Landsdómur
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Landsdómur er sérdómstóll sem gert er ráð fyrir í 14. grein stjórnarskrár Lýðveldisins Íslands. Hann fer með og dæmir mál sem Alþingi ákveður að höfða gegn ráðherrum út af embættisrekstri þeirra og starfar eftir lögum nr. 3/1963 (Sjá) og er skipaður 15 dómendum. Athygli vekur að þessi dómur hefur aldrei verið kallaður saman á Íslandi frá stofnun hans árið 1905.
Efnisyfirlit |
[breyta] Ráðherraábyrgð og Landsdómur
Á Íslandi bera ráðherrar, sem æðstu handhafar framkvæmdarvalds, ábyrgð gagnvart Alþingi skv. 14. gr. stjórnarskrárinnar og kallast þessi ábyrgð ráðherraábyrgð. Ráðherraábyrgðin greinist í pólitíska ábyrgð annars vegar og hins vegar lagalega ábyrgð.
Pólitíska ábyrgðin felst í því að ráðherra verður að hafa traust meirihluta þingmanna, ellegar samþykkir Alþingi vantrauststillögu og neyðist þá ráðherra til að segja af sér.
Lagalega ábyrgðin felst í því að meirihluti Alþingis getur ákært ráðherra fyrir embættisrekstur hans.
Til eru lög um ráðherraábyrgð og er þar fjallað um lagalega ábyrgð ráðherra. Samkvæmt þessum lögum ber ráðherra refsiábyrgð í þrenns konar tilvikum:
- Ef hann brýtur gegn stjórnskipunarlögum landsins (stjórnarskránni)
- Ef hann brýtur gegn öðrum lögum
- Ef hann misbeitir stórlega valdi sínu eða framkvæmir nokkuð eða veldur því að framkvæmt sé nokkuð sem stofnar heill ríkisins í fyrirsjáanlega hættu.
Einungis Landsdómur getur dæmt eftir þessum lögum. Brot gegn lögunum varða embættismissi, sektum eða fangelsi allt að 2 árum. Dómar Landsdóms eru fullnaðardómar og verður ekki áfrýjað. Landsdómur hefur aldrei verið kallaður saman frá stofnun hans árið 1905 og því hefur aldrei reynt á lagalega ábyrgð ráðherra á Íslandi.
[breyta] Dómarar
Í landsdómi sitja 15 dómendur;
- Þeir fimm dómarar við Hæstarétt sem hafa starfað þar lengst. Forseti Hæstaréttar er jafnframt forseti Landsdóms.
- Dómstjórinn í Reykjavík
- Prófessor í stjórnskipunarrétti við Háskóla Íslands
- 8 menn kosnir af Alþingi til sex ára í senn, auk varamanna. Sjá hverjir sitja núna
[breyta] Kjörgengi
Dómendur verða að uppfylla eftirfarandi skilyrði:
- Vera milli þrítugs og sjötugs
- Vera lög- og fjárráða
- Hafa óflekkað mannorð
- Eiga heima á Íslandi
- Vera ekki alþingismenn eða starfsmenn í stjórnarráðinu.
- Vera ekki skyldir öðrum dómanda í fyrsta eða annan lið.
Dómendur fá greitt fyrir hvert einstakt mál, skv. 49. gr. laga um Landsdóm.
[breyta] Aðilar máls
Þegar Alþingi samþykkir í atkvæðagreiðslu að ákæra ráðherra er sérstakur saksóknari kosinn. Ákæra er gefinn út á hendur ráðherra og er hún í nafni Landsdóms.
[breyta] Saga
Fyrstu lögin um Landsdóm voru sett árið 1905. Lögum var síðan breytt í núverandi horf árið 1963, og fól meginbreytingin í sér að dómendum var fækkað úr 30 í 15. Í raun er saga Landsdómsins ekki lengri, enda hefur hann aldrei verið kallaður saman, öfugt við norrænar hliðstæður hans. Stöku sinnum hafa komið upp umræður á Alþingi um að breyta skyldi fyrirkomulagi Landsdóms, og var síðast flutt þingsályktunartillaga árið 2001 sem gekk út á það að skipan dómstólsins skyldi endurskoðuð og hann jafnvel lagður niður. Tillagan fékk ekki afgreiðslu allsherjarnefndar og dagaði því uppi.
[breyta] Norrænar hliðstæður
Landsdómur er mótaður að norrænni fyrirmynd, sérstaklega danskri.
[breyta] Danmörk
Í dönsku stjórnarskránni er gert ráð fyrir dómstól sem oft er sagður fyrirmynd Landsdóms og ber hann heitið „Rigsretten“. Hann er skipaður 30 mönnum, 15 dómurum Hæstaréttar Danmerkur og 15 einstaklingum sem kosnir eru af þjóðþingi Dana til 6 ára. Líkt og á Íslandi er gert ráð fyrir að þjóðþingið ákæri ráðherra fyrir embættisfærslur hans. Rigsretten hefur fjórum sinnum verið kallaður saman, síðast árið 1995 í svokölluðu Tamila-máli (da. Tamilsagen) en þar á undan hafði hann ekki verið kallaður saman síðan 1910. Í skrifum íslenskra fræðimanna er oft talað um að dönsku málin séu gott dæmi um undir hvaða kringumstæðum Landsdómur kynni að vera kallaður saman, enda er Rigsretten sem fyrr segir líkleg fyrirmynd Landsdómsins.
[breyta] Tamila-málið
Atvik voru þau, að Erik Ninn-Hansen, dómsmálaráðherra, (úr flokkinum det Konservative Folkeparti) gaf árið 1987 munnlega skipun um að mál Tamílskra flóttamanna frá Sri Lanka skyldu ekki afgreidd. Um var að ræða flóttamenn sem vildu sameinast ættingjum sínum sem bjuggu fyrir í Danmörku og er talið að þessi skipun hans hafi haft áhrif á um 5-6000 flóttamenn. Skipunin var að sjálfsögðu ólögleg, en það hefði líka verið lögbrot af hálfu embættismanna að fylgja henni ekki. Því hrúguðust umsóknir flóttamannanna upp og voru þær ekki afgreiddar fyrr en 1989, þegar Ninn-Hansen fór frá sem dómsmálaráðherra. Þegar upp komst um málið sagði ríkisstjórnin af sér og sósíal-demókratar tóku við völdum. Rannsóknarnefnd rannsakaði máið og vegna niðurstöðu hennar var Ninn-Hansen ákærður af danska þinginu árið 1994 fyrir embættisfærslur sínar og dæmdi Rigsretten hann árið 1995 í 4 mánaða fangelsi, en refsing skyldi falla niður héldi hann skilorð í eitt ár. Hann áfrýjaði málinu til Mannréttindadómstóls Evrópu, sem vísaði málinu frá.
[breyta] Noregur
Í norsku stjórnarskránni er gert ráð fyrir „Riksretten.“ Hann er svipaður Landsdómi að því leyti að hann dæmir mál sem löggjafinn höfðar á móti æðstu handhöfum framkvæmdarvaldsins, en fyrir utan það dæmir hann einnig mál sem löggjafinn kann að höfða á móti hæstaréttardómurum og þingmönnum á Stórþinginu (no. Stortinget). Odelstinget, efri deild norska þingsins, fer með ákæruvaldið. Riksretten var mikið notaður á seinni hluta 19. aldar í Noregi til að afnema neitunarvald konungs á lög og tryggja þingræðið. Hann var síðast kallaður saman árið 1927.
[breyta] Aðrar hliðstæður
Landsdómur á sér ekki aðrar beinar hliðstæður, en grunnhugsunina að baki honum er að finna í stjórnskipun margra annarra ríkja. Dæmi:
- Löggjafarþing Bandaríkjanna ákært dómara Hæstaréttar Bandaríkjanna og ráðherra fyrir landráð, mútuþægni eða önnur afbrot og smábrot (e. other high crimes and misdemeanors). Öldungadeildin dæmir síðan í málinu.
- Bill Clinton, fyrrv. forseti Bandaríkjanna, var þannig ákærður 1998 fyrir að hafa sagt ósatt í vitnaleiðslum.
- Þýska sambandsþingið, Bundestag, getur ákært forseta sambandslýðveldisins fyrir að brjóta þýsk lög viljandi. Þýski stjórnlagadómstóllinn (þ. Bundesverfassungsgericht) dæmir í málinu.
[breyta] Heimildir og frekara lesefni
- Stjórnarskráin
- Lög um Landsdóm
- Lög um ráðherraábyrgð
- Sunnudagsblað Morgunblaðsins 2. september 2001 - Ráðherrar bera ábyrgð á stjórnarframkvæmdum öllum
- Skýrsla nefndar um Riksretten í Noregi, unnin að beiðni Stortinget
- Þingsályktunartillaga frá 2001 um Landsdóm
- Um ábyrgð gagnvart löggjafanum almennt