A literatura dos Séculos Escuros e do Prerrexurdimento
Na Galipedia, a wikipedia en galego.
Índice |
[editar] Séculos Escuros
Son así denominados os séculos XVI, XVII e XVIII porque neles a creación literaria en lingua galega foi practicamente nula.
[editar] Contexto histórico
Hai quen afirma que o cronista Fernão Lopes (século XV) é o último escritor medieval pertencente á literatura galego-portuguesa. A partir dese momento, os sistemas literarios galego e portugués ficarán separados con desenvolvementos autónomos.
As únicas manifestacións literarias que conservamos en lingua galega desde a desaparición dun sistema literario conxunto a ambas as dúas marxes do Miño serán as cantigas recollidas no Cancioneiro de Baena (século XV), pertencentes á escola da lírica galego-castelá. Mais estas composicións, elaboradas por poetas de recoñecido prestixio naquela época, como Macías "O Namorado" ou o Arcediago de Toro, téñense por dun nivel moi inferior ás que se achaban nos cancioneiros da escola galego-portuguesa. Ademais, as circunstancias históricas e sociolingüísticas da época levaron aos copistas deste Cancioneiro de Baena a introducir a lingua española nos poemas en galego, o cal en moitas ocasións estragou as rimas das cantigas. Por pór un exemplo, encontramos en varias ocasións a palabra desejo (que naquela altura debía ter unha pronunciación moi similar á actual portuguesa) con espejo (cuxa pronunciación debía achegarse á actual española). Estas circunstancias especiais da época das que antes falabamos viñan dadas pola progresión da lingua española nos ámbitos da alta nobreza e do alto clero galego.

Durante o desenvolvemento das guerras trastamaristas (1370), a alta nobreza galega apoiou a Pedro I no seu intento de subir ao trono de Castela. Porén, o vencedor deste conflito bélico foi o seu rival, Henrique de Trastámara. Como consecuencia disto, Henrique II de Castela (ou Henrique de Trastámara) substituirá parte da nobreza galega por nobres casteláns, proceso bautizado polos historiadores como a primeira substitución nobiliar. Repetiríase a historia pouco máis dun século máis tarde. Nunha nova guerra pola sucesión ao trono castelán, a nobreza galega apoiará a Xoana a Beltranexa (herdeira lexítima), mais o vencedor será o bando de Isabel I de Castela, tamén coñecida como Isabel a Católica. Após a guerra, a vinganza da raíña Isabel I chegará a través do denimonado polo padre Zurita como "proceso de doma e castración do Reino de Galiza", mediante o cal a nobreza galega quedará totalmente "descabezada" e indefensa e, o que é máis importante para a literatura, sen capacidade para producir un sistema literario en lingua galega. O galego continuou sendo a lingua habitual de toda a poboación, pero sen uso entre a alta nobreza, pois a emerxente clase fidalga aínda mantería ata a súa desaparición o uso da lingua galega en ámbitos informais, como pode verse nas novelas de Ramón Otero Pedrayo.
E se a nobreza laica foi substituída, o mesmo ocorrerá coa eclesiástica. Mentres os bispos galegos exercían os seus cargos noutros lugares da península Ibérica, nomeadamente en Sevilla, ao noso país chegaban bispos castelanófonos e favorecían os nobres casteláns. A nobreza eclesiástica empregaba o latín, agás nas relacións persoais dos bispos e nalgúns usos administrativos, onde empregaba o castelán. Isto seguía sendo así mesmo cando algún galego dirixía as dioceses galegas. Achámonos, a partir do século XVI, pois, cunha lingua galega sen estamentos de poder e carente do prestixioso sistema liteario do que gozara durante a Idade Media. Aínda así, acharemos manifestacións literarias destes Séculos Escuros.
[editar] A poesía dos Séculos Escuros
A primeira manifestación poética dos Séculos Escuros achámola no ano 1506. Trátase dunha composición feita en homenaxe ao consorte da raíña Xoana de Castela (popularmente coñecida como Xoana "A Tola"), Felipe "O Fermoso", con motivo do desembarco da parella na cidade da Coruña. A respecto desa cantiga, dixo Xosé María Álvarez Blázquez que: "non é aventurado supor que xurdise como consiña dos nobres galegos, desexosos de falagar o novo Rei". Atribúelle este estudioso, pois, unha finalidade política á creación desta composición. En efecto, o rei Fernando II de Aragón, "o Católico", non favorecera demasiado á nobreza galega. Fora a súa esposa, de feito, quen levou a termo o chamado "proceso de doma e castración do Reino de Galiza". Por isto, os nobres galegos non verían con malos ollos, a priori, o goberno deste monarca, posto que podería supor unha mudanza (que non se produciu) nas relacións entre Galiza e Castela.
Tamén do século XVI data un hipotético ciclo de romances nos que se conta a historia da morte do Mariscal Pardo de Cela. Desta serie de composicións só conservariamos na actualidade dous testemuños escritos: o chamado Lamento da Frouseira e o Soneto de Monterrei. Este último, elaborado entre 1530 e 1540, foi atribuído erroneamente ao poeta portugués Luís de Camões. Neste tipo de composicións, ensálzase e idealízase a figura deste personaxe histórico, que aparece caracterizado como un señor feudal insumiso á vontade da raíña Isabel I de Castela, "a Católica", defensor da terra, que só pode ser derrotado a través da traizón dos seus achegados. Esta mesma imaxe será recollida por Ramón Cabanillas e Antón Vilar Ponte na súa obra dramática O Mariscal (1926). Nas dúas creacións poéticas citadas, nárrase o momento da tráxica morte do Mariscal e do seu fillo, axustizados pola Coroa de Castela.
Tamén se ten falado do poema La Araucana (1589) de Isabel Castro e Andrade (condesa de Altamira) como un outro testemuño literario dos Séculos Escuros realizado no século XVI. Mais, realmente, esta composición está escrita en lingua portuguesa e, polo tanto, de acordo co canon estabelecido en 1963 por Ricardo Carvalho Calero ("só é literatura galega a escrita en galego"), pertencería á literatura portuguesa, non á galega. Si pertencerían á nosa literatura unha serie de sonetos da autoría da mesma condesa dos que temos noticia, mais que actualmente están perdidos.
Ademais, nos cancioneiros musicais españois dos séculos XV e XVI aínda se recollen cancións paralelísticas semellantes ás da lírica trobadoresca. Así o podemos constatar nos cancioneiros do Palacio Real, de Madrid, de Uppsala, de Luis de Milán, de Juan Vázquez e nalgúns máis. En total existen sobre vinte cancionciñas que recordan a cantiga de amigo.
Do século XVII sabemos que data a composición Canción galega en loor de don Diego das Mariñas Parragués, texto pendente de edición e de autor descoñecido. Este poema estaba incluído nun libro que chegou ás mans de Diego Sarmiento de Acuña (Conde de Gondomar), o contiña composicións elaboradas en lingua castelá. Ignoramos se este foi o único texto deste cancioneiro escrito en idioma galego.
Por outra parte, en 1612 publicarase un cancioneiro das Exequias á Raíña Margarida, no cal se recollen composición elexíacas que supoñían un lamento polo pasamento da raíña Margarida de Austria. A publicación desta obra correu a cargo da Real Audiencia do Reino de Galiza. Entre elas, teremos dous sonetos creados en lingua galega, un da autoría de Gómez Tonel e outro da colleita de Vázquez de Neira. De todas as maneiras, estes non serán os únicos textos destes autores que aparezan neste poemario: Gómez Tonel escribiu sete poemas en español e sete en latín; Vázquez de Neira, pola súa banda, compuxo tres sonetos en latín, tres en español e mais outro no que utiliza estas dúas linguas. A este respecto, comentaba Alonso Montero que era curioso que, dous prolíferos poetas en español, escribiran naquela altura cadanseu soneto en galego. Por isto varios investigadores, entre eles o profesor Xosé María Dobarro Paz, chegaron á conclusión de que a utilización do galego nestes dous poemas responde a motivos estéticos. Así, a lingua galega sería utilizada coa mesma finalidade coa que se usa un determinado tipo de metro, de rima ou de recursos retóricos.
De 1617 dataría unha composición anónima onde se narra o saqueo de Cangas polos turcos. Tamén é anónimo un canto ao monte Medulio que Álvarez Blázquez dubida se é do século XVII ou XVIII.
Pénsase que é de antes de 1630 as Décimas ao Ápóstolo Santiago, de frei Martín Torrado, que pese a non seren imprentadas, foron moi populares no seu tempo. Nelas recóllese a polémica consistente en considerar se o Apóstolo Santiago debía de ser o único patrón das Españas ou se, pola contra, debía compartir esa honra con Santa Teresa de Xesús.
En 1697 foron publicados os nove romances escritos en galego contidos no volume conmemorativa das Festas Minervais celebradas naquel ano. Da presenza da lingua galega nestas Festas Minervais afirma Alonso Montero que se trata dunha comparecencia anecdótica e, como acontecera no volume das Exiquias á Raíña Margarida, a súa finalidade sería máis ben estética.Aínda así, como indica Ramón Mariño Paz, trátase de textos lonxícuos do romance galego popular, o cal é facilmente explicábel se temos en conta que foron escritas por intelectuais de grande categoría, entre os que o propio Mariño destaca a Joseph Gil de Taboada e a Fabián Pardiñas Vilardefrancos. Por outra parte, segundo Anxo Tarrío, parece ser que as Festas Minervais se viñan celebrando desde 1536, en homenaxe ao impulsor da Universidade de Santiago de Compostela Alonso III de Fonseca, alcuñado "O Grande". Mais na maioría dos casos conservamos non conservamos ningún volume similar ao de 1697, polo que poderían existir máis composicións en lingua galega das que non temos coñecemento actualmente.
Contamos, chegados ao século XVIII, cun poema no que se narra a batalla de Rande, datado de 1702 e atribuído ao Padre Feixóo.
No ano 1707 tiveron lugar na cidade de Ourense unhas celebracións con motivo do nacemento do príncipe Luís Xacobe, fillo de Filipe V e de María Luísa de Saboia. Co gallo destes festexos, foi elaborado un volume conmemorativo no que se recolle un romance anónimo escrito en lingua galega, dedicado á Virxe da Reza e atribuído por Xosé María Álvarez Blázquez a Noguerol e Camba.
Por outra parte, temos noticia de que o galego estivo presente nas festas celebradas en Santiago de Compostela con motivo da canonización de Pío V, xa sabemos que no volume conmemorativo houbo composicións en italiano, galego e español. Seguindo neste século XVIII, segundo Ramón Mariño Paz, o volume das Sagradas Flores del Parnaso, publicado en Madrid en 1723, contaba con dúas glosas en galego.
Un dos froitos literarios máis destacados destes Séculos Escuros é o Coloquio de 24 Gallegos Rústicos, da autoría de Frei Martín Sarmiento. Este libro, composto por 1201 coplas, foi elaborada entre 1746 e 1747 e narra en verso a morte e o enterro de Felipe V e a coroación do seu fillo Fernando VI. Máis que un grande valor literario, o Coloquio ten un enorme valor didáctico, posto que con frecuencia aparecerán enormes listados de enumeracións onde se recollen sinónimos dun mesmo vocábulo. Este método será utilizado posteriormente por Xoán Manuel Pintos (1853) no seu libro A Gaita Gallega.
Por outra banda, é tamén do século XVIII un romance en ton humorístico da autoría de María Francisca de Isla e Losada e dirixido ao Diego Antonio de Cernadas e Castro (coñecido como "o cura de Fruíme), datado entre 1774 e 1777. É probábel que esta mesma autora escribise máis textos en galego á parte deste.
Precisamente "o cura de Fruíme" fora autor dun reducido número de composicións en galego, publicadas en Madrid entre 1778 e 1781.
Finalmente, Manuel Murguía deu noticia de tres poemas de José Cornide escritos en galego e que non chegaron a ser publicadas na vida do autor.
[editar] O teatro dos Séculos Escuros
Pese a que conservamos poucos textos dramáticos dos Séculos Escuros escritos en galego, sabemos que a actividade teatral na Galiza nestes séculos foi bantante importante. O teatro, naquela altura, constituía un dos máis importantes elementos de ocio, unha das principais vías de escape dos problemas rutineiros. Cumpriría o teatro, pois, un papel similar ao que desempeñan na actualidade a televisión, o cinema, os deportes de masa ou internet. A diferenza do que sucede hoxe en día, o teatro en Galiza era seguido especialmente polas clases populares. Sabemos que tanto en Portugal como no reino de Castela existiron lugares onde as persoas de todos os extractos sociais confluían (que non se mesturaban) para contemplar as representacións dramáticas (os pátios e os corrales, respectivamente). Porén, non temos coñecemento de que no caso galego existisen este tipo de locais. Mais, o teatro popular, está amplamente documentado no noso país. A través dos documentos da época, e de traballos como as Notas Viejas Galicianas (1925-1926) de Pablo Pérez-Constanti, temos constancia de que a representación dramática constituía todo un acontecemento sociocultural nas vilas e núcleos rurais galegos. Estas representacións eran levadas a termo por compañías teatrais, as cales debían representar as súas funcións primeiramente ante o alcalde e mais unha representación de "traballadores" do concello onde terían lugar estas postas en escena, coa finalidade de censurar anacos ou obras teatrais completas se for necesario. Tamén sabemos que, nos núcleos rurais, eran os propios veciños obrigados a interpretar as personaxes das obras representadas, baixo a pena de fortes multas e outro tipo de represarias no caso de que algún dos veciños se negase.
Mais, a pesar de toda esta actividade teatral, conservamos moi poucos testemuños dramáticos escritos en lingua galega.
O primeiro deles, e o máis coñecido, sería a peza de Gabriel Feixoo de Araúxo A Contenda dos Labradores de Caldelas. Pese a que esta obra data do ano 1671, non foi coñecida a súa existencia ata 1953, ano no que o polifacético Fermín Bouza-Brey editou esta peciña co título de Entremés Famoso sobre da Pesca no Río Miño. Nela, recóllese en verso un conflito entre galegos e portugueses por mor da explotación da pesca no río Miño. O confronto vén derivado da intención dun fidalgo portugués de non atender aos acordos secularmente estabelecidos e de querer que os portugueses dean dúas redadas por cada unha que dean os galegos. En vista de non poder resolver o problema co diálogo, os galegos, encabezados por un personaxe chamado Borgorio, fan valer pola forza os seus dereitos. Finalmente, remata a obra coa reconciliciación entre galegos e portugueses e cun baile que sela a nova paz conseguida entre os dous pobos irmáns. Véxase Entremés famoso sobre a pesca no río Miño
Outra peza da que conservamos testemuño escrito é o anónimo Entremés do Portugués. Esta obra, que data do século XVIII, estivo inédita ata 1985, ano no que a publicou e a editou José Luis Pensado. Desta vez si estamos ante un entremés, de corte popular. A existencia desta peza fai supor que houbo unha certa tradición entremesística en Galiza, algo que xa supoñían seis anos antes da aparición desta peza, en 1979, Manuel Lourenzo e Francisco Pillado Mayor, no seu libro O Teatro Galego. Esta tradición entremesística non é en absoluto extraña, pois a obra principal de cada función debía ir acompañada de loas e entremeses. Como resumo do Entremés do Portugués, poderiamos dicir que a obra se abre cunha disputa ente un portugués, un francés e mais un andaluz, quen rivalizan sobre cal deles é o máis guapo, o máis valente e o máis destro no manexo da espada. En plena discursión, crúzase un galego, que vén de Castela, das segas. Pídenlle ao galego que sexa el quen decida cal deles é o que mellor posúe mellor presenza, e este responde que acepta a cambio de cartos. Unha vez que tanto o portugués como o andaluz, así tamén o francés, lle pagan nas respectivas moedas dos seus gobernos, o galego dicta como sentenza que o máis guapo de todos os alí presentes era el.Os outros tres, alíanse na súa intención de matar o galego, mais este non só se defende senón que humilla ao portugués (sobre todo), ao andaluz e ao Francés. Non por casualidade, Pensado intuía que esta peza fora escrita por un galego ou por alguén que sentise afinidade polo noso país.
Finalmente, en 1982 outra vez Fermín Bouza-Brey voltou editar unha obra teatral desta época, o Entremés de Bora que, como o anterior, ficaría inserido no teatro popular dos Séculos Escuros.
[editar] Os vilancicos de Nadal e Reis
Durante os séculos XVII, XVII, e aínda na primeira metade do XIX, circularon unha grande cantidade de vilancicos de Nadal e Reis escritos en lingua galega. Tratábase de creacións en verso, en estrofas breves, musicadas, e cun certo aire popular, compostas normalmente por músicos de grande formación. As catedrais de Mondoñedo e Santiago de Compostela contaron cunha grande tradición no que respecta á elaboración destas panxoliñas, aninovos,... Ademais, os vilancicos de Nadal e Reis escritos en galego transpasaron as fronteiras de Galiza, e eran cantadas en catedrais como a de Toledo ou Sevilla (o cal non é raro, se temos en conta que, durante estes anos, a curia hispalense contou cun grande número de bispos galegos). Derivado disto, circula a anécdota de que nestes lugares, ao escoitar estes cantos relixiosos en galego (e unido a un cruzamento entre Galilea e Galiza) chegouse a pensar que o Mesías era orixinario de Galiza.
[editar] A prosa nos Séculos Escuros
Ao longo dos séculos XV, XVI e XVII circularon algúns textos en prosa escritos en lingua galega con falsificacións históricas. Estas falsificacións mandaranas redactar persoas pertencentes á nobreza co afán de lexitimar o señorío da súa liñaxe, a semellanza dos antigos libros de liñaxes e imitando a lingua medieval. Lembremos que o concepto do que é literario ou do que non o é varía conforme a época na que nos movamos e, naquela altura, estas creacións eran consideradas textos literarios. De todas estas falsificacións, destaca a Historia de Don Servando (1625-1635), que mandou redactar, seguramente, Xoán Fernández Boán e Araúxo.
Aínda así, hai casos que non son falsificacións, como o Theatro Moral y Político de la Noble Academia Compostelana, redactada por orde de Pablo Mendoza de los Ríos.
[editar] O Prerrexurdimento
Tradicionalmente, denomínase Prerrexurdimento o espazo de tempo transcorrido entre 1808 -ano do comezo da guerra contra o francés (1808-1814)- e 1863 (data da publicación de Cantares Gallegos, de Rosalía de Castro).
[editar] Contexto histórico

O primeiro feito histórico que influirá na literatura do século XIX foi a guerra contra o francés. Xa desde o ano 1805, Napoleón Bonaparte entrou en negociacións co Primeiro Ministro español Manuel Godoy, co obxectivo de formar unha alianza hispano-francesa que tivese como finalidade última a repartición da totalidade de Portugal entre os Bonaparte e Godoy. Froito desta alianza, asínase en 1807 o Tratado de Fontainebleu. Nun dos puntos deste tratado, recóllese a permisividade do goberno español coas tropas francesas, as cales tiñan o consentimento da coroa española para cruzar España "de camiño" á invasión lusa.
Mais Napoleón, coñecido por ser un grande estratega, aproveitou esta circunstancia para tomar o territorio español e colocar no trono ao seu irmán Xosé I, alcuñado "Pepe Botella". A partir deste momento, comezou a chamada guerra contra o francés, a cal abranguerá desde 1808 ata 1814. Durante o transcurso deste conflito bélico, Galiza ficou illada e autónoma, posto que o país ficou gobernado pola Xunta Xeral do Reino de Galiza.
En 1812, baixo as correntes liberalistas traídas de Francia, é aprobada nas Cortes de Cádiz a primeira Constitución Española, coñecida popularmente como "A Pepa", por saír á luz o 19 de Marzo, día de San Xosé.
Mais en 1814, coa derrota napoleónica, voltan os Borbóns ao trono español, concretamente Fernando VII, a través do Tratado de Valençay. Influído polo Manifesto dos Persas (1814), o novo monarca suprime as Cortes de Cádiz e mais a Constitución de 1812, levando novamente o imperio español polos vieiros do absolutismo. E así será ata 1820, ano no que o ponunciamento do xeneral Rafael Riego obriga a Fernando VII a xurar a Constitución de Cádiz. Así, entre 1820 e 1823 terá lugar o chamado Trienio Liberal, durante o cal se retomaron as resolucións das Cortes de Cádiz e quedou abolida a Inquisición. Mais en 1823, Fernando VII pediulle axuda aos Cen mil fillos de Sal Luís (un exército francés ás ordes da Santa Alianza) para reestabelecer o absolutismo.
En 1833, o ministro español Andrés Burgos leva a termo a nova división territorial do Estado español, coa cal pretendía potenciar o centralismo. A dita reforma propiciou que Galiza ficase partida en catro provincias e que perdese (en favor de Castela e Asturias) parte do seu territorio.

Nese mesmo ano de 1833, prodúcese o pasamento de Fernando VII. Debido a que a súa filla Isabel, naquel momento, contaba con tan só tres anos, o goberno quedou ao cargo da súa esposa, María Cristina de Aubsburgo. En 1840, tomaría o relevo no goberno o xeneral Baldomero Espartero, quen desempeñou a súa rexencia ata 1843, ano no que sobe ao trono (con tan só trece anos) a raíña Isabel II.
Precisamente, froito da disconformidade co goberno desta raíña, nacerá en Galiza o movemento do Provincialismo. Trátase dun grupo de homes moi novos, liderados por Antolín Faraldo, de ideoloxía liberal e que pretendían reestabelecer a unidade provincial galega e mais a maior autonomía da que gozou o noso país durante a guerra contra o francés. En 1846, prodúcese o levantamento progresista de Miguel Solís, cuxo desenlace tráxico culminou no axustizamento dos mártires de Carral.
O 2 de Marzo de 1856, tivo lugar, na poboación de Conxo, o chamado Banquete de Conxo, no cal comparten mesa e mantel, por primeira vez, estudantes e obreiros e artesáns. Entre os estudantes, destacaba a presenza do poeta Aurelio Aguirre e mais dun novísimo Eduardo Pondal, quen recitou algúns poemas da súa autoría escritos en lingua española.
Derivado deste espírito progresista e de valoración da terra, no ano 1861 celébranse na cidade da Coruña os primeiros Xogos Florais galegos, organizados por iniciativa de Xosé López Cortón. Estas celebracións, xurdidas por imitación dos Jocs Florals cataláns, tiveron grande repercusión no ámbito literario e político.
[editar] Primeira fase: literatura de circunstancias (1808-1840)
Durante este primeiro período, encontraremos unha abondosa cantidade de textos cuxo contido sexa máis utiliritario e instrumental que literario. Estes escritos estaban na súa maioría, xa que logo, fortemente vinculados ao contexto sociopolítico da época. Así, a guerra contra o francés e mais o confronto entre os conservadores e os liberais (que deriva no debate do constitucionalismo) serán as temáticas dominantes nesta fase.
O primeiro documento "literario" do Prerrexurdimento do que temos noticia é unha Carta-Representación, asinada por Pedro Cima de Vila, na que os veciños do concello ourensán de Pontedeva lle piden ao rei Carlos IV que elimine a presión fiscal que viña exercendo sobre a comercialización e consumo do viño. Unha vez máis, temos que lembrar que o concepto do que é ou non literario varía co paso do tempo, e que as cartas forman parte do estudo literario desta época.
Por outra parte, debido a que a máis unha vez citada guerra contra o francés foi acollida en Galiza cunha certa indiferenza, polo menos ata 1809, apareceron numerosos textos (que circulaban en follas voantes) cuxo obxectivo era captar homes mozos que puidesen combater no frente contra o exército galo. Un deles foi o poema anónimo Un labrador que foi sarxento aos soldados do novo alistamento (1808). Por outra parte, sabemos por testemuños indirectos que existiron un grande número de obras teatrais de tema patriótico, concibidas coa mesma finalidade. Actualmente estas pezas están perdidas.
En 1810, ve a luz o libro de Xosé Fernández de Neira Proezas de Galicia. Esta obra, escrita baixo a forma do diálogo, conta con dúas personaxes in praesentiae (Chinto e Mingote) que narran, a través dás súas conversas, a guerra napoleónica. Pese a que os galos aparecen caracterizados con trazos negativos, non existe unha idealización dos galegos, polo que non se poden entender as Proezas de Galicia como un texto épico.
En 1812, o liberal Antonio Benito Fandiño, durante unha das súas varias estadías no presidio, escribiu a obra teatral A Casamenteira. A peza narra a historia dun amor (o de Perucho e Técola) roto polos intereses sociais e económicos de Xan Roucodo (pai de Perucho), e da tía Goras (a casamenteira). Estas dúas últimas personaxes, concertan o casamento entre Perucho e a Dominga (amante do crego). Finalmente, Técola, nunha demostración de integridade feminina, rexeita un outro casamento que a tía Goras lle ofrece no final da peza. Pese a datar de 1812, A Casamenteira non foi publicada ata 1849, ano no que lle foi realizada unha homenaxe en Ourense a Fandiño.
Continuando co xénero dramático, sabemos que serían desta época as dúas pezas das que dá fe Galo Salinas na súa Memoria acerca de la Dramática Gallega (1896), das cales unha leva por título O Pleito do Gallego. A outra, carente de titulación, constitúe unha sátira contra os liberais de 1812, e estaría ambientada en Tui. Igualmente, Leandro Carré Alvarellos deu nome de dúas pezas máis: Conversa entre os Arrieiros Cosme da Grouxa, Marcos Rielo e Roque de Arán e mais O Litigante Labrador, de Ramón Varela. Todos estes testemuños teatrais están perdidos a día de hoxe.