Impalaeriezh otoman
Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor
Adalek 1299 betek 1922 eo bet o ren an impalaeriezh otoman (e turkeg otoman دولت عليه عثمانيه - Devlet-i Âliye-yi Osmâniyye), anavezet er Bed Kornôg evel an impalaeriezh turk ivez, Anvioù all a zo bet evel Âl-i Osman; Devlet-i Âliye, Devlet-i Ebed-Müddet, Memâlik-i Mahrûse ("An tiriadoù gwarezet mat"), Memâlik-i Mahrûse-i Osmanî , "Ar Riez otoman hag uhelañ". Renet e oa gant ar Sultan (anv arabek an impalaer). Pa oa e veli en e varr en doa lakaet an arigrap war lodennoù tri gevandir : Gevred Europa, ar Reter-Nesañ ha Norzhafrika hag en em lede eus Strizh-mor Gibraltar ha an aod Norzhafrika a-dreñv d'ar strizh-mor betek ar Mor Kaspian hag Pleg-mor Arabia-ha-Persia hag ivez eus harzoù Aostria, Slovakia hag Ukraina betek Soudan ha Yemen.
P'en em lede koulz war ar Bed kornôg ha war ar Bed reterat, e-pad 6 kantved eo bet kroashent sevenadurioù Eurazia ha lec'h meur a darempred etre ar galloudoù europat hag aziat. Diazezet e oa bet gant an Durked otoman aet e Anatolia war-dro 1000, ar re-se hêrioù d'ur skourr eus ar pobloù turkek, an Durked oghouz bet o ren war greiz Azia.
Pa oa e gêr-benn, Kergustentin (Istanbul hiziv) memes hini Impalaeriezh roman ar Reter en a-raok, hêr e oa d'ar Romaned ha d'ar Vizantiz. Er XVIvet hag er XVIIvet kantved e tizhas ur galloud armerzhel ha milourel ken bras ma aloubas tamm ha tamm mervent Europa (Ledenez ar Balkanoù da gentañ holl) hag e lakaas gourdrouz ar brezel war Europa kreiz pa yeas e lu da lakaat seziz war Vienna, kêr-benn Impalaeriezh Aostria e 1529 hag e 1683 en-dro. Ar wech-se, ne zeuas ket a-benn da aloubiñ Aostria pa oe trechet war zouar ha war vor gant kenunaniezh ar galloudoù europat , an holl renet gant priñsoù katolik. Ur seurt spered kroaziadur a zo bet broudet gant ar babed evit mirout ouzh an Durked vuzulman da astenn o beli war Europa ha trec'het e voe an Otomaned en Emgann Lepanto e 1571 hag e kiljod tal mogerioù Vienna e 1683. Ar wech nemeti m'eo bet roet an dae da Ved kornôg pa oa o kreskiñ e galloud etre ar XVvet hag an [[XXvet kantved]].
War ziskar e yeas goustadig an impalaeriezh e-korf an XIXvet kantved betek kouezhañ en e boull e derou an [[XXvet kantved]] pa oa bet trec'het er Brezel-bed kentañr hag eñ kevredet gant ar Galloudoù kreiz. Ur wech ar Sultan en doa pleget dirak an alouberien e oa rannet e diriadoù e meur a riez dindan atiz ar galloudoù trec'h (Feur-Emglev Sèvres e 1920). Diwar an tiriadoù-se ez eus bet krouet 39 riez ofisiel a-hed an XXvet kantved.
En Anatolia, lodenn greiz an impalaeriezh e savas ul luskad broadel turk a skarzhas an alouberien kuit e-doug Brezel Dieubidigezh Turkia. Ar jeneral Mustafa Kemal Ataturk, penn al lu turk a gasas ar Sultan en harlu hag e adkemeras ar broioù gresianek war aodoù ar Mor Egaios diwar goust al luioù gresian (Kemeret Izmir e 1923).
Disklêriet e oa ar Republik turk (Türkiye Cumhuriyeti) e 1923 hag ar Sultan, e familh hag e goskor (war-dro 150 den) a oe difennet dezho chom e Turkia.
[kemmañ] Istor
[kemmañ] Deroù
War-dro an [[Xvet kantved]] e krogas pobloù turkek kreiz Azia da skeiñ da C'hornôg betek en em staliañ e Persia. Adlakaat a reas Kalif Baghdad war e dron ar roue turk Toghrul-Beg. Dindan an diernelezh seldjoukour e tizhas an Durked Armenia hag Reter Anatolia en XIvet kantved. Eno e krogas an Durked seldjoukour da sevel kannoù ouzh ar Vizantiz a oa aet o galloud war zigresk er mare-mañ. E 1071 e voe trec'h an Durked seljoukour en Emgann Mantzikert ha ne c'helljod ket mui ar Vizantiz mirout ouzh an Durked da staliañ o riegezh war lodenn Anatolia ha diazezañ ar rouantelezh seldjoukour, anvet Sultaniezh ar Roum (rouantelezh Roma, i.e. staliet war douaroù Roma nevez).
Koulskoude e kollas ar Seldjoukourien tiriadoù arabek e Siria dindan pouez ar Groazidi hag hini an Durked danichmendour ken e oe rediet klask repu e kreiz Anatolia. E 1101 e kreskas o nerzh ken e voe harzet ar Groazidi mont e-biou Anatolia ganto. Masoud (1116-1155) a stalias e gêr-benn e Konya ha Kilij Arslan II (1155-1191) a oe trec'h war an Durked danichmendour.
E-pad an [[XIIPatrom:Vet kantved]] e c'hounezas an Durked tiriadoù all, hini Trabzon hag hini an Armenianed betek aloubiñ kazi an holl Anatolia. Eskemmoù armerzhel bras a veze graet gant an Durked pa kouezhas warno aloubadeg ar Vongoled e 1243 (Emgann Kense Dağ). Dindan dorn ar Vongoled e chomas Sultaniezh Roum bruzunet et meur a briñselezh turk (beylik). Unan anezho, ar beylik renet gant an Otomaned eus ar meuriad Kayı hag eus ar bobl turk oghouz a oa bet aotreet d'en em staliañ e Reter Anatolia dindan gwarez ar Seldjoukourien.
[kemmañ] Tarzherezh
Dont a ra "Otoman" eus anv mab Ertuğrul, Osman Iañ, (arabeg : Ousman), hemañ ar c'hentañ o tisklêrian dizalc'hidigezh diouzh ar Vongoled en ur sevel emglevioù gant pobloù kristen. Pa oa ar "veyed" all oc'h ober brezel etrezo e talc'has ledanaat e diriad hag e aloubas an takadoù nes da Gergustentin ken e c'hellas staliañ e gêr-benn e Bursa. Ken kalonek e oa Osman Iañ ken ez eus bet deuet betek hon amzer ar bomm-lavar turk : "ra vo eñ ken mat hag Osman". Ur gontadenn a zo bet savet, "Huñvre Osman", gant hemañ o rakwelout an impalaeriezh.
Dindan e ren e oe staliet reolennoù pennañ ar gouarnamant otoman ha ne vo ket kemmet an darnvuiañ kantvedoù-pad. Perzh pennañ ar sistem gouarnamant-se a zo bet lezel ar galloud roueel pell a-walc'h eus ar galloud milourel, un dra ne veze ket gwelet er broioù all. Staliet eo bet ivez ar Millet, ar sistem emrenerezh evit ar minorelezhioù hag an dud o doa ur relijion nann-muzulman.
E-korf ar c'hantved a zeuas goude marv Osman Iañ e c'hounezas ar gouarnamant otoman tiriadoù war ribl ar Mor Egaios hag er Balkanoù. Goude bezañ bet trec'het e Plocnik e voe trec'h an Durked e Kosovo-Polie ("Kompezenn ar brini") diwar-goust ar Serbed e 1389. Pa ne plegas ket ar Serbed diouzhtu, e c'hellas an Otomaned koulskoude kregiñ gant aloubadenn mervent Europa. Chom a ree Kergustentin da aloubiñ hag e klaskas an Durked hen ober. D'an 29 a viz Mae 1453 e kemerjont ar Geoded Meur dindan ren ar Sultan Mehmet II en doa adaozet ar riez a-raok kas da-benn kemeridigezh Kergustentin dre sevel kastellioù-kreñv-meurbet war riblennoù ar Bosfor.
Kouezhañ a reas Impalaeriezh roman ar Reter ha kêr-benn otoman a zeuas da vezañ Kergustentin (Istanbul hiziv).
[kemmañ] Kresk (1453-1566)
Eus 1453 betek 1566 e c'heller lavaret eus "oad aour" an impalaeriezh otoman hag er maread a-heul e c'heller lavaret eus sac'hadur an diorroadur politikel ha milourel.
Diouzh aloubadenn lodennoù Europa ha Norzhafrika en em ledanas an impalaeriezh goude 1453 dindan renerezh sultaned speredek hag efedus hag en o zouezh eo bet Suleiman Meur, an hini illurañ. Gant efedusted ha kensentidigezh e c'hounezas tiriadoù nevez al lu otoman hag dre nerzh ar morlu e yeas da vezañ an impalaeriezh ur galloud kenwerzhel bras-kenañ pa oa an Otomaned o kontrolliñ an hentoù pennañ etre Europa hag Azia.
Pa varvas Suleiman e 1566 e krogas an impalaeriezh gant koll lodennoù bihan e aloubadennoù. Digoret e oe bet hentoù nevez ar c'henwerzh daved ar Bed nevez hag Indez ken e savas kevezerezh d'an Otomaned. Ouzhpenn-se e wanaas efedusted ar melestradurezh hag al lu dindan ren sultaned dinerzh, koulskoude e chomas kreñv a-walch ar galloud otoman betek e c'hwitadenn e Emgann Vienna (1529), ar wech kentañ m'eo bet trec'het war douar Europa.
[kemmañ] Astennadur ha barr ar galloudusted (1453-1566)
Dindan ar sultan Selim II (1512-1520), hêr da Mehmet II, alouber Kergustentin, e oe aloubet kalon broioù an Arabed ha mervent Europa hag e oe lakaet un harz d'ar Bersed renet gant [[Ismail Iañ]], diazezer tiernelezh ar Safiourien, e emgann Chaldiran. Aloubet e oa ivez Egipt ha ar morlu otoman a renas war ar Mor Ru. E 1521, an heuliad, Suleiman a aloubas Serbia ha he c'her-benn Belgrad hag Hungaria ivez pa oa trec'h e 1526 goude Emgann Mohacs. E 1529 e lakaas ar seziz dirak Vienna, met ne c'helleas ket en nerzhioù gouzañv ar goañv hag e oe ret dezhañ kilañ. E 1535 e kemeras Baghdad diwar goust ar Bersed hag a aloubas Mezopotamia ken e c'hellas kaout ur prenestr war ar Pleg-mor arab-ha-pers.
[[Skeudenn:Battle_of_Preveza.jpg|thumb|left|180px|Barv Ruz (Hayreddin Pacha), an amiral turk oc'h ober trec'h war an Europeaned e Emgann Preveza e 1538 Ar galloud milourel war vor pennañ e teuas da vezañ ar morlu otoman dindan renoù Selim II ha Suleiman Meur pa oa dindan urzhioù amiraled meur evel Barv Ruz pe Varvarossa, C'heir ed Din Pacha e anv ofisiel. Aloubet e oa Tunis (1518) hag Aljeria. Skarzhadur Yuzevien ha Muzulmaned Spagn dindan pouez ar Goulennataerezh Santel a gasas anezho da chom war douaroù an impalaeriezh, dreist-holl e Tessaloniki, e Kiprenez hag e Kergustentin.
dre un emglev gant Fransez Iañ, roue Bro-C'hall, e kemeras Barv Ruz Nisa diwar goust an Impalaeriezh Santel hag e lakaas e flodad e goudor porzh Toulon e 1543. Diwar an eskemm e c'helle roue Bro-C'hall ober kenwerzh gant an Durked gant telloù izel ha klask skañvaat aotrouniezh Charlez V a Aostria war Europa. Dre bolontez Bro-C'hall, Bro-Saoz hag an Izelvroioù e veze lakaet an impaleriezh otoman da aktour politikel bras ar c'hevandir.
E-korf ar [[XVIvet kantved]] e kejas mestroniezh ar morlu otoman war ar Mor Kreizdouarel hag ar Pleg-mor arab-ha-pers gant an dae a save diwar kresk ar galloudoù morel nevez, hini Portugal da gentañ. Evit ober tro an douaroù turk e klaskas ar galloudoù europat kavout hentoù nevez e plas, hini ar seiz (e kreiz Azia) pe hini ar spisoù (o tont eus Meurvor Indez) a veze kontrollet gant ar Sultan.
Koll a reas an impalaeriezh e nerzhioù pa oa rediet ober ar brezel war div dalbenn e Europa hag e Persia hag tamm ha tamm ne c'hellas mui mirout kenwerzherien Europa ober tro Afrika ha sachañ pinvidigezhioù Azia dre ar verdeerezh.
[kemmañ] Emsavadegoù hag emsav
[[Skeudenn:Vienna_Battle_1683.jpg|thumb|left|180px|Eil seiz ha g emgann Vienna e 1683]] Ouzhpenn o strivoù evit chom hep mont a-dreuz d'an tiriad otoman evit ober kenwerzh e oe broudet ar galloudoù europat dindan atiz ar broioù morel italiat (Venezia e penn anezho) da lakaat hini an impaleriezh war digreskiñ pa oent trech' warnañ e emgann war vor e Lepanto e 1571. Ne c'hellas ket Suleiman II kemer Enez-Valta e 1535 kennebeut.
E fin ar XVIvet kantved ne c'hounezas ket mui tiriadoù an Durked hag e yeas da wanaat o levezon e Europa. An harz gant tiriadoù an Hasbourged a chomas en e lec'h paneve un nebeut emgannoù evit kemer un nebeut lec'hioù kreñv. Ne c'helle ket mui astenn e linennoù pourvez al lu otoman pa veze ret dezhañ bezañ prest ober brezel war div dalbenn, hini Aostria hag hini ar Persia.
Dre forzh ar viridigezh e chomas a-dreñv d'al luioù all e varregezh modernaat an armadurioù hag e kollas ar marc'hegiezh ar Sipahi hec'h efedusted. Izeloc'h e teuas da vezañ live an tutañ soudarded pa greske korf ar " Yeni Djeri" (Bagad nevez), hemañ eus ar barrekañ, met techet d'ober emsavadegoù ha dibab ar sultan nevez e-doug ar [[XVIIvet kantved]]. P'eo bet degaset kementadoù metaloù prizius diouzh ar Bed nevez (arc'hant, dreist-holl) gant ar Spagnoled e oe didalvoudekaet ar moneiz otoman hag e teuas ur monc'houezh gorrek ha diehan. Diwar ar c'hudennoù armerzhel-se e teuas konduioù er-maez al lezenn, emsavadegoù e Anatolia ha taolioù-stad renet gant ar "Yeni djeri" e-korf ar [[XVIIvet kantved]].
Koulskoude e kas ar riez otoman ar nerzh evit lakaat e frammoù politikel ha milourel da azazaat. Ar sultan brezelour, Mourat IV, adkemeras Yerevan (1635) ha Baghdad (1639) diwar goust ar Bersed, ar sultan diwezhañ a zo bet e penn e lu.
Koll a reas e warlec'hidi ar c'hontroll war ar gouarnamant hag al lu hag e yeas ar galloud gwir da liveoù all ar framm politikel evel tud an Harem pe evit ur poent ar Vizir. Penn ar gouarnamant a yeas, da skouer da Mehmet Köprülü, ur kilstourmer eus anezhañ hag e vab, nebeut bervet e benn hag e c'hellas an impalaeriezh a-enep pouez divent ar burokratiezh tapout tiriadoù nevez e Kreta, Su Ukraina ha Podolia.
Diwar trec'h an Aostrianed hag ar Bolonidi e Emgann Vienna (1683) e oe gwanaet galloud ar Sultan ken e oa ret dezhañ sinañ Feur-emglev Karlowitz e 1699. Lezel a rae d'an Impalaeriezh Santel Treuzsilvania, Morea (Su Bro-C'hres) ha da Bolonia Podolia.Digempouezet e oe an impalaeriezh otoman pa oe rediet anavezout an Impalaeriezh santel evel ur gostezenn wir.
[kemmañ] Diribin
E daou amzervezh e vez boas deskrivañ ar mare ma yeas an impalaeriezh war-ziribin : mare ar sac'hadur (1699-1827) pa oe kollet darn tiriadoù ar C'hornôg kaset da gerzh Aostria, met e chomas start a-walc'h e roll politikel e Europa ha mare an diribin (1827-1908) pa kollas ar Sultan tiriadoù war pep harz ha pa kouezhas ar gouarnamant kreiz dindan dorn pennoù ar proviñsoù.
[kemmañ] Adkempenn (1699-1827)
Dre vrezelioù nevez e tapas Aostria tiriadoù nevez hag Rusia ivez. Lodennoù an impalaeriezh a oa pell a gouezhas dindan levezon Bro-C'hall (Aljeria) ha Breizh-Veur (Egipt). Kilstourmerezh a lakaas an Otomaned a-dreñv Europa e-keñver an teknikoù. Gwelet e oa bet ar voullerezh evel kavadenn an Diaoul hag ne oe ket implijet a-raok ar[[ XVIIvet kantved]].
Marevezh ar sultan Ahmet III eo graet "Marevezh an tulbennoù" pa blije ar bleunioù-se d'an Durked ha muioc'h c'hoazh d'o rieg a gemeras anezho evel arouezenn ar peoc'h a rene en e vro. Etre 1718 ha 1730 e teuas ar peoc'h goude trec'h an Otomaned war Rusia ha ar feur-emglev sinaet e Pasarovitz.
Kadarnaet e oa harzoù an impalaeriezh e-kostez Europa dre sevel lec'hioù-kreñv. En diabarzh e oe izelet an tailhoù, adkempennet ar melestradurezh hag harpet an embregerezhioù hag ar postañ arc'hant prevez.
Pelloc'h e klaskas ar Sultan Selim III (1789-1807) adkempenn al lu otoman hervez reoladoù europat, met e oe lakaet harp d'ar strivoù-se gant ar gostezenn gilstourmer, an oulemaed evit ul lodenn hag ar "Yeni Djeri" evit an all, ar re-se o tifenn groñs o grasoù kaer. Klasket e oe adkempenn an deskadurezh ivez, dre sevel Skol-Veur an Teknikoù e Istanbul, da skouer.
[kemmañ] Nevesaat (1828-1908)
Klask a reas ar sultan Mahmoud II mirout an impalaeriezh da vont war ziribin en ur embann firman (gourc'hemenn) an Tanzimat (tanzimat = adkempenn) e 1839. Urzhiañ a reas ma vo kemmet an dilhad hag an lifreoù. Adframmet e oa ar melestradurezh ha renad perc'henniezh an douaroù. Broudet e oa an Durked ober evel ma rae an Europiz e-keñver ar savouriezh hag an teknikoù.
Dibosubl e oe evit ar galloud turk chom a-blom gant ar riezoù all pa kreske muioc'h-muiañ o galloudoù koulskoude. E mare an Tanzimat e oe arnevezet ar bankoù, savet ul lu modernoc'h gant an tenn soudarded hollek ha kemmet ar c'horfou-micher da embregerezhioù.
Diasterioù armerzhel a chome pa ne c'helle ket mui an Durked bezañ dizleet diouzh ar bankoù europat ha dre-se ne c'hellent ket mui herzel ouzh gwask o enebourien. Prestet e oe Kiprenez da Vreizh-Veur e 1878 evit kaout grasoù ar Saozon e Kendalc'h Berlin p'o doa bet trec'het an Otomaned gant Rusia er bloaz a-raok.
Ur politikerezh emglevioù graet tro-ha-tro gant ar riezoù all e oe rediet ar sultan sevel diouzh an amzer. E-giz-se e asantas an Durked en em unaniñ gant Bro-C'hall, Breizh-Veur hag an Izelvroioù evit ober brezel da Rusia e-korf Brezel Krimea (1854-1855).
Er [[XIXvet kantved]] e teuas war wel luskad ar broadelouriezh hag e tizhas tiriadoù europat an impalaeriezh er Balkanoù hag ar bet-priñselezhioù tro-dro d'an Danav. Gwasket e oa ar riez turk etre an dezev aloubiñ o doa e amezeien hag goulennoù broadel an diabarzh hag e veze soutenet an eil gant ar re gentañ peurvuiañ. Evit ar sujidi turk otoman e veze diaes kompren eus ar pezh a oa kiriek politikerezh ar galloud kreis : ma ne yae ket mat en-dro ar vro, daoust hag eñ e teue eus an diabarzh pe eus an diavaez?
E 1875 ec'h embannas Serbia, Montenegro, Bosnia, Bulgaria, Valakia ha Moldova o dizalc'hidigezh. Pa yeas Rusia da vrezel evit o tifenn e oe trec'h al lu otoman hag e chomas dizalc'h Serbia, Roumania ha Montenegro e 1878.
E 1876 e krogas Marevevezh ar Bonreizh kentañ ('Birinci Meşrûtiyet Devri e turkeg), met ne badas ket ar gournamant bonreizhel. Un taol-stad a oe graet e 1876 dindan levezon luskad an adkempennerien a veze graet an Otomaned yaouank eus outo. Rediet e oa Abdulaziz lezel e dron d'e vreur Mourat V, met hemañ un pennfoll anezhañ a oe
Ul lusk a oa bet roet d'an otomanouriez, ideologiezh an Otomaned yaouank hag ne c'hellas ket ar sultan nevez, Abdulhamid II nac'hañ ma vo staliet un unpenniezh bonreizhel. Embannet e vo ar bonreizh (Kanûn-ı Esâsî e turkeg), met ne badas ket ar pleustr muioc'h eget daou vloaz. Lesanvet e veze "Den klañv Europa" an impalaeriezh, met ne davee ket an dra d'ar stad armerzhel a veze gwelloc'h-gwellañ, met d'an distok sevenadurel hag frammadurel a chome.
[kemmañ] Dispennadur
E 1908, emsavadegoù er Balkanoù a lakaas galloud ar sultan Abdulhamid II da wanaat ken e tleas adlakaat e pleustr bonreizh 1876 dindan gwask ul luskad politikel nevez ha ledan, an Durked yaouank (Jön Türkler e turkeg), ken ez eus bet un Eil Marevezh bonreizhel ('Ikiinci Meşrûtiyet Devri e turkeg). Renet e oe aferioù ar riez gant Kengor Unaniezh hag Araokadur ( İttihâd ve Terakkî Cemiyeti e turkeg).
E 1912 e tarzhas Brezelioù ar Balkanoù p'en doa aloubet Libia al lu italiat e 1911. E Mae 1912 e stalias ar riezoù dizalc'h nevez, Serbia, ha Bulgaria feurioù-emglev gant Bro-C'hres evit lakaat an arigrap war Albania, Makedonia ha Trakia.
Brezel kentañ ar Balkanoù a darzhas diwar ar feur-emglev etre Serbia ha Bulgaria a glaske rannañ Makedonia etrezo. Koll a reas tiriadoù zo an impalaeriezh, met e teuas sachoù-blev etre ar riezoù unanet ken e adtapas anazho e-pad Eil Vrezel ar Balkanoù.
Mont a reas da vrezeliñ ouzh Serbia ar gouarnamant otoman pa oa bet dismegañset ganti.
Ne veze ket an impalaeriezh otoman ezel "Unaniezh an Triad", met dre ma oa daeet gant Serbia goude gwall daol Sarajevo ez eas da vrezeliñ ouzh Rusia, diwaller Serbia hag e kemeras perzh er Brezel-Bed kentañ. E derou ar brezel eo bet gouest bezañ trec'h war ar Rusianed, ar Vreizhveuriz ha ar C'hallaoued, al lu renet gant pennoù turk nevez hag ofiserien alaman en Dardanelled (strizh-mor Çanakkale) hag e Kut, met ne c'helljod ket lakaat un harp d'ar Rusianed e C'haokaz ha diskaret an nerzh rusian goude Dispac'h 27 a viz Here 1917 e yeas da goll koulskoude ar veli durk e Mezopotamia hag Arabia diwar atiz an Emsavadeg arab skoazellet gant al lu breizhveuriat (Baghdad aloubet gantañ e 1917). Pa oe gouest an Durked aloubiñ Azerbaidjan e tlejod kannañ ouzh harzherezh an Armenianed o chom e Proviñs Van o doa krouet ur gouarnamant e miz Mae 1915. Rebechiñ a reas d'an Armenianed ar gouarnamant turk bezañ liammet gant an enebour rusian a aloube er mare-se reter Armenia. Bezen Armenia ha strolladoù soudarded armenian a-youl-vat a gemeras an armoù betek ma vo savet e dibenn 1917 Republik demokratel Armenia gouarnet gant Kevre dispac'hel Armenia.
D'an 24 a viz Ebrel e embannas, ministr an Aferioù diabarzh, Talat Pacha, ma vo harzet pep ezel eus Kevre dispac'hel Armenia ha kaset o familhoù pelloc'h er Su, da lavaret eo e Siria. Jedet eo bet gant darnvuiañ an istorourien eo bet lazhet pe lakaet da vervel war-dro 1 milion hanter Armenianed e-korf ar brezel, nannsoudarded peurvuiañ. Termenet e vez gant meur a skolveuriad evel ur gouennlazhadeg hag an hini kentañ er [[XXvet kantved]]. Koulkskoude eo bet nac'het gant pep a gouarnamant ez eus bet ur gouennlazhadeg. Pouezañ a reont war ar perzh m'o dije kemeret e lazhadegoù Armenianed aozadurioù turk dilezenn pe ar Gurded. Ouzhpenn-se e vije marvet lod an Armenianed forbannet pa oa izel o stad diwar ar brezel ha e vije marvet miliadoù ha miliadoù muzulmaned e dirollerezh an emgannoù diabarzh.
Goude arsav-brezel Mudros hag feur-emglev Sèvres e tivizas kevredidi drec'hour Emglev an Triad ma vo lodennet an impalaeriezh otoman ken ne vije ket mui ur galloud turk. Bro-C'hres a veze da resev aod ar Mor Egaios, Italia aod ar Su war ar Mor Kreizdouarel , Breizh-Veur ha Bro-C'hall ur c'hefridi evit merañ an tiriadoù arabek hag e veze da staliañ un Armenia hag ur C'hurdistan bras awalc'h pa vije bet an daou strizh-mor hag Istanbul dindan ur veli vroadel.
E 1923, Emglev Lausanne a gadarnaas kefridioù Breizh-Veur ha Bro-C'hall, met e oe nullet raktres lodenniñ Anatolia abalamour da vrezel Dizalc'hidigezh Turkia.
Diwar garventez an divizoù a-enep ar galloud turk e savas Luskad Broadel Turkia renet gant Mustafa Kemal Ataturk evit lakaat an Durked da skarzhañ ar Gevredidi. D'an 23 a viz Ebrel 1920, Ensavadur Luskad Broadel Turkia a vodas e Ankara evit sevel Bodadeg Broadel Bras (Büyük Millet Meclisi). Al lu nevez, Lu ar Bobl, a skarzhas an nerzhioù breizhveuriat, gall hag italiat kuit. Adkemerkontroll a reas ar strizhoù-mor an Durked ha pa ez aloubjod Kergustentin e tisklêrjod ne oa ket mui a impalaerezh d'an 1 a viz Du 1922.
Dre Feur-Emglev Lausanne (29 Here|29 a viz Here 1923) eo bet krouet Republik Turkia ez-ofisiel. Forbannet ha kaset en harlu e oe bet ar sultan diwezhañ, Mehmet VI Vahdettin (1918-1922) gant e familh hag e goskor nesañ. D'an 3 a viz Meurz 1924 e oe disklêriet ne oa ket mui a galifiezh (pennaen ar c'halif o ren ar feizidi muzulman). Hanter-kant bloaz goude e asantas Bodadeg Broadel bras Turkia ma vo roet keodedouriezh Turkia da Ertuğrul Osman V, diskennad ar sultan Mehmet V.
[kemmañ] Aozadur ar Stad
Pa vez dave d'ar stad otoman e veze kaoz eus an "Nor gaerrañ" (Bâb-ı Âlî e turkeg hag arabeg). Houmañ a zo unan eus palez Topkapı , an hini nemeti a veze digoret d'an estrenien, ar gannadourien estren en o zouezh.
Barregezhioù an holl a veze implijet gant melestradur ar riez otoman.
E kemm gant meur a riez e oa laouen an impalaeriezh otoman implijout er melestradurezh ar Gresianed (hag ar gristenien all), ar Yuzevien koulz hag ar Vuzulmaned. Pa kreskas buan-tre gorre an tiriadoù e oe ezhomm bras eus barregezhioù Gresianed ar Fanar (karter e kreiz Kergustentin), an Armenianed, ar Serbed, ar Vosnied hag an Hungariz ha meur a bobl all. Gwelet e vez sklaer dre ma oa ar gresianeg, yezh an diplomatiezh e derou an impalaeriezh.
Klasket e veze da gentañ kontrolliñ ar belegoù hag ar gloer evel e rae an impalaerien vizantat. Miret eo bet an dalc'helezh turk levezonet gant amzer ar c'hantreal. Gant hengounioù degaset eus Iran e veze staliet pennaennoù ar Justis. Da skouere veze al lezioù-barn kadoriet gant ur kadi gopret gant melestradurezh ar Sultan war eeun. Dre vras, un meskaj hengounioù ha pleustroù, niverus o orinoù, a veze implijet er melestradur otoman.
En derou, ne glaskas ket an Otomaned korvoiñ hervez ur program pinvidigezhioù armerzhel an impalaeriezh pa vezent kentoc'h melestrerien. Reolet e veze ar prizioù hag ar pourveziñ evit ma chom stabil ar gevredigezh ha sammad an tailhoù ouzhpenn. Biskoazh n'eo bet klasket kreskiñ ar produadur d'al live uhellañ hag e veze ar c'henwerzh e dornioù an nann-muzulmaned evit an darnvuiañ. Pal ar riez ne oa ket armerzhel, met relijiel, da lavaret eo difenn ha ledanaat douaroù ar Vuzulmaned en ur c'hlask kaout harzoù e peoc'h. War an holl e veze roet ar priz uhelañ da reizhded ar relijion Sunni ha da bri an dinastiez.
[kemmañ] Tiegezh Osman
Ne oa nemet ur rener en impalaeriezh, ar Sultan, anvet ar Padichah (Aotrou ar roueed) ha pa ne vez ket an holl traou en e dorn. Arouez ha enkorfadur ar gouarnamant e oa.
Ur bennaen e oa evit dibab ar sultaned : e tlefe unan eus mibien ar Sultan aet d'an anaon bezañ e warlec'hiad. Mibien ar sultanez a veze war ar renk kentañ ha e veze roet un deskadurezh a-zoare d'ar mab, en doa diskouzet e varregezhioù diwar goust ar re nebeut donezonet.
Koulskoude eo bet c'hoarvezet unneg gwech m'eo bet didronet ar Sultan, met kreñv eo chomet an tiernelezh e-doug an hir a prantad m'eo bet o ren (9 kantved) pa n'eus ket bet nemet daou daol-arnod evit he diwriziennañ.
[kemmañ] Harem ar Sultan
Unan eus ar galloudoù ma rene lodenn aferioù an impalaeriezh eo bet an Harem, da lavaret eo gwragez ha lesgrwagez ar sultan hag ar re a rae war-dro. Penn an harem e oa ar sultanez "Valide", anvet ivez Baş Kadın (Penn Itron), mamm ar sultan o ren. Ur enk uhel a oa dezhañ e lez an impalaeriezh ha meur a wech e reas perzh gant politikerezh kreiz ar riez unan anezho Er XVIvet hag er XVIIvet kantved e c'hounezas mammoù ar sultaned ur c'hontroll ledan war an aferioù ken e vez anvet ar prantad "Sultanad ar vaouezed" (Kadınlar Saltanatı).
Un aozadur dibar e oa d'an Harem hag reolennoù diabarzh resis. Dindan ar sultanez Valide e oa ar sultanez Haseki, houmañ mamm da vab henañ ar Sultan pa oa hemañ ar warlec'hiad gwirheñvel. Ar peder wreg ofisiel all, anvet Haseki Kadın, a zeue goude. An eiz lezgwreg ofisiel (ikbâls pe hâs odalık) en doa ar renk izelloc'h gant al lezgwragez all (gözde).
Goude-se e teue lezgwragez pennoù bras al lez hag an deskardezed, ar merc'hed yaoouank prest da vezañ dimezet en o zouezh.
[kemmañ] Skolioù ar palezioù
E skolioù ar palezioù e veze stummet paotred yaouank kristen (Devşirme) kemeret evel un truaj er broioù kristen aloubet. Tri balez a oa gant ur skol enno, hini Edirne (bet kêr-benn a-raok 1453), hini Galata ("Galatasaray(ı)") e Kergustentin ha hini Ibrahim Pacha e Kergustentin ivez.
Goude seizh bloaz o studiañ e veze prest ar baotred bezañ sekretourien pennoù bras pe ofiserien er marc'hegezh pe e lu ar Yeni Ceri. Ar re wellañ a veze roet renkoù uhel e melestradurezh ar riez e Palez Topkapi (Topkapısarayı).
[kemmañ] An Divan (Kuzul ar sultan) hag ar gouarnamant
Gouarnet e oa an impalaeriezh gant kuzul ar sultan, an Divan, hag e veze anvet ar goarnamant evel-se. Aze e veze kemeret disentezioù pouezusañ (firmân-ioù) dindan dreistelezh ar Sultan. En Divan e veze daeloù war kondu an impalaeriezh hep ma oa ezvezant ar Sultan. Kaset eo keloù war alioù an Divan d'ar Sultan gant ar Penn vizir ha hennez ne oa ket rediet heuliañ alioù e guzulierien. Tri vizir a zo bet ezel ar Divan eus ar [[XIVvet kantved]] betek ar [[XVIIvet kantved]] ha goude-se unneg, met pevar, ar re-se Vizired ar Volz-to, a oa ar re bennañ asamblez gant ar Penn Vizir.
E derou ar riezh otoman, pa ne oa nemet ur "beylik" en em vode en Divan tud koshañ ar meuriad, met tamm ha tamm e zeuas pennoù bras politikel, relijiel ha milourel hag e vez graet eus ar guzulierien ar vizired. Goude 1320 e oa anvet ur Penn Vizir (pe "Sadrazam") karget seveniñ atebegezhioù ar Sultan e gwezhioù zo. Pa veze lavaret eus an "Nor dispar-kenañ" e veze kaoz eus dor palez ar Penn Vizir evit daveiñ d'ar gouarnamant en e bezh. Kannadourien ar broioù estren a veze degemeret er palez-se gant ar sultan.
C'hoarvezet eo bet m'eo bet aotrouniezh ar Penn Vizir ingal da hini ar sultan ha gwezhigoù zo kreñvoc'h.
Goude Dispac'h an Durked yaouank e 1908 ez eas an impalaeriezh otoman da vezañ un unpenniezh bonreizhel ha ne oa ket mui un organ-erounit. En Dael e veze dileuridi ar proviñsoù.
Pa oa an impalaeriezh e barr ar galloudegezh a oa 29 proviñs ennañ mui div priñselezh truajer, Moldova, Treuzsilvania ha Valakia.
[kemmañ] Kevredigezh
Mirout a unaniezh e-keñver ar galloud ha pa veze pobloù ken disheñvel dindan e veli a zo bet unan eus an taolioù-kaer graet gant an impalaer otoman. Dre e nerzh milourel evit abafiñ ha kontroll strizh an tiriadoù nevez aloubet eo bet kaset da benn ar c'hendelc'her.
Hervez pennaennoù an islam e-keñver gwarez an dud o doa ur relijion pe kristen pe yuzev e veze lezet lezet pobloù al Levr ((Ahl al-Kitâb) er C'horan) aozañ o buhez e peoc'h gant m'o doa paet o zailhoù ha asantet da renk kentañ roet d'ar vuzulmaned, ar re-se ar bihanniver.
Ken abret eget ren Mehmet II eo bet roet gwirioù a-bouez d'ar Gresianed hag e klaskas an Otomaned sachañ ar Yuzevien ma teuint da chom war o ziriadoù.
[kemmañ] Keal ar broad
Pep a gumuniezh relijiel en doa droad sevel e "millet" dezhi hag e c'helle mirout he hengounioù, he stuzegezhioù,h e yezhoù dindan gwaez hollek ar sultan. Pennoù ar "milletoù" a oa pennoù relijiel o doa ur roll politikel ivez ken e vezent prest da virout o galloudoù ha servijout an impalaeriezh evit-se. E-pad kantvedoù e chomas kreñv an impalaeriezh dre m'en doa diskouezet e oa prest da gouzañviñ an diforc'hioù broadel. Met, pa teuas ar vroadelouriezh da greskiñ, ne c'hellas ket sevel un harz outi hag ez eas da get ha p'en deus esaet en azazaat dre an unpenniezh bonnreizhel e dibenn an XIXvet kantved hag e penn an XXvet kantved.
Koll a reas buhan perzhioù an Durked seldjoukour an tiernelezh hag ar re-se aoe beuzet dre an euredoù gant pobloù all, met ur skouer istorel a-bouezh eo p'en deus an Durked kantreer kavet ur sistem kevredigezhel a deuze energiezhioù an holl bobloù evit mad an impalaeriezh.
[kemmañ] Sklavelezh
N'o doa ket an Durked kantreer sklaved pa oent e kreiz Azia. Hervez al lezenn muzulman, ar charia, ne oa ket aotreet lakaat un den e sklavelezh pa an dud holl heñvel (Krouet eo bet an denelezh diwar un ene gant Allah - Koran 49 - 3). Ne asante ket an Otomaned d'ar sklavelezh, met lezet o deus ar pobloù o doa sklaved mirout anezho. Pa en em dro sklav pe sklav ouzh an islam e vez dishualet. Pa veze lavaret d'ur muzulman e oa ur mestr sklaved e c'helle bezañ fuloret.
Evit gwir e oa implijet ar sklaved e-barzh ar savadurioù hag e vez kemeret da geñver kerc'hadennoù en tu all d'an harzoù. Darn vuiañ ar sklaved a veze implijer ever galeourien o roeñvat war ar galeoù o deus degaset ar spont war riblennoù broioù kristen er Mor Kreizdouarel er XVIvet hahag ar XVIIvet kantved.
Pa oa sklaved er C'haokaz, sklaved o labourat er maezioù a oa kaset gant ar KirkasianedGirkasianed p'o doa deuet tre an impalaeriezh goude 1864 e Roumania hag e Roumelia (Norzh Bro-C'hres). Pa savas bec'h etre ar Girkasianed hag an aotrouniezh otoman, hemañ a yeas da reiñ skoazell d'ar sklaved.
[kemmañ] Sevenadur
[Skeudenn:Ottoman-Empire-Park.png|thumb|left|200px|Park e Istanbul]] Pa oa meur a stuzegezh gant an dud a veve dindan beli an otomaned eo dies termeniñ ur sevanadur otoman. Marteze e c'heller komz eus ur sevenadur turk-ha-otoman, ur sevenadur gresian-hag-otoman, ur sevenadur armenian-ha-otoman ha meur a re all, met un seurt teuzadur a oa bet gant ar pennoù bras ha pa veze orinoù broadel ha relijiel liesseurt-tre dezho. An etredimez a zo bet o c'hoari ivez.
Pa tremenas an Durked oghouz a-dreuz Persia e oent levezoned gant meur a berzh ar sevenadur iranat. Goude kemeridigezh Kergustentin e yeas e-barzh buhez an impalaeriezh meur stuzegezh graesian da gentañ hag europeat, da-c'houde, keit ha m'en em ledane ar galloud otoman e kreiz Europa.
Dre vras e veze liessevandurel savboent an Otomaned ha e c'heller soñj eo bet ar perzh dibar-mañ a lakaas anezhañ da dreistvevañ e-touezh broioù ar Grennamzer ne vezent evit gouzañviñ re a soñjoù disheñvel. Eus an amzer ma veze an Durked o kantreal eo deuet o spered tolerañs.
Diouzh ar spered-se eo bet savet ar sistem lezennel gant lezioù-barn evit pep kumuniezh hag ar gouarnerien kazi emren ivez.
[kemmañ] Savouriezh
[Skeudenn:THES-Bey Hamam plan.jpg|200px|thumb|Architectural plan of Bey Hamam in Thessaloniki dated 1444]]
Savouriezh an Otomaned a zo bet levezoned gant savouriezh an Seldjoukourien, savouriezh ar Bersed, savouriezh ar Vizantiz savouriezh ar Gresianed ha savouriezh islamek, met e tapas perzhioù dezhi-he-unan. E-pad an amzervezh 1300-1453, ur c'hlask war menozhioù nevez a zo bet hag ne c'hoarvezas an tarzh nemet pa yeas an impalaeriezh ga greskiñ ha da bindivikaat. Etre 1453 ha 1600 e tiorroas an arz otoman en e stumm klasel, met e kollas an awen-se e-pas Oad an Tulbennoù (1699-1827) pa levezon ar stiloù kinkladur troidellus europat (barocco, rococo), a dizhas an impalaeriezh asamblez gant meur a stil all.
Disemglevioù zo bet evit renkañ an arz turk en e blas en arz islamek. Hemañ n'eo ket diwanet eus netra pa zo bet e broioù m'eo bet diorroet arzoù koshoc'h e Siria ar Gristenien gozh ha Persia ar Sasanourien. Gant meskaj elfennoù arab, persat ha turk eo bet krouet ar pezh a zo anvet an arz islamek ha n'eus ket moian dispartiañ an Durked eus krouidigezh an arz-se p'o deus savet pe renet an holl riezoù m'eo bet o tiorreiñ enno.
Er c'hontrol eo bet levezonoù deuet a-bell, evel hini ar Voudaegezh war vez Ismael ar Samanour e Boukhara hag dreist-holl hini an arz sasanour pa save temploù evit azeuliñ an tan. Evit gwir, ar volz-toenn ha meur a elfenn savouriezh a zeu eus ar Sasanourien.
Strivoù bras a zo bet graet evit reiñ ur stumm savouriezhel ha kinkladurioù eus ar c'hoantañ d'ar moskeennnoù pa vezent-int kreiz ar vuhez lec'hel. Kavet e vez savadurioù eus ar priziusañ e-touezh ar merdersaed, an ospitalioù, an hamammoù hag ar bezioù.
Estreged brasañ kêrioù Turkia evel Edirne hag Istanbul ez eus skouerioù kaer-tre ar savouriezh otoman e Aljeria, Egipt, Tunizia, broioù ar Balkanoù ha Hungaria e-lec'h m'eo bet savet moskeennoù, pontoù, feunteunioù ha skolioù e-leizh.
[kemmañ] Kêrioù-penn ar proviñsoù
Kêrioù-penn ar proviñsoù, kreizennoù ar galloud otoman, o deus bet stummet hervez levezon ar stuzegezh otoman. Drevezet e veze boazioù al lez otoman, met o ferzhioù a lakae war wel diforc'hioù en impalaeriezh.
Hiziv e chom roudoù ar stuzegezh otoman e metropolennoù evel Sarajevo, Skopje, Tessaloniki, Damask, Baghdad, Beirout, Yeruzalem ha [[Mekkah].
[kemmañ] Yezh
Sell ivez ouzh Turkeg ha Turkeg otoman
Pa veze liesvroadek an impalaeriezh, liesyezhek e veze ivez ha diouzh e tenne barregezhioù dibar. Pep broad pe strollad sokial pe relijiel hag en doa e yezh dezhañ a veze rediet komz ur yezh all pe vuioc'h evit eskemm gant e amezeien. Er c'herioù e ouie an dud meur a yezh, o yezh hag ar yezhoù ar muiañ priziet e liveoù uhel ha lennek ar gevredigezh, an turkeg, ar perseg hag an arabeg (ar yezh-se gant ar vuzulmaned d'an aliesañ). Er skolioù evit ar pennoù bras e veze graet an deskadurezh e galleg hag ar saozneg ken en em ledane ar yezhoù-se er bobl e dibenn an impalaeriezh. Koulskoude er mare-se e kreske goustadig implij an turkeg pa chome ar perseg yezh al lennegezh hag an arabeg, yezh ar relijion muzulman.
Turkeg an Otomaned a veze levezonet bras gant an arabeg hag ar perseg, met ne vezent ket implijet kenstur, rak, e yezh ar burevioù melestradurel e veze silet meur a ger arabek pe bersek en ur framm yezhadurel turkek hag e veze digomprenus da nep n'en doa ket desket an div yezh. Rediet e oa turkegerien ar bobl implij jubennourien evit kas skridoù d'ar melestradurezh.
[kemmañ] Sonerezh
Deskiñ ar sonerezh a veze lod ar vegenn ha meur a sultan o deus bet sonerien ha sonaozourien eus an dibab, Selim II en o zouezh pa vez c'hoariet e sonaozadurioù c'hoazh. Un troc'h a zo bet koulskoude etre ar sonerezh klasel a vourre tud uhel ar c'hêr-benn hag ar sonerezh hengounel liesseurt a veze aozet ha c'hoariet e lec'h all.
Gant teir sonerezh, an hini vizantat, an hini bersat hag an hini arab eo bet levezonet ar sonerezh otoman klasel. hag e vez aozet war unanennoù ritm, usul o anv, heñvel a-walc'h ouzh metr ar sonerezh kornogel ha war unanennoù kerzenn, makam o anv, heñvel a-walc'h ouzh ar moz kornogel. Ar biñvioù-seniñ ar muiañ implijet a zo ar re hengoul e Anatolia ha kreiz Azia, da lavaret eo ar saz, ar baglama, ar "kemendje" (turkeg kemence) asamblez gant ar re a zo boutin er Reter-Nesañ evel an oud, an tanbur (ur seurt taboulin), ar C'hanunikanun hag an ney. Violoñs ha piano a zo deuet pelloc'h.
Er proviñsoù e veze meur a stil (pleusk) hervez ar broioù : Balkanoù ha Turkus Trakia, Turkus ar Biz (Laz), Turkus ar Mor Egaios, Turkus kreiz Anatolia, Turkus Reter Anatolia ha Turkus ar C'haokaz. Ne oa ket ket eus ar sonerezh hengounel e Istanbul, bro ar sonerezh klasel otoman.
[kemmañ] Lez ar Sultan
E palez Topkapi e oa palez bras ar sultan (Topkapı sarayı), ar pezh a veze anvet saray e turkeg ha fr:sérail e galleg hag aze e veze al lez. An harem a oa ul lodenn eus ar palez difennet d'ar wazed, nemet ar sultan hag an dizheion. E lez ar sultan en em tiorroas ar pezh a veze graet ar stuzegezh otoman eus outi. Evit pignat da enorioù uhelañ e tlefe al lesaourien pleustriñ warni ha bezañ gouest komz an teir yezh pennann an turkeg otoman, ar perseg hag an arabeg. Ret e vefe gouzout penaos ober en degouezhioù pennañ : tal ar sultan ha pa veze lidoù ofisiel pe relijiel.
Dre anr stuzegezh otoman e veze dispartiet an noblañs eus ar re all. Otomaned e veze graet eus an dudjentil pa veze graet an Durked nemet eus an dud turkek o chom er maezioù.
[kemmañ] Keginerezh
Pa komzer eus ar c'heginerezh otoman e vez anv eus an hini a oa fardet e Istanbul. Gant keginerien ar Sultan hag an aotrouien en o falezioù e veze ijinet ha fardet meuzioù nevez, darn anezho graet gant danvezioù ha temzoù-boued degaset eus rannvroioù pell. Keginerezh ar palez impalaerel hag hini ar pachaed a c'hellfe bezañ anavezet gant ar bobl e degouezhioù'zo evel gouelioù ar Ramadan. E kêrioù-penn ar proviñsoù e veze graet ar c'heginerezh diwar an hengounioù lec'hel.
E palezioù bihan graet e prenn (yali ar bachaed = ti-prenn an aotrouien) war riblennoù ar Bosfor e veze servijet banvezioù e-lec'h e veze arnodet meur a rekipe nevez.
[kemmañ] Relijion
Goude kemeridigezh Kergustentin, ne gredas ket ar Sultan Mehmet II diskar an Iliz reizhkredennour gresian, an uheldad ar muiañ enoret en he fenn. Er c'hontrol e lakaas anezhañ da "etnarkos" ar Gresianed, da lavaret eo evel penn politikel ha relijiel "Millet ar Roum" ("broad pe gumuniezh ar Romaned") gant un truaj da baeañ evit ma vefe anavezet beli ar Sultan ganto. Er Millet-se e veze bodet an holl reizhkredennourien a anaveze aotrouniezh uheldad Kergustentin ha forzh peseurt orin ethnikel a veze dezho. Sistem ar Millet a veze evit pep a feizhad nann-muzulman hag int ne vezent ket sujed d'al lezenn muzulman. Lezennoù lakaet e pleustr evit ar reizhkredennourien a veze hini an impalaeriezh vizantat, da lavaret eo Kod Justinian ([[5vet kantved]]). Millet ar reizhkredennourien a oa bet roet dezhañ gwirioù ledanañ e tachennoù ar c'henwerzh hag ar politikerezh o vezañ ma oa an hini niverusañ. Koulskoude e paee an nann-vuzulmunaned tailhoù uhelañ.
Millet ar Yusevien a oa dindan aotrouniezh an "Hac'ham bachi" pe "ar Rabbi otoman". Dindan aotrouniezh o eskibien e veze an Armenianed ha meur a gumuniezh relijiel. An holl a veze graet an Dhimmi eus outo.