Castelo da Rocha Forte

Na Galipedia, a wikipedia en galego.

Muro noroeste
Muro noroeste
Torreón e muro do oeste
Torreón e muro do oeste
Vista parcial do muro do surleste
Vista parcial do muro do surleste
Escaleiras a habitáculos subterráneos non escavados
Escaleiras a habitáculos subterráneos non escavados
Escaleiras no lado oeste
Escaleiras no lado oeste
Detalle das canalizacións cara ao exterior
Detalle das canalizacións cara ao exterior
Proxectís de catapulta do Castelo da Rocha
Proxectís de catapulta do Castelo da Rocha
Base dun dos torreóns
Base dun dos torreóns
Cimentos da porta principal de aceso a fortaleza
Cimentos da porta principal de aceso a fortaleza
Vista parcial do muro do surleste
Vista parcial do muro do surleste

Índice

[editar] Situación

A Fortaleza de Rocha Forte, tamén coñecida como Castelo dos Churruchaos, sitúase na parroquia de Conxo, pertencente ao concello de Santiago de Compostela, na Comarca de Santiago, provincia da Coruña.

Atópase, a unha altitude de 185 metros, no lugar coñecido como a Rocha Vella, a carón da vía do ferrocarril, que o cruza ocultando gran parte do xacemento e preto da actual saída da cidade cara a Pontevedra. Os terreos sobre os que se asenta son propiedade do Arcebispado de Santiago, que cedeu o seu uso por 50 anos ao Concello. Calcúlase que o recinto ocupa uns 4.000 metros cadrados.

Moi preto deste emprazamento atópase o xacemento coñecido como o Castriño de Conxo.

[editar] Descrición

Trátase dun xacemento arqueolóxico, catalogado como Ben de Interese Cultural e cunha adscrición cronolóxica de ocupación definida entre o século XIII e o XV.

Na actualidade atópase en estado ruinoso, e está a ser estudado mediante escavacións arqueolóxicas levadas a cabo dende o ano 2001.

Conformada por distintas cercas, consérvase a exterior nunha lonxitude de 40 metros na área sueste, da interior consérvase todo o perímetro amais doutras estruturas na zona central onde se podería situar a torre da homenaxe, así como os restos dos torreóns nos seus ángulos e flanqueando o aceso principal (malia que só se conservan os seus basamentos). Conta ademais con dependencias subterráneas en relación coas que ata de agora só foron documentados os acesos escalonados.

[editar] Historia

O castelo foi construido polo arcebispo Xoán Arias cara o ano 1240 e, dende entón, serviu como residencia arcebispal e do cabido, sendo testemuña de gran parte da historia medieval de Santiago. No ano 1255 aparece a primeira mención documental da fortaleza en relación coas constitucións capitulares de Xoán Arias.

Tamén se rexistrou a reconstrución realizada por Berenguel de Landoira despois dos estragos causados polos cidadáns de Compostela no 1320, no que foi o primeiro enfrontamento entre o concello e o bispado estando á fronte da sublevación Alonso Suárez de Deza, personaxe da familia dos Deza-Churruchaos e mordomo do fillo de Sancho IV, o infante Felipe.

No ano 1467 destrúese con ocasión da revolta irmandiña que estivera precedida no 1458 polo asalto ao castelo por parte da irmandade en Santiago axudada polo conde de Trastámara.

Amais do seu valor defensivo, xa que era o refuxio dos arcebispos de Compostela -o lugar onde refuxiarse cando había problemas-, era un enclave perfecto para controlar a entrada e saída da cidade de xentes e mercadorías, xa que se atopa nas proximidades do antigo camiño que unía Santiago con Noia e co camiño de Padrón, ao Camiño portugués, que seguían os peregrinos a Santiago dende o sur de Galicia. Este foi o motivo principal de que o castelo, ao contrario do habitual, se colocara ao carón do río, no fondo dun val, e non nunha posición predominante en altura.

O castelo funcionaba como punto de control do camiño cara ao mar, como primeiro posto de defensa ante previsibles invasións que poideran entrar, a través da ría de Arousa e o río Ulla, contra a cidade.

[editar] O día da Ira

Algúns dos momentos máis intensos da súa historia vivíronse durante o convulso século XIV. O Papa Xoán XXII nomea o francés Berenguel de Landoria arcebispo da rica e influínte sé de Santiago de Compostela. Cando Berenguel chega a Santiago no 1318, atopa as portas pechadas. A cidade está levantada en armas contra o Arcebispo. Os burgueses composteláns querían conseguir que o Concello pasara a depender da Coroa no canto da Igrexa, coa intención de obter as vantaxes de ter a fonte de poder señorial mais alonxada. Esta condición perdérana no ano 1309, xa que Fernando IV lle concedeu o señorío ao Arcebispo Rodrigo de Padrón en agradecemento á axuda prestada na toma de Alxeciras.

Berenguel de Landoria refúxiase no Castelo da Rocha e dende alí acomete as negociacións cos burgueses. Refuxiouse tamén en Noia (onde en agradecemento ao apoio ordenou construir as murallas da vila e a Igrexa de Santa María a Nova) e Padrón, na desaparecida Fortaleza da Rocha Branca. Despois de meses de enfrontamentos, unha embaixada de burgueses en representación do Concello de Santiago acode á Rocha para negociar. Os soldados do arcebispo, bruscamente, pechan tódalas portas do Castelo e asasinan os representantes da cidade. Era o 16 de setembro de 1320, o día da ira. Once representantes composteláns caen mortos acoitelados no patio do Castelo, entre eles estaba Xoán Tourum. A cabeza de Alonso Suárez de Deza roda sobre o patio do castelo. O 27 de setembro o arcebispo recuperou a cidade. A continuación procederá a fortificación da Catedral, incluíndo a famosa Torre da Berenguela.

[editar] A Lenda dos Churruchaos

A tradición popular transmitiu estes feitos: Hai moito tempo houbo un capitán que tiña unha filla moi fermosa e desexada por moitos homes. O capitán tivo que partir a guerrear a África, ocasión que aproveita o arcebispo compostelán para raptala, pechándoa no Castelo da Rocha. Nesta fortaleza habitaban os Churruchaos, unha morea de asasinos e ladróns que asaltaban e roubaban en toda a rexión protexidos polo arcebispo.

Tras ter coñecemento de todo isto, o capitán regresa a Santiago o día da festa do Corpus, durante a celebración da procesión pola cidade; ao chegar a Rúa da Balconada o capitán no seu cabalo, e coa armadura posta, arremete contra o arcebispo coa súa espada dándolle morte alí mesmo, feitos que recolle unha copla popular:


"Preto da rúa do Villar,

na rúa da Balconada,

mataron al arcebispo

por celos de una madama".


A tradición di que, tralo crime, a rúa foi purificada con sal e pechada.

A continuación dirixiuse cara o Castelo da Rocha, cercouno e derrotouno, deixando nel a tódolos churruchaos mortos entre as ruínas do castelo. Complemento desta lenda é o dito de que neste lugar se ve, ás veces, unha galiña con pitos de ouro, chamada pita dos churruchaos e que só se deixa ver un intre e nunca se lle volve a aparecer á mesma persoa.

Os feitos reais que están detrás desta lenda ocorreron en 1366, tendo como escenario o das loitas sucesorias entre Henrique II de Trastámara e Pedro I O Cruel. Naquel entón rexía a sé compostelá Suero Gómez de Toledo. O rei visita Compostela e o arcebispo recíbeo nas súas portas retirándose despois a Rocha Forte. Os recelos pola simpatía que profesaba a Henrique fai que decidan asasinalo, citando ao bispo despois da sesta. Entrando ó Obradoiro foi acoitelado por Fernán Pérez Churruchao e Alfonso Gómez Gallinato, en presenza do rei, espectador privilexiado dende as torres da Catedral. Tratouse dun crime, en definitiva, motivado mais por intereses políticos que sentimentais.

[editar] No tempo das Irmandades

No século XV, a Rocha convertérase nun edificio odiado e temido polos labregos da zona. Durante as décadas de 1450 e 1460, os soldados do arcebispo agrupados no destacamento da Rocha rouban o gando, secuestran labregos e violan mulleres. As denuncias quedaron rexistradas para o futuro no Libro do Concello de Santiago. No medio do trebón social que supón a Revolta Irmandiña, na que os labregos e mariñeiros galegos se ergueron contra a aristocracia, o Castelo da Rocha, como símbolo da opresión feudal, é atacado e derribado. Foi unha das primeiras fortalezas en seren derrubadas polas Irmandades no ano 1467, durante a Segunda Guerra Irmandiña e, ao contrario doutros moitos, nunca foi reconstruido. No 1469, Alonso II de Fonseca venceu os sublevados na Batalla da Almáciga, coa axuda de Pedro Madruga, recuperando o control sobre o señorío e a cidade.

[editar] Estado Actual. Estado das escavacións arqueolóxicas.

Estanse a desenvolver unha serie de campañas de escavación dende o ano 2001, grazas a un convenio entre o Concello de Santiago e a Universidade de Santiago de Compostela, co obxecto de recuperar o xacemento para consolidalo por medio da creación dun Parque Arqueolóxico.

[editar] Campaña de 2001

Primeiramente elaborouse un estudo preliminar no 2001 a cargo de Iván Álvarez Merayo. A continuación realizáronse as campañas de escavacións a cargo dun equipo dirixido por Raquel Casal García e Fernando Acuña Castroviejo da Universidade de Santiago de Compostela.

[editar] Campaña de 2002

A primeira fase realizouse no ano 2002 consistindo na limpeza da follaxe que cubría os restos da fortaleza e unha prospección intensiva da zona arqueolóxica; topografiándose o conxunto do xacemento e realizándose unha prospección extensiva dos arredores da fortaleza.

[editar] Campaña de 2003

Na segunda fase de actuación, no ano 2003, o proxecto consistiu en:

  • Sondaxes arqueolóxicos no lenzo murario do noroeste dando unha primeira mostra estratigráfica do xacemento.
  • Limpeza e desescombro da estructura subterránea do castelo que según os relatos dos que alí entraron son duas cámaras abovedadas.
  • Estudo das estructuras emerxentes existentes na zona suroeste do xacemento, moi arrasadas e cubertas por numeroso escombro, levándose a cabo a sùa limpeza e rexistro mediante debuxo e fotografía arqueolóxica.
  • Recollida exhaustiva de tódalas referencias bibliográficas referidas á fortaleza de A Rocha Forte.

Atopáronse nesta campaña restos cerámicos medievais (cerámica sevillana e de Manises), asi coma numismática (unha Blanca de vellón de época de Henrique III, (1390-1404)) e restos pétreos diversos.

[editar] Campaña de 2004

Entre os obxectos atopados nesta campaña destacan as armas, abundantes puntas de saeta (de tipo Bodkin, algunhas de agulla valeira) así como dúas posibles espadas que na actualidade están en proceso de estudio.

Os numismas atopados nesta campaña forman un conxunto de 39 moedas de grande variedade tipolóxica. O 90 por cento do total foron atopados na mesma unidade estratigráfica. Por exemplo: Trece brancas de vellón de Henrique III; dous óbolos, un de Afonso XI e outro probable de Afonso X; dous noven de vellón, un de Henrique III e outro probablemente de Henrique II; seis cornados de vellón de Xoán I, etc.

A multitude de bolaños (proxectís) aparecidos son probas fiables do asedio que sufríu a fortaleza. Hainos de diversos tamaños; dende 50 ata 18 cm. de diámetro, e aínda meirandes, presentan un diverso nivel de traballado da pedra, haínos toscamente labrados (a bisel) procurando a forma esférica, empregados por enxeños de asedio cun mecanismo de contrapeso(fundíbulos ou trabucos).

Tamén se atoparon diversos elementos arquitectónicos líticos, como molduras cinceladas e pulidas, un capitel gótico, un conxunto de celosías e fustes.

[editar] Campaña de 2005

Na actualidade, e dende a campaña de 2005, traballan sobre a hipótese de que o castelo puido ser una fortaleza gótica típica, moi novedosa na arquitectura española, pois no século XII non hai nada semellante na Península Ibérica. É unha hipótese de traballo ata o de agora respaldada por expertos lusos. Teñen a intención de confirmar a sospeita de que Xoán Arias, quen mandou facer o castelo, debeu ter un enxeñeiro arquitecto francés, xa que é o lugar onde se deron as innovacións para este tipo de castelos.

Destaca a importancia do sistema de canalizacións de auga exteriores atopados na campaña do 2005, e mesmo apareceu un pozo de 3,7 metros de profundidade, feito en cachotaría e que aínda se atopou con auga.

Tamén se atoparon importantes fragmentos de muralla no sur do recinto, un deles con restos de cal. Entre o resto de materiais encontrados destacan cerámicas, brocais, ferraduras de cabalo, ósos de animais, pezas de bronce de vestimentas e mobles.

[editar] Bibliografía

  • AMADO REINO, X. & MAÑANA BORRAZÁS, P. & BALLESTEROS ARIAS, P. (2001): "La Arqueología en la Gasificación de Galicia 14: Corrección de Impacto de las redes y ramales de A Coruña". TAp (Traballos en Arqueoloxía da Paisaxe) Nº 21. Páxinas 49, 56, 63,174. Grupo de Investigación en Arqueología del Paisaje. Santiago de Compostela.
  • CASAL GARCÍA, Raquel & ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando & VIDAL CAEIRO, Lorena & RODRÍGUEZ, A. & NODAR, Cristóbal (2004): "A fortaleza de Rocha Forte (Santiago). Campañas de intervención 2002-2003". Gallaecia Nº 23. Páxinas 195-204. Santiago de Compostela.
  • ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando & ALLES LEÓN, María José & VIDAL CAEIRO, Lorena & CASAL GARCÍA, Raquel & NODAR, Cristóbal. (2005): "La Fortaleza de A Rocha Forte (Santiago de Compostela) : Campaña de 2004." Gallaecia Nº 24. Santiago de Compostela.
  • ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando & VIDAL CAEIRO, Lorena & NODAR, Cristóbal & GARCÍA CASAL, Raquel & GONZÁLEZ VILA, Goretti. (2006): "Fortaleza medieval de A Rocha Forte (Santiago de Compostela): Campaña de 2006". Gallaecia Nº 25. Santiago de Compostela.
  • BUCETA BRUNETI, Gonzalo. "Diagnóstico sobre los agentes de alteración en el yacimiento medieval de La Rocha Forte (Santiago de Compostela, A Coruña)". (2006): Gallaecia Nº 25. Santiago de Compostela.
  • MARTÍNEZ CASAL, José Ramón. (2006): "A cerámica medieval da fortaleza de A Rocha Forte : contribución ao seu estudo." Gallaecia Nº 25. Santiago de Compostela.
  • GONZÁLEZ VILA, Goretti. (2006): "Achádegos numismáticos na fortaleza de A Rocha Forte (Santiago de Compostela)." Gallaecia Nº 25. Santiago de Compostela.
  • CASAL GARCÍA, Raquel & ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando (2004): Informe valorativo. Proyecto arqueológico de la Fortaleza de Rocha Forte. 3ª fase de actuación. Depositado na Dirección Xeral do Patrimonio Cultural (Xunta de Galicia). Santiago de Compostela. Inédito.
  • CRIADO BOADO, Felipe & AMADO REINO, Xesús (2001): "Evaluación del Impacto Arqueológico del Proyecto de Duplicación de la línea férrea Eje Atlántico entre los PP KK 81/820 y 92/000. Tramo Osebe-Santiago". Estudio de Impacto Arqueológico. Informe Final. Páxinas 15, 42, 43, 45, 46. Laboratorio de Arqueología e Formas Culturais. Instituto de Investigacións Tecnolóxicas. Universidade de Santiago de Compostela. Inédito.
  • PRESEDO GARAZO, Antonio (2003): "A lenda do Castelo dos Churruchaos". O Galo Nº 1. Páxinas 5-11. Revista da Agrupación Cultural O Galo. Santiago de Compostela.

[editar] Ligazóns externas

[editar] Ver tamén