturals (e tradizionals) como A Fueba, Chistau, a compleguera de Bielsa, o Biello Sobrarbe, o Baixo Sobrarbe, as cuencas de l'Ara e d'a Zinca, Puertolas e Bió, as balles de Broto e d'A Solana de Burgasé, a Ribera de Fiscal e ra Tierra de Buxo. O Sobrarbe ye una comarca montañenca que finca asinas en a cubeta feta d'entre es Perineus e es Preperineus (sierras exteriors) á on que per a suya cheografía tota ra bida, cultura, e soziedat tradizionals, con diferenzias d'entre as suyas redoladas naturals, s'han abersato á l'alto d'es suyos dos exes flubials, a Balle de l'Ara e ra balle d'a Zinca.
Contenius |
[editar] Cheografía orografica e umana
Ta entendier a fesionomía popular e demografica d'o Sobrarbe, cal mirar-se es dos ríos alazetals d'a suya naturaleza; a metat ueste, dominata per a influienzia de l'Ara, ye una tierra de balles chicotas con lugars alteros que enfilan t'alto en o Sobrepuerto, con as chicolonas balles d'Otal e d'o Sorrosal, per alto de nuclios poblazionals como Broto e Boltaña en a ribera d'o río, constituyen un paisache bien curioso á on es despoblatos dominan es puestos més altos (con contadas exzeizions como Fraxén e Linás) e seberas poblazions d'alto d'es 100 abitadors dominando-ne ras fincas més baixas (Saruisé, Broto, Fiscal...). A parti més calmera, a baixa cuenca de l'Ara, tién importants despoblatos como ra rematanza d'a Ribera de Fiscal, á on que l'entibo nunca construyito de Chanobas embuedore de tot en es años 60 es lugars de Labelilla, Lacort e Chanobas, e á on que o procheuto inconcluso d'una repoblazión foristal d'es 70, que nunca plegore-se á fer, n'exiliore es pobladors d'a lateral balle d'a Solana.
A metat este, dominata per A Zinca, ye una zona més complexa á on que balles como A Fueba e Chistau han aconserbato dica es nuestros días plen furas personalidaz indibiduals, á mientres que a ribera mesma d'o río no ha abito (dic'á tiempos rezients) guaires diferenzias con es lugars d'alto á ras balles como Puertolas u Tella. Bielsa, partida d'á on que ne libra a Zinca, ye per astí uno d'es monezipios més singulars d'Aragón, con capezana á ra billa d'o mesmo nome, repliega como á laballos un conchunto de balles que bien baixan d'o mallo d'As Tres Serols, u bien enfilan t' "as mugas" que fan puesto á Franzia d'altra man d'a montaña, d'entre d'as cualas a Zinca n'amanix de mai tornar á trabiés d'o Forato d'as Debotas (O Forau) que ye l'unico puesto per á on esta compleguera ha garra paso ent'a resta d'o Sobrarbe.
l'Interflubio d'a Zinca e de l'Ara, con a redolada d'o Quiñón de Fanlo e d'a Balle de Bió (Balle' Bió en as formas d'a fabla local) como á estandartes, ye una tierra de gradients, culturals e demograficos, á on l'espoblazión e ra manca d'embenache turistico han permesa ra conserbazión de bels d'es nuclios més rusticos e isolatos d'a zona, e á on que cualsiquier bisitant (e cada begada ne son més) bi puet trobar endreitos unicos, paisaches remotos, e una rica muestra d'as formas tradizionals sobrarbencas en a cultura e l'arquiteutura autoutona.
A rechión més baixa d'a comarca ye separata per a rengla de monts que forman a Sierra d'Olsón en dos partis: o Biello Sobrarbe e o Baixo Sobrarbe (cuenca de Mediano), enta que a ralla be d'implantar-se en a Sierra de Nabal que ne ye ra muga més inferior con o Semontán. O Biello Sobrarbe estiore á ixe efecto o primordio istorico d'esta comarca, feta d'alto u baixo d'as tierras que estioren o Condato de Sobrarbe mediebal, feto que d'aucorde con prou istoriadors, en eixoren de baixo d'es tozals de Guaso e per ixo d'a fondalada de Paulés (depresión de l'Arcusa), as fuerzas cristianas ta conquerir-ne ras billas de Boltaña e l'Aínsa d'a balle de l'Ara. Una tierra complexa, fondalada orografica sulcada per o río Ena en o norte, ixuca e repentata de terreros e laballatas per o sud, á on que es lugars dispersos d'o monezipio de Barcabo fan puesto ta ro zaguer repuei sobrarbenc d'abantis no se faiga semontanesa ixa tierra que o Bero ha de beyer, e més dura que berda en a suya despullatura per l'ueste, á on que se'n diz con gran enzierto a Tierra d'o Buxo, perque no se-bi puet mirar altra cosa, peña sulcada de barrancos que sin de més arbols que as almendreras d'as marguins, fa camín ent'o ya bezín Sarrablo.
Ye ixe Biello Sobrarbe de benas profundas afundiato d'es territorios á on eba l'antigo Condato de Sobrarbe d'o Sieglo IX, á mientres que l'autual redolada politica coinzide alto u baixo con es limites d'aquer que n'estiore dito á tal en o sieglo X, a zenturia dimpués, dezaga d'a conquista que eba de portar-ne ro nome en radigar-se con es orichens d'o mesmo Reino d'Aragón. Diz, no obstante, que ya eba per ixes lugars ideya, de plen en o sieglo XX, que o sobrarbe, u més que no altra cosa ra tierra conoixita como á tal, no estás si que ixa conqueta que mos-hi trobamos d'entre ras sierras de Guara, Sebil, Balzés e d'Olsón, per partis baixo d'a uembra d'o Tozal de l'Asba (1441m), per partis crebata d'as escorrenteras d'a tierra de Barcabo e Lezina, e d'a Tierra d'o Buxo, pero nunca no més allá t'a ro norte d'o Tozal de Guaso e d'o río Ara. Ni l'Aínsa ni Boltaña, ni tota aquera tierra dita As Balles u mesmo A Fueba, han pues, baixo d'o criterio istorico e tradizional, o prebilechio de contar-se aintre d'o Sobrarbe propiament dito.
D'esta u semilar destinzión en charra ro poyema de l'autor belsetán Leonardo Escalona:
D'o Biello Sobrarbe n'amanix una balle lateral ent'a cuenca d'a Zinca, de l'Arcusa ent'a Cosculluela pasando per Castillón, que ye ra balle d'Olsón (u compleguera d'a Susía, menazata per un procheuto de pantano), autualment con despoblatos importants como o mesmo Olsón, d'antis més un lugar de peregrinazión de tot o Sobrarbe ta romerías e semilars, a ilesia d'o cual, güei de poco ta enronar-se, yera conoixita d'antigos como a Catedral d'o Sobrarbe. O Baixo Sobrarbe, a redolada natural de Mediano, á on que abantis diz que bi eban es millors campos de tota ra comarca, enzatore con mal piet o sieglo XX per a fuyita d'as fatas, diz, e per a construzión d'a reclosa que eba d'entibar-ne ra bida baixo de més augua que els caleba ta regar. l'Entibo de Mediano ye, asinas, o responsable d'a fautica muerte d'un aria que abe tiempos eba estato o més beroi espiello que güellos montañeses podeban beyer.
A Fueba ye d'altra man, una fondalada como o suyo nome fa á beyer, per baixo d'a Sierra Ferrera s'estendilla aintre d'unas tierras sines de guaires monts ni altros. Estruturada á redol d'o nuclio de Tierrantona, baixa d'a Sierra d'Arro que la separa d'a balle d'a Zinca per l'ueste, e d'as sierras Ferrera e de Foradada per o norte e l'este respeutibament. Paisache planer, no tién guaire més lugars grandizos que Tierrantona e talment Fuendecampo, constando a suya destribuzión demografica d'un alazet important de nuclios chicotez con belas casas como á més gran d'ers, deseparatos politicament per es monezipios de Palo (o més chicot de tot Sobrarbe) e d'A Fueba.
[editar] Parques Naturals e altros espazios protechitos
A comarca d'o Sobrarbe contién cuatro grans arias naturals protechitas; una con ran de parque nazional, dos en grau de parques naturals e una terzena, relazionata con a primera, en grau de reserba d'a biosfera. Chunto con es puestos declaratos Zonas d'Espezial Proteizión ta ras Abes (ZEPA), que s'han declarato abe pocos tiempos, e ro Monumento Nazional d'as Cheleras Perinencas (declarazión d'o 1990), tién o 46% d'o suyo territorio (1.017 Km2) considerato espazio protechito. Autualment toz es espazios protechitos d'a comarca feguran en a Liesta d'Endreitos d'Interés Comunitario (coneixita per as sieglas castellanas d'LIC -Lugares de Interés Comunitario-) ta que en caso que o procheuto s'aprobás, estén parte d'a Rete Natura 2000 d'espazios protechitos per a Unión Europeya.
[editar] Parque Nazional d'Ordesa e d'as Tres Serols
- l'Articlo prenzipal d'este departato ye Parque Nazional d'Ordesa e d'as Tres Serols.

Creyato orichinalment o 16 d'agosto d'o 1918 con un extensión unica que cobriba ra balle d'Ordesa, estiore ro segundo Parque Nazional d'España en estar creyato, no més que bels días dimpués que yeba declarato o Parque Nazional de Covadonga (autual Picos d'Europa), en Asturias. No estiore dica ro 13 de chulio d'o 1982 que se-bi encluyoren o mallo d'o Mont Perduto e ras balles de Pineta e Añisclo, enamplando-ne asinas a extensión dica 15 600 has.
Compliega fincas d'es monezipios de Torla, Broto, Fanlo, Puertolas, Tella-Sin e Bielsa, e ye, d'ixa traza, tot er en a suya amplaria aintre d'o Sobrarbe.
A complicadisma istoria cheolochica d'esta aria, con es rigors d'o clima local, han feto que sía un medio á on que de luén se feba duro bibir. O medio natural d'as redoladas naturals de l'autual parque ye de plen furo e ixo ye una cosa que n'ha feto de siempre es suyos pobladors mirar cuentas de no beyer-se sien de recursos. Alto u baixo, toz es abitants d'as balles redolantas han feto exploitazions razionals e cudiatosas con o medio natural, como unico camín ta resistir-be, e per ixo se n'ha afaborito a conserbazión ambiental dica es nuestros días.

Paisachisticament, es endreitos d'o Parque Nazional son contrastatos. Es lapiars d'alto en as tucas son ixucos e foradatos d'auguas que s'escuelan per aintre d'a montaña, amagadas de no beyer-se e luen d'as benas d'una bechetazión esparza e fustiata d'aires e ixuqueras, e per baixo en as balles, libradors d'auguas en abundanzia que alimentan selbas caduzifolias zentenarias á on que s'amaga ra fauna, e nutren as garonas d'es grans ríos d'a comarca, como ra Zinca en Pineta, l'Arazas en Ordesa, u ro Bellós en Añisclo.
[editar] Parque Natural d'o Posets-Maladeta
- l'Articlo prenzipal d'este departato ye Parque Natural de Posets-Maladeta.
O parque d'o Posets-Maladeta ye un aria protechita d'entre ras balles de Chistau e d'Arán, con a suya més gran parti aintre d'es limites d'a comarca d'a Ribagorza (Balle de Benasc), prene no obstante belas fincas d'a Balle de Chistau per l'ueste.
.jpg/200px-Chistén_(Bal_de_Chistau,Uesca,_Aragón).jpg)
Estruturado á redol d'o sistema montañoso d'a Maladeta per a suya bersant benasquesa, e con a Tuca Llardana (u Posets) como á més gran montaña que ne fa parti per Chistau, tién un total de 33 207 has de superfizie abersata á dos balles perinencas, que engloban fincas d'es monezipios ribagorzans de Benasc, Montanui e Saúnc, e d'a man sobrarbenca Chistén, Plan e San Chuan.
D'un terrén prou complicato, esta parti d'a montaña enclui o més gran numbro de tucas en puntas per alto d'es 3000m d'altaria de tot o Perineu, con l'Aneto en a parti benasquesa d'o parque que ye l'uno més alto de tota ra cordelera, tién no obstante as cheleras e ibons més importants en as suyas faldadas, trobando-se-be nieus perpetuas á bels puestos, e estando o mallo rocoso de tot foradato per aintre de chamineras, simas e regalladors que ne filtran as auguas ent'as cuenca per una man de l'Esera e per l'altra d'a Zinqueta.
.jpg/250px-Ibón_de_Plan_(Huesca,_Aragón).jpg)
Contién altras montañas importants como ra Culfreda, a Bachimala, a Bagüeñola, a Punta d'Espadas, o Puntal Perdiguero e ra Ballibierna. As pratieras d'a man chistabina enfilan t'alto per as garras d'a Llardana, desembratas d'ibons, bels d'es cuals tienen mitos e falordias relazionatos, e amuestras paisaches de berdura sien de comparazions. As bordas son frecuents en toz es transeutos per as parzanas més altas d'a balle de Chistau, formando á bels puestos agrupazions curiosas, á on que d'antigos se-bi guardaba palla e alfalz t'as bestias en l'ibierno. Altras bordas, poquetas güei, encara conserban es tiellatos de palla que d'abantis més eban estato una d'as carauteristicas d'as bordas d'esta balle.
[editar] Parque Natural d'a Sierra e Cañons de Guara
- l'Articlo prenzipal d'este departato ye Parque Natural d'a Sierra e d'os Cañons de Guara.
Como en o caso anterior, este ye un espazio natural deseparato en més d'una redolada, d'entre d'o Biello Sobrarbe, d'a Plana de Uesca e Sarrablo. Tién una superfizie total de 47 450 has á més de belas 33 775 has d'Aria de Proteizión Periferica, con bels puestos interiors adeclaratos Zonas d'Espezial Proteizión ta ras Abes (ZEPA). Asinas, embraca fincas d'es monezipios d'Abiego, Adauesca, l'Aínsa-Sobrarbe, Boltaña, Barcabo, Alquezra, Arguis, Candarenas, Casbas de Uesca, Colungo, Samianigo, Lo Porzano e d'o mesmo Uesca.
A naturaleza d'o terrén, rico en sedimentos calsionosos e fuertament karsticos, fa que sía més blando d'escardar per l'augua, d'on ye l'enchaque que s'aiga foradato per es ríos e escorrenteras d'una maniera tan fura tot o paisache. As sierras de Guara, Sebil, Gabardón, Balzés, Gabardilla e d'Arengol s'embrazan á esta parti d'as sierras exteriors solcatas per es zinco ríos prenzipals: l'Alcanadre, o Bero, o Flumen, o Guatizalema e ro Mascún, d'entre es cuals o Bero n'ha feto o més destacato cañón, á man d'o lugar de Lezina
[editar] Gastronomía
O Sobrarbe ye, como tot l'Alto Aragón, tierra de buen minchar. A gastronomía local enclui muitos més platos de carne que no en altras rechions. A tradizión rematera d'esta tierra, chunto con a deficultat t'aconserbar as minchas ta l'ibierno fazilitore de seguros l'espezial desarrollo de tradizions carnicas e conserbaderas como a fabricazión artesanal de numbrosas bariantas de chazinas e matazías, que bi han plegato á estar claus ta entendier a gastronomía local.
Clasicas están as longanizas (secallonas) de Boltaña, como clasicas son as chiretas, una espezialidat culinaria sobrarbenca cuasi desconeixita fuera d'a redolada, que en tien d'arroz, pimienta, e trozez d'o libiano de corder (o corazón e es pulmons fetos borralla) bien cotraziatos aintre d'o bodiello de l'animal, que se cuez buens ratos d'antis no se sirbe, con rezetas peculiars pendiendo d'o lugar, que gosan á encluyir ierbas aromaticas autoutonas que preban d'aromatizar-ne ra gustada.
As tortetas son masaduras d'a sangre d'o tozín con farina, anís (u talment altros licors), a grasada de l'animal, canela e belaltras espezias, masatas enta una forma d'aniello u rosqueta, que dimpués se fa tostar á l'alto d'una plancha de fierra en alto d'o fueco u semilar, ta fer-las conserbables. Dimpués, d'antis no se sirban, s'han de cuezer bien aintre d'o forno ta trigar-ne ra millor sabor d'as espezias. A butifarda u butifarra ye o mondongo tipico d'a redolada, que como altros mondongos d'Aragón, contién en a tripa d'o tozín, a suya sangre con espezias, grasa e arroz.
O salmorrello u salmorrejo que no ye si que una torta d'arroz con patata e carne de corder u craba. A polleta en pepitoria tammién ye altro plato á gustar. Á bels puestos, á més, son aconserbatos platos tradizionals de guisada d'es pastors; ixes preparatos feban onra d'aprobeitar es ingredients como garra no en feba. Cuasi toz tienen a patata como á base, pero per alto d'era encluyen trozez de carne, bediella u corder per un regular. En son ixemplos as Patatas de sopas u ras Patatas con carne.
A repostería d'a redolada ye, á més, rica e bariata. As Tortas de farina e uebo con zucre per l'alto son preparato forniatos, fetos per un regular á masaderías. Autualment son famosas en a comarca ras unas fetas en A Buerda. A torta tién una bersión més dulzera encara, con l'aintror emplenato de carabaza u altras fruitas, que se'n diz pastillo. Formas més complicatas se troban á bels lugars, á on que ixas espezialidaz gosan á encluir trozez de nuez u abellanas. Es crespillos son una barianta local de buñuelos con espezias.
[editar] Se beiga tamién
[editar] Enrastres esternos
- (es) Sobrarbe.com, pachina ofizial
- (es) Torismo de Sobrarbe
- (es) Parque Nazional d'Ordesa e Mont perduto
- (es) Parque Natural d'a Sierra e Cañons de Guara
- (es) Parque Natural d'o Posets-Maladeta
Monezipios d'a redolada Sobrarbe | |
---|---|
Abizanda | L'Aínsa-Sobrarbe | A Espuña | Barcabo | Bielsa | Boltaña | Broto | A Buerda | Chistén | Fanlo | Fiscal | A Fueba | Palo | Plan | Puertolas | O Pueyo d'Araguás | Tella-Sin | San Chuan de Plan | Torla |