Η μεταγενέστερη επιβίωση του Γνωστικισμού-Ιστορία της έρευνας
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
![]() |
Αυτό το άρθρο, ή ο τομέας του άρθρου, μπορεί να επεκταθεί ή να βελτιωθεί με κάποιο τρόπο ώστε να καλύπτεται το θέμα με πληρέστερο τρόπο. Βοηθήστε τη Βικιπαίδεια επεκτείνοντάς το! |
Περισσότερο ή λιγότερο άμεση συνέχεια του Γνωστικισμού στην Ανατολή υπήρξε στη μορφή της θρησκείας του Πέρση Μάνη (Μανιχαϊσμός) και κατά την ισλαμική περίοδο μεταξύ διάφορων σιιτικών ομάδων. Σήμερα οι Μανδαίοι μπορούν να θεωρηθούν οι τελευταίοι απόγονοι των Γνωστικών στην Ανατολή. Στη Δύση γνωστικές τάσεις απαντούν στις δυϊστικές κινήσεις των Βογομίλων και των Καθαρών. Με την ανανέωση του ενδιαφέροντος κατά το 15ο αιώνα για το Corpus Hermeticum και την ερμηνεία του, γνωστικές ιδέες κέρδισαν δημοτικότητα και έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε μυστικιστικές, νεοκαββαλιστικές, θεοσοφικές, αλχημιστικές και άλλες θεωρίες. Τα αποτελέσματα αυτής της αναβίωσης ξεκινούν από κοσμολογικές, ανθρωπολογικές, σωτηριολογικές και εσχατολογικές αναζητήσεις και φτάνουν μέχρι τη ριζοσπαστική ιδεολογία ψυχολογικών και φιλοσοφικών συστημάτων. Μια ποικιλία εσωτεριστικών ομάδων έχουν τις ρίζες τους στο Γνωστικισμό. Η Η. P. Blavatsky, που θεμελίωσε τη Θεοσοφία στα 1875, θεωρούσε τους Γνωστικούς ως προδρόμους των σύγχρονων αποκρυφιστικών ομάδων και φορείς εσώτερων διδασκαλιών δια μέσου των αιώνων. Η Θεοσοφία και τα παρακλάδια της, όπως η Ανθρωποσοφία (R. Steiner), η Arcane School (Alice Bailey), καθώς και άλλες ομάδες εσωτερισμού, όπως λ.χ. οι Ροδόσταυροι, χρησιμοποιούν βασικές γνωστικές έννοιες, όπως η απόκρυφη γνώση, η θεϊκότητα του ανθρώπου, η ύπαρξη ανώτερων οντοτήτων που αποκαλούνται «διδάσκαλοι» κ.τ.λ. Στη σκέψη του 20ου αιώνα η μορφή που συνδέθηκε πιο στενά με το Γνωστικισμό είναι ο Γιουνγκ. Ο Γιουνγκ όχι μόνο ενδιαφερόταν για τους Γνωστικούς, αλλά τους θεωρούσε προδρόμους της ψυχολογίας του βάθους. Πίστευε ότι οι γνωστικές διδασκαλίες και οι γνωστικοί μύθοι προέρχονταν από την ψυχοπνευματική εμπειρία των γνωστικών σοφών. Ό,τι προέρχεται από την ψυχή έχει τη σφραγίδα της ψυχής. Εξ ου και η βαθιά σύνδεση ανάμεσα στο Γνωστικισμό και την ψυχολογία του βάθους. Ο Γιουνγκ πήρε το Γνωστικισμό, ιδιαίτερα το γνωστικό δυϊστικό μύθο, και τον μετέτρεψε σε ψυχολογική θεωρία. Κατά τη γνώμη του η ανάδυση του Δημιουργού από την ενιαία και αδιαφοροποίητη πνευματική πηγή του πνευματικού σύμπαντος μέσω διαδοχικών σταδίων, όπως παρουσιάζεται σε γνωστικούς μύθους, αντιστοιχεί στην ανάδυση του Εγώ από το ασυνείδητο. Ένας άλλος ερευνητής, μαθητής του Γιουνγκ, ο Gilles Quispel, ο οποίος επίσης συνέδεσε τους αρχαίους Γνωστικούς με τη σύγχρονη αναλυτική ψυχολογία, είδε στο Γνωστικισμό μια βαθιά επίγνωση του εαυτού και, επομένως, μια αναλογία με την ψυχολογία του βάθους. Στο κυριότερο έργο του (Gnosis als Weltreligion) όχι μόνο εξηγεί τη σχέση του μοντέλου του Γιουνγκ με τις γνωστικές διδαχές, αλλά ζητά να χρησιμοποιηθεί αντίστροφα η ψυχολογία του βάθους για την κατανόηση του Γνωστικισμού. Η ιστορία της έρευνας του Γνωστικισμού έχει αναζωογονήσει επίσης το σχετικό ενδιαφέρον για το κίνημα. Οι πρώτες σύγχρονες μελέτες για το Γνωστικισμό έγιναν από τον Baur, ενώ σημαντική είναι και η προσφορά του Von Harnack. Και οι δύο μελέτησαν το Γνωστικισμό στο πλαίσιο της ιστορίας της Εκκλησίας και του δόγματος της πίστης και είδαν σ’ αυτόν ένα είδος «εξελληνισμού» του Χριστιανισμού και την πρώτη μορφή θρησκευτικής φιλοσοφίας του Χριστιανισμού. Οι ερμηνείες αυτές φαίνεται ότι είναι ιδιαίτερα επηρεασμένες από ένα είδος αντικαθολικού ρομαντισμού. Εντούτοις, με τη Σχολή της Ιστορίας των Θρησκειών γύρω στα 1900 ξεπεράστηκε η θεώρηση του Γνωστικισμού μόνο μέσα στο πλαίσιο της ιστορίας της Εκκλησίας και δόθηκε έμφαση στις μη χριστιανικές ρίζες του (Bousset, Reitzenstein, Wrede). Η σχολή αυτή αναζήτησε τις ρίζες του Γνωστικισμού στις προχριστιανικές ιρανικές, μεσοποταμιακές και ινδικές θρησκείες, ενώ ενδιαφέρθηκε για την καταγωγή της χριστολογίας των Γνωστικών, ιδιαίτερα για το γνωστικό μύθο του Λυτρωτή. Στην ίδια παράδοση κινούνται και τα έργα του Bultmann, o οποίος προσπάθησε να αποδείξει ότι ο Χριστιανισμός δημιουργήθηκε από τη σύνθεση καθαρά χριστιανικών στοιχείων με τις ιδέες ενός προϋπάρχοντος Γνωστικισμού. Νέα ώθηση στη μελέτη του Γνωστικισμού έδωσαν οι μελέτες του W. Bauer και του Jonas. Ο Bauer προσπάθησε να αποδείξει ότι μορφές του Χριστιανισμού που αργότερα αποκηρύχθηκαν ως αιρέσεις ήταν θεμελιώδεις σε περιοχές όπως η συριακή Έδεσσα και η Αίγυπτος. Κατά την άποψή του το ορθόδοξο δόγμα και οι εκκλησιαστικές δομές αναπτύχθηκαν αργά και εν μέσω διαφωνιών. Ο Bauer αμφισβήτησε την υπόθεση ότι η ορθοδοξία προηγείται της αίρεσης και θεώρησε ότι η έννοια της κανονικότητας οφείλεται σε άλλους, εξωτερικούς της θρησκείας παράγοντες. Ο Jonas, μαθητής του Heidegger, έθεσε το ζήτημα σε άλλη βάση: προσπάθησε να δώσει έμφαση σε μια φαινομενολογική κατανόηση της ουσίας του Γνωστικισμού. Για τον Jonas η αναζήτηση της καταγωγής του Γνωστικισμού πρέπει να διαχωριστεί από τη γενεαλογική ιστορία που προσπάθησε να επιβάλλει η Σχολή της Ιστορίας των Θρησκειών και να αναζητηθεί σε μια επιθυμία της εποχής για νόημα μέσα σε ένα περιβάλλον υπαρξιακής αποξένωσης από την κοινωνία. Ο Jonas έδωσε υπερβολική έμφαση στην ψυχολογική πλευρά του γνωστικού μύθου, συγκεντρώνοντας την προσοχή σχεδόν αποκλειστικά στο αίσθημα της αποξένωσης που εκφράζει. Αυτή η μονομερής έμφαση έγινε σε βάρος της πλευράς του Γνωστικισμού που μπορεί να αποτελούσε ένα είδος κοινωνικής κριτικής. Η ανακάλυψη των κειμένων του Ναγκ Χαμαντί προκάλεσε ένα κύμα νέων μελετών. Ωστόσο, αντί να ξεκαθαρίσει το πρόβλημα του ορισμού του Γνωστικισμού, το περιέπλεξε ακόμη περισσότερο. Τα νέα στοιχεία δεν ταιριάζουν στο πλαίσιο της αντιμετώπισης του Γνωστικισμού ως μιας απλής αίρεσης του Χριστιανισμού. Τα κείμενα παρουσιάζουν τέτοια διαφοροποίηση θεολογικών προσανατολισμών, ώστε δεν μπορούν να ενταχθούν όλα μαζί σε ένα ερμηνευτικό πρότυπο. Ακόμη και τα χαρακτηριστικά εκείνα που θεωρούνταν πάντα βασικά στο Γνωστικισμό, όπως ο δυϊσμός, η τάση για περιφρόνηση του υλικού στοιχείου, ο δοκητισμός, έγινε φανερό ότι δεν απαντούν όλα μαζί ταυτόχρονα στα διάφορα κείμενα.
[Επεξεργασία] Σύνδεσμοι
- Η τελετουργία στους Γνωστικούς
- Τα γνωστικά κείμενα του Ναγκ Χαμαντί
- Τα κείμενα του Ναγκ Χαμαντί και η Κοπτική γλώσσα
- Γνωστικισμός και Ιουδαϊσμός
- Γνωστικισμός, Χριστιανισμός και Αίγυπτος
- Η μεταγενέστερη επιβίωση του Γνωστικισμού-Ιστορία της έρευνας