Partizipio

De Biquipedia

Tiempos berbals
Modo endicatibo

Present
Pasato perfeuto simple
Pasato imperfeuto
Pasato perfeuto compuesto
Pasato anterior
Pasato pluscuamperfeuto
Futuro
Futuro perfeuto
Condizional
Condizional perfeuto

Modo subchuntibo

Present
Pasato imperfeuto
Pasato perfeuto
Pasato pluscuamperfeuto

Modo imperatibo

O partizipio ye a forma no presonal d'o berbo cuan prene la funzión d'adchetibo adjetivo sin perder de tot la suya naturaleza berbal.

Ye d'aspeuto perfeutibo e sirbe pa formar os tiempos compuestos e perfeutos d'a conchugazión regular en aragonés e idiomas niolatins, (yo he cantato), e pa calificar los sustantibos, (o libro amprato yera güeno).

Esisten dos clases de partizipios en aragonés: los regulars e los irregulars. Los regulars se fan con la radiz u lesema d'o berbo+bocal indutora+bocal tematica+morfema de partizipio+morfema de chenero + morfema de lumero. Os d'a 1ª conchugazión rematan en -ato, -ata u -au, -ada, os d'a 2ª e 3ª conchugazións rematan en -ito, -ita u -iu, -ida seguntes zonas.

# 1ª Conchugazión 2ª Conchugazión 3ª Conchugazión
Masculín singlar Aduyato/Aduyau Debito/Debiu Partito/Partiu
Masculín plural Aduyatos/Aduyaus Debitos/Debius Partitos/Partius


Femenín singlar Aduyata/Aduyada Debita/Debida Partita/Partida


Femenín plural Aduyatas/Aduyadas Debitas'/Debidas Partitas/Partidas


Los partizipios irregulars han cambeyato la radiz y se pierden trazas d'o morfema. La radiz ye tonica e se claman formas fuertes: muerto, bisto, puesto.

[editar] Orichen e barians

[editar] Partizipio latín

En latín bi ha cuatro partizipios, dos autibos e dos pasibos. O partizipio autivo de present equibal a la terminazión aragonesa -ánt, -anta, e se clama asinas porque se forma sopre o tema de present d'os berbos, a o que s'añaden as desinenzias corresponiens a os diferens casos. Os partizipios de present latins s'enunzian con as terminazions -ns, -ntis: amans, amantis. L'atro partizipio autivo tien una balura d'adchetibo de aczión futura, rematato en -urus, -ura, -urum; por exemplo: laudaturus, «que loará». O partizipio pasibo d'o pasato correspone a o partizipio pasato de l'aragonés (laudatus, «loato»), mientres que o de futuro, que se clama tamién cherundibo, remata en -ndus, -nda, -ndum y espresa una aczión pasiba d'o futuro (laudandus, «para estar loato» o «pa loar-se», dividendus).

[editar] Partizipio en aragonés

Lo partizipio aragonés prozece d'o partizipio pasato latín. Se perdioron las formas corresponiens a lo partizipio de present e de futuro, e doncas, lo partizipio aragonés ye siempre pasato, no tien formas compuestas.

D'alcuerdo con a fonetica aragonesa, bi ha resistenzia a la sonorizazión d'as oclusibas xordas interbocalicas como ye lo caso d'a -T- d' -ATUS, -ATA, dando -ato, -ata, -ito, -ita, coinzidindo con bels charrars mozarabes lebantins, (por lo menos dende Granada ta Balenzia), (horchata, marchito), e con los elementos latins en basco.

Ya dende antigo en aragonés aumentó la sonorizazión, común con atras luengas niolatinas bizinas, e se sape que en bellas zonas i eba partizipios en -ado, -ada. En o Sieglo XII, cuan en Aragón s'escribiba només que en latín con elementos romanzes, os elementos romanzes presentaban alternanzias de -ato e -ado. En lo S XIII, cuan ya i eba un costumbre d'escribir romanze només s'emplega en a barián escrita -ado, -ada, -ido, -ida.

En l'aragonés autual o partizipio que se troba en a més gran parte d'as redoladas ye en -au, -ada, -iu, -ida, deribato de la forma sonorizata. La forma más antiga e chenuina en -ato, -ata, -ito, -ita se troba en l'aragonés zentral e s'ha bisto que puet coesistir con -au, -iu, e mesmo que -au, -iu ha sustituito fa pocas decadas a -ato, -ito sin pasar por o estato -ado, -ido entre meyo.

En os años 70 e 80 os testos en aragonés común presentaban una alternanzia d'as dos formas, car la chent que escribiba en aragonés se trobaba en una contradizión entre dos prinzipios de l'aragonés común, (1) esleir as formas chenuinas, dar-lis preferenzia debant d'as formas probeniens d'atros idiomas, y (2) dentro d'as formas chenuinas esleir as més cheneral). U primar a forma més chenuina u primar la forma més cheneral.

En os años 90 e primera decada d'o 2000 l'aragonés escrito propuesto dende las asoziazions que se dedican a la esfensa de l'aragonés proponen emplegar -ato, -ito en aragonés común y escribir -au, -iu pa cuan se quiera reflexar la pronunziazión n'o charrar oral. Por o que parix güei s'entiende que en -ato u -ata puet emplegar-se como grafía més ampla compatible con una pronunziazión -au, -ada.