Першае Балгарскае царства

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

ПЕРШАЕ БАЛГАРСКАЕ ЦАРСТВА (681-1018), сярэднявечная балгарская дзяржава.

У 679 плямёны уцігураў перасеклі Дунай і на адваяваных у Візантыі землях заснавалі сваю дзяржаву. У VII–VIII стст. балгары вялі безперапынныя войны супраць суседніх славянскіх плямёнаў і Візантыі. Некаторыя славянскія плямёны былі змушаныя міграваць у Малую Азію. Спрабуючы ўмацаваць свае межы, імператары Візантыі пасялілі на Балканах значныя групы армян і сірыйцаў.

У 681 візантыйскі імператар Канстанцін IV Паганат, пераможаны войскамі хана Аспаруха (680-700) недалёка ад вусця Дуная, падпісаў дамову, па якой быў вымушаны плаціць штогадовую даніну балгарскаму хану. Гэты факт з'яўляецца афіцыйным прызнаннем існавання новай балгарскай дзяржавы – Першага Балгарскага царства. Пераемнік Канстанціна IV, Юстыніян II (685-695 і 705-711) спрабаваў навязаць балгарам візантыйскае панаванне, але гэтыя спробы не мелі поспеху.

Першай сталіцай гэтай дзяржавы стала Пліска. Тэрыторыя Балгарыі ахоплівала сённяшнюю поўнача-усходнюю частку краіны. На ўсходзе яна выходзіла да Чорнага мора, на поўдні - да горнага ланцуга Старая Планіна, на захадзе - да ракі Іскыр, а пазней да ракі Цімак, на поўначы яе мяжой служыў Дунай.

Ваенная няўдача Юстыніяна II выклікала незадаволенасць у Канстанцінопалі, яго кінулі ў турму, але неўзабаве ён выратаваўся ўцёкамі. Пры дапамозе "балгарскіх і славянскіх" сіл у асобе пераемніка Аспаруха, Тэрвеля (700-721), Юстыніян нанёс паразу сваім ворагам і вярнуў імператарскі сталец. У знак падзякі ён падараваў Тэрвелю шэраг тэрыторый і стаў звяртацца да яго як "да цэзара", прызнаўшы тым самым незалежны статут Балгарскай дзяржавы. Пасля Візантыя аднавіла спробы заваяваць балгараў, але Тэрвель выйшаў з гэтай барацьбы пераможцам і ў 716 была заключаная мірная дамова, якая пацвердзіла незалежнасць Балгарскай дзяржавы.

У IX ст. балгары падпарадкавалі лікава пераўзыходзячае іх мясцовае славянскае насельніцтва і паступова ўспрынялі славянскую мову і культуру. У выніку змешвання абодвух элементаў сфармавалася новая этнічная супольнасць, за якой замацавалася назава балгары. Працэс этнагенезу канчаткова завяршыўся толькі ў X ст. Стаўшы славянскай этнічнай групай, балгары перанялі ад славян сельскую грамаду, а ад цюркаў - ваенную арганізацыю. У балгарскім грамадстве панавала ваенная арыстакратыя, падзяляўшаяся на вышэйшую (байлы, баляры) і ніжейшую (багаіны).

У перыяд ўладарання хана Крума (803-814), пасля таго як ён разграміў авараў на захадзе і візантыйцаў на поўдні, межы дзяржавы пашырыліся. У 809 ён захапіў Сердыку (сучас. Сафія). Асабліва знамянальная яго перамога над імператарам Візантыі Нікіфарам I (802-811) , які спачатку меў перавагу і абрабаваў ды падпаліў балгарскую сталіцу Пліску. Але адразу пасля гэтага Крум бліскучай атакай у адной з цяснін Старой Планіны знішчыў войска Нікіфара - сам імператар загінуў у гэтым баі. У 813 балгарамі узяты горад Адрыянопаль (сучас. Эдзірне). З прычыны гэтых пераможных войнаў, балгарская дзяржава пашырыла свае межы да ракі Ціса, за якой нахадзіліся мадзьяры, і да ракі Днестр, якая служыла натуральнай мяжой з печанегамі на ўсходзе. На поўдні балгары дасягнулі гор Рыла і Радоны. Падчас кіравання хана Амуртага (814-831) была падпісана 30-гадовая мірная дамова з Візантыяй. Гэтая эпоха (VIII-IX стст.) пакінула выдатныя архітэктурныя і скульптурныя помнікі ў Пліске і Мадары.

Цар Барыс I (852-889) уладарыў Балгарыяй у перыяд найважных падзей. Адно з іх - стварэнне славянскага алфавіту ў 863 салунскімі святарамі, братамі Кірылай і Мяфодзіем. У 865 Барыс I прыняў хрысціянства з мэтай падвышэння міжнароднага прэстыжу, пасля чаго хрысціянства было абвешчана дзяржаўнай рэлігіяй. Спачатку Барыс звярнуўся да папы рымскага, каб той прызнаў самастойнасць балгарскага патрыярхата і перадаў вышэйшыя духоўныя пасады балгарам. Аднак у 870 незалежнасць балгарскай царквы прызнаў візантыйскі імператар, што ўмацавала супрацоўніцтва паміж царкоўнымі іерархамі Візантыі і Балгарыі. Пазіцыі хрысціянства асабліва ўмацаваліся пасля прыбыцця ў Балгарыю Клімента і Навума, вучняў славянскіх асветнікаў Кірылы і Мяфодзія, якія перавялі асноўныя часткі тэксту Бібліі і візантыйскіх рэлігійных прац на старабалгарскую мову і заклалі асновы славянскай літаратуры. З тых часоў Балгарыя стала калыскай славянскай культуры і пісьменнасці.

Сын Барыса Ўладзімір (889-893) беспаспяхова спрабаваў забараніць хрысціянства. Тады Барыс пакінуў манастыр, у якім жадаў правесці астатак жыцця, пазбавіў Уладзіміра стальца і ўзвёў на яго іншага сына - Сімеона.

Уладаранне Барыса падрыхтавала бліскучую з'яву, якая рушыла адразу пасля яго - так званае залатое стагоддзе балгарскай літаратуры. Адбылося гэта, калі на сталец узышоў цар Сімеон Вялікі (893-927), які атрымаў адукацыю ў Канстанцінопалі і лічыцца найвялікшым з балгарскіх правіцеляў. Ён усё жыццё імкнуўся заваяваць Канстанцінопаль і ваяваў з візантыйскімі войскамі ў 894, 896, 904, 913 і ў 920-924. Падчас яго кіраванні Першае балгарскае царства дасягнула апагею сваёй палітычнай і тэрытарыяльнай магутнасці. Пасля бліскучай перамогі над візантыйцамі ў ракі Ахелой (917) Сімеон пашырыў свой уплыў да паўвострава Галіпалі ў Грэцыі, захапіў Македонію і, выкарыстаючы ў якасці саюзніка Сербію, прыняў яе пад свае заступніцтва і кіраванне.

Сімеон стварыў на міжрэчча Ліма і Ібара залежную ад яго дзяржаву сербаў, якая праз некалькі гадоў пасля яго смерці аддзялілася ад Балгарыі. У 895 улады Візантыі стварылі саюз з венграмі, спрабуючы паслабіць растучую моц Балгарскай дзяржавы. У 927 Сімеон абвясціў сябе "царом балгараў і грэкаў" і павысіў балгарскае архібіскупства да ўзроўня патрыярхата. У перыяд яго кіравання Сафія ператварылася ў буйны цэнтр асветы і калыску славянскай літаратуры. Пры Сімеоне шматлікія візантыйскія кнігі па праве і тэалогіі перакладаліся на старабалгарскую мову, быў складзены першы збор славянскіх судовых законаў.

Пасля смерці Сімеона Балгарская дзяржава стала хутка распадацца. Сын Сімеона Пётр (927-970) не валодаў не славалюбствам, не талентам палкаводца. Краіну знутры падточваў ерэтычны рух багамілаў, якія прапаведавалі міралюбнасць і раўнапраўе, але адначасова заклікалі да непадпарадкавання ўладам і асуджалі паразітычны лад жыцця ваеннай і царкоўнай арыстакратыі. Адмаўляючы значнасць духоўнай і цывільнай улады (параўноўваючы заможных з прадстаўнікамі Сатаны), багамілы з'яўляліся пагрозай для пануючага стана. І яны былі падвергнутыя праследаванням і катаванням. Іх ідэі распаўсюджваліся апакрыфічнай літаратурай. Гэтыя прадвеснікі еўрапейскага рэфарматарскага руху знайшлі шматлікіх паслядоўнікаў за межамі Балгарыі. Іх прапаведнікі распаўсюджвалі эратычнае вучэнне ў шмат якія раёны Міжземнамор'я і Малой Азіі. Патарынцы і катары ў Паўночнай Італіі, альбігойцы ў Паўднёвай Францыі і бугры (bougre - bulgare) створаць пазней (у XII-XIII стст.) шматлікія секты багамілаў разнастайнага зместу, абумоўленага мясцовымі ўмовамі.

Македонскія славяне не раз паднімалі паўстанні, і сербскаму правіцелю Чэславу удалася выгнаць балгараў з Рашкі (Сербія).

У 968 вялікі князь кіеўскі Святаслаў, саюзнік візантыйскага імператара Нікіфара II Фокі, заняў Поўнача-усходнюю Балгарыю. Але неўзабаве Святаслаў перайшоў на бок балгарскага цара Барыса II (969-971), успадкаваўшага сталец за Пятром I. Візантыйскае войска здолела выцесніць русаў і атрымала перамогу над балгарамі. Захапіўшы ў палон Барыса, які застаўся закладнікам у Канстанцінопалі, імператар Візантыі захапіў шматлікія балгарскія тэрыторыі паміж Дунаем, Чорным морам і Старай Планінай. Ян Цымісхій абвясціў Балгарыю візантыйскай правінцыяй, скасаваў балгарскі патрыярхат і размясціў візантыйскія гарнізоны па краіне.

Візантыя здолела замацавацца толькі ва ўсходняй частцы Балгарыі. На захадзе балгарскае царства (з часовымі сталіцамі Прэсна і Ахрыл) здолела пратрымацца паўстагоддзя (969-1018). У 1014 войска імператара Васіля II заспела знянацку войскі балгарскага цара Самуіла і разбіла яго ў бітве пры Беласіцэ. Імператар загадаў асляпіць усіх палонных і вярнуць іх балгарскаму цару (было захоплена 15000 чал. - 99 з 100 палонных былі аслепленыя). Калі верыць Манасіевай хроніцы, пабачыўшы шматлікіх сляпых балгарскі валадар не вытрымаў жаху гэтага гледзішча і памёр. Імператар Васіль быў празваны за гэта "Балгарабойца". У 1018 візантыйскія войскі занялі Ахрыд. У 1021 захапілі Срэм - апошнюю апору незалежнасці балгараў. Такі быў канец Першага Балгарскага царства.

Заняволенне Балгарыі Візантыяй (1018-1185) - перыяд цяжкіх выпрабаванняў для балгарскага народа. Балгарыяй кіраваў намеснік візантыйскага імператара, які мала ўмешваўся ў мясцовыя справы. Аднак, калі візантыйскія феадальныя адносіны пачалі распаўсюджвацца на тэрыторыі Балгарыі, а яе паўночныя межы апынуліся адчыненымі для ўварванняў, становішча балгарскага народа пагоршылася да такой ступені, што двойчы паднімаліся масавыя паўстанні. Да прыгнёту візантыйцаў дадаліся сістэматычныя разрабаванні краіны печенегамі, а таксама і крыжакамі падчас іх паходаў у 1096 і 1147. У гэты жа час рух багамілаў стаў разрастацца. У Канстанцінопалі, сталіцы Візантыі, быў спалены на вогнішчы Васіль, адзін з самых актыўных распаўсюджвальнікаў ідэй багамільства.

На іншых мовах