Ross ella hestur

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin

Hestur ella ross

Fyrr var hesturin nærri lívinum hjá teim flestu enn í dag. Nú kenna vit mest hestakreftir í motorførum, bilum og bátum o.s.fr. Hesturin varð nýttur sum ferðingarross, sum arbeiðshestur og sum stríðshestur, tá ið kríggj var. Í dag verða hestar mest nýttir til undirhalds, og mestsum ikki til arbeðis. Vituligt er, at slík dýr høvdu ymisk heiti alt eftir kyni og aldri, og tað hava tey enn. Vit hava: fyl, ungross, ryssa ella mer, greðing og hest, sum geldur greðingur oftast verður róptur. Men hvaðani stava heitini og hvat merkja tey? Frá kvæðunum kenna vit orðini hestur og gangari. Hetta merkir hestur ella ríðingarhestur eftir orðabók Chr. Matras'. Í dagligari talu verður felagsheitið ross ofta nýtt fyri ryssu (honhest), greðing (hannhest) og hest (geldan greðing). Upprunin til heitið ross er ikki kendur, men sambært orðabók Gyldendals frá 1991 (isbn 87-01-41132-2) merkir orðið stríðshestur. Frá søguligum keldum vita vit, at europear einans nýttu greðingar í kríggi. Ross hevur tí helst merkt greðingur. At ross hava verið nýtt sum ferðingarhestar ber týski býurin Rosenheim boð um. Hetta var heim hestanna, tá ið farið varð um skarðið til Italiu. Týska stavsetingin er hin sama, sum vit nýta, við dupultum s'i. Í dag finst orðið bert í Føroyum og Íslandi, við somu merking, men har íslendska stavsetingin er hross. Í grannalondum okkara verður dýrið mest rópt hest ella hestur. Tó fyri sunnan (í Bretlandi) horse. Orðið hors hevur eisini verið nýtt í Danmark, sum staðarnøvnini: Horsager, Horsevej og Horsestigen benda á.

Til hvussu hross verður til horse hevur málfrøðingurin Marius Staksberg hesa frágreiðing: Tá ið ljóð (fonem) í málinum á henda hátt skifta pláss, plaga vit at kalla tað umkast (metatesa). (Eitt føroyskt dømi er stivli til stilvi summastaðni í landinum.) Í hesum føri er ikki greitt, hvat er eldri, r + sjálvljóð ella sjálvljóð + r, tí bæði eru sera gomul. Men kanska er horse (fornenskt og danskt hors) eldri enn hross, germanskt *hrussa- og *hursa-, av indoevropeiskum *kers- 'renna', sbr. latín currere 'renna' og cursus 'renning', men tað er ikki full semja um upprunan (sbrt. Dansk Etymologisk Ordbog, Gyldendal 1976).


Bæði orðini hestur og ross hava verið nýtt í Føroyum rættuliga leingi. Hesum bera m.a. staðarnøvnini: Rossastíggjarnir og Hestfall boð um, men júst í hvørji merking er ilt at siga. Orðið ross verður ikki nýtt í Europa í dag. Í Týsklandi verður orðið Pferd nýtt og bert fá kenna orðið ross. Hjá okkum verða orðini ross og hestar av teim flestu nýtt við somu merking. Vit siga eins og íslendingar: Hevur tú hestar, Hava rossini fingið o.s.fr.

Hóast summi halda, at ross er rætta felagsheitið fyri umtalaðu reiðdýr, havi eg ongantíð hoyrt orðið rossaskógvur. Men fá munnu tey vera, sum ikki vita, hvat ein hestaskógvur er. Ryssuskógvur ella greðingaskógvur finnast heldur ikki, hóast skógvar eru í øllum støddum, bæði til brúks og sum eyðnulutir.


Hestahús, hús hestanna

Har hesturin stendur inni, verður ídag ofta kallað fjós. Hetta er kanska tí at hesturin hevur staðið saman við neytunum ella kúnni í fjósinum, har hønurnar eisini hildu til, ella har kúgvin stóð - tí nú kemur mjólkin úr handlinum. Vanligt var tó, at hestarnir vóru úti alt árið eins og seyðurin. Tað er ikki fyrr enn í tjúgundu øld, at byrjað varð at leggja tak á bólini, soleiðis at hesi vóru til seyðahús. Annars hava vit sera gott skil á, at hønurnar eru í høsnarhúsinum, gásin í gásarhúsinum, seyðurin í seyðahúsinum og kúgvin í fjósinum. So tað er onki meir náttúrligt, enn at hesturin er í hestahúsinum. Hetta heitið verður eisini nýtt í grannalondum okkara. Summum dámar betur at nevna hetta rossahús ella rossastallur. Analogt áðurnevnda stavar hetta heiti kanska úr herinum.

--Tom 26. mar 2006 kl. 00:25 (UTC)