Kakawin Sutasoma
Saka Wikipédia, Ènsiklopédhi Bébas ing basa Jawa / Saking Wikipédia, Bauwarna Mardika mawi basa Jawi
Kakawin Sutasoma punika salah satunggaling kakawin ingkang mboten namung misuwur, nanging uga wigati dipuntepangi. Awit sepalih pada saking kakawin punika dados motto nasional Républik Indonésia: Bhinneka Tunggal Ika (Pupuh 139.5).
Motto Indonésia punika mboten tanpa alesan dipunpendhet saking serat kakawin puniki. Serat puniki nyukani piwulang saé prekawis toleransi antar agami, utaminipun antar agami Hindu-Siwah saha Buddha.
Kakawin punika dipunripta déning mpu Tantular.
Bab lan Paragraf |
[sunting] Isi[1]
Sang hyang Buddha nitis dhateng putranipun prabu Mahakétu, ratu ing Ngastina, nama radèn Sutasoma. Sang radèn, sareng sampun ageng, ngibadah sanget, remen dhateng agami Buddha (Mahâyana). Badhé dipunkramakaken saha dipunjumenengaken ratu, mboten karsa.
Ing wanci dalu sang radèn lolos saking nagari.: konten-konten ingkang dipunkancingi, sami menga piyambak-piyambak kanggé langkung sang radèn. Sareng lolosipun sang radèn kasumerepan, ing kedhaton gègèr, sang prabu saha sang paramèswari sami susah, dipunrarapu ing akathah.
Dumugi ing wana sang radèn mumuja wonten salebeting candhi; bathari Widyutkarali rawuh, pratéla bilih sembahyangipun sang radèn sampun katarimah. Ing salajengipun sang radèn minggah ing redi Himalaya, kadèrèkaken para pandhita sawatawis. Dumugi satunggaling patapan, sang radèn dipunaturi uninga yèn wonten ratu, titising ratu danawa, damelipun nedha tiyang, nama prabu Porusada utawi Kalmasapada. Cariyosipun ratu punika makaten: ing satunggaling wekdal, ulam sadhiyan badhé dhaharipun sang prabu, ical dipuntedha ing segawon saha babi. Juru masak bingung, kesesa pados ulam kanggé lintunipun, mboten angsal, lajeng dhateng pasaréyan ngiris ulam pupuning tiyang pejah ingkang taksih énggalan, lajeng dipunmasak. Sang prabu dhahar kraos éca sanget, labet titising danawa wau; ndangu dhateng juru masak, ulam punapa ingkang dipunaturaken punika wau. Aturipun juru masak, ulam tiyang, sabab pun juru masak dipunagar-agari badhé kapejahan yèn mboten matur saleresipun. Sang prabu tuman dhahar ulam tiyang; tiyang ing nagari telas, saking sampun sami dipundhahar utawi ngungsi késah dhateng sanès nagari. Sang prabu lajeng ndilalah gerah tatu sukunipun, mboten saged mantun; malah lajeng dados danawa, dudunung wonten ing wana dados pangagening wana.
Ing satunggaling wekdal sang prabu kaul, bilih saged mantun gerahipun, badhé nyaosi dhahar dhateng bathara Kala, ratu satus.
Sang Sutasoma dipunaturi déning para pandhita supados mejahi sang ratu punika, nanging mboten karsa. Bathari Pretiwi medal saking dhasaring siti, tumut ngaturi sang radèn supados mejahi sang Kalmasa-pada, nanging sang radèn meksa mboten kersa. Malah anglajengaken tindakipun badhé tapa.
Wonten ing margi kepanggih danawa asirah gajah anama Gajamukha, damelipun ugi nedha tiyang. Sang radèn badhé dipuntedha; sareng kagelut, danawa dhumawah ing ngandhap, ketindhihan sang radèn, awratipun kados katindhihan ing redi. Danawa sirah gajah kawon, lajeng dipunwulang agami Buddha; mboten kénging amemejahi; danawa sirah gajah miturut lajeng dados siswa. Salebetipun anglajengaken lampah, kepanggih naga, ingkang badhé ngancap dhateng sang radèn. Danawa sirah gajah ngadhangaken badanipun, kapulet ing naga; sareng sampun, naga lajeng ngalumpruk dhawah ing siti, sebab kénging prabawanipun sang radèn. Sang naga inggih lajeng dados siswa. Dumugi satunggaling jurang sang radèn kepanggih sima èstri badhé nedha anakipun. Sang radèn ngendhak kajengipun; sima-biyung wangsulanipun, luwé sanget sampun mboten saged angsal kidang menjangan, amila badhé nedha anakipun piyambak. Sang radèn lajeng ngandika: "Aku waé panganen, anakmu mesakaké". Sima èstri lajeng anggemprong sang radèn katubruk, dipuncakot jajanipun, kasesep rahipun, kraos mak cles kados ngombé toya panggesangan, wasana pun sima èstri kéngetan dhateng pandamelipun awon, manahipun getun sanget, nangis wonten daganing layonipun sang radèn, naming badhé sumedya pejah thok.
Bathara Indra rawuh, sang radèn dipungesangaken malih. Sang radèn nutuh dhateng bathara Indra déné sampun sekéca teka dipungesangaken malih. Wangsulanipun bathara Indra, yèn sang radèn mboten sugeng malih, mangka pun sima èstri kalajeng pejah, punika anggènipun sang radèn welas mitulingi dhateng anak sima wau mboten wonten tegesipun, awit sima alit inggih mboten wandé pejah dipuntilar biyungipun, mboten wonten ingkang nusoni. Bathara Indra muksa, sang radèn lajeng paring piwulang.
Ing sasampunipun punika sang radèn lajeng tapa piyambak wonten ing guwa, kagodha (pangaruh saking Kakawin Arjunawiwaha), mboten kéngguh bathara Indra tindak piyambak mindha-mindha putri ayu, meksa mboten kèngguh, malah sang radèn badhar dados bathara Buddha Wairocana. Para déwa nyungga-nyungga. Sareng sampun arupa sang Sutasoma malih, lajeng kondur.
Sang prabu Dasabahu, nak-sanakipun sang radèn, perang kaliyan danawa balanipun prabu Kalmasapada. Danawa kawon lumajeng ngungsi dhateng sang radèn. Prabu Dasabahu nututi, ngancap dhateng dhateng sang radèn, wasana uninga bilih nak-sanakipun piyambak, lajeng dipunjak kondur dhateng nagarinipun sang Dasabahu kapendhet ipé. Bibar temu sang radèn kondur dhateng nagari Ngastina; sareng sampun kagungan putra sang radèn lajeng kajumenengaken ratu nama prabu Sutasoma. Kocapa, sang prabu Porusada (Kalmasapada), anggènipun pados ratu satus sampun angsal 99 sami dipunpenjara. Namung kirang satunggal; sang Kalmasapada nglurug dhateng Ngalengka, nanging ratunipun mboten kacepeng awit séda wonten ing paprangan.
Prabu Porusada lajeng mindha-mindha pandhita, ngemis dhateng ratu Widarba (nyèngkok nalika sang Dasamuka mindha-mindha pandhita badhé ambradhat déwi Sita saking Kakawin Ramayana). Ratu Widarba kènging kapikut. Sareng sampun jangkep satus, para ratu lajeng dipuncaosaken dhateng bathara Kala, nanging sang bathara mboten karsa dhahar sabab, kirang miraos; kepéngin dhahar ratu Ngastina, prabu Sutasoma. Sang Purusada nglurug dhateng Ngastina; para putranipun ratu ingkang sami ngungsi dhateng Ngastina, sami prang kaliyan balanipun prabu Porusada. Wasana sang Sutasoma prang tandhing kaliyan sang Porusada. Dangu-dangu, rèhné naming dipuntandhingi sabar, ratu Ngastina kènging kabekta dhateng ngarsanipun bathara Kala. Sareng badhé dipundhahar, aturipun sandika, anggeripun para ratu 100 sanèsipun sami dipunluwari. Mireng ingkang makaten punika, bathara Kala rena sanget panggalihipun; sang Porusada trenyuh manahipun déning lila-legawanipun prabu Sutasoma, lajeng tobat, mantun nedha ulam tiyang, tur para ratu ingkang 100 sami dipunluwari sadaya.
Bathara Kala saha Porusada lajeng dados siswa sang Sutasoma. Kakalihipun agesang ing wana kados wiku. Déning sang Sutasoma kakalihipun lajeng dipunajari dharma saha yoga. Bathara Kala dipuntinggal awit kedah tobat. Para sadaya wangsul ing Ngastina. Ing riku para titiyang ingkang pejah dipun-gesangi malih déning bathara Indra. Satunggaling pésta dipunwontenaken. Purusada mboten wangsul dhateng Ratnakanda nanging késah dhateng redi Mandara kaliyan para danawa sanèsipun badhé mbangun tapa.
Ingkang donya dados aman, tentrem, lan reja malih. Sasampunipun pinten wekdal sang Sutasoma kaliyan garwanipun séda wangsul dhateng ing swarga sang Jina (Buddha). Ing riku sang Porusada uga angsal ganjaran anggènipun mbangun tapa. Bathara Kala dados Pasupati. Putranipun prabu Sutasoma, Ardhana dipunjumenengaken dados ratu Ngastina.
[sunting] Pangripta
Serat Sutasoma punika ugi kadamel kala salebeting jumenengipun prabu Hayam Wuruk ing Majapait. Kaliyan kakawin Nagarakretagama inggih sepuh kakawin Nagarakretagama.
Menggah babonipun serat Sutasoma punika wonten ing tanah Indhia misuwur sanget. Ing salebeting Ramayana saha Mahabharata inggih wonten cariyos punika. Makaten ugi ing salebeting kapustakan agami Buddha ing kapustakan jataka mawi basa Sangaskreta utawi basa Pali.
[sunting] Popularitas kakawin Sutasoma
Ing pulo Bali, ing pinten-pinten kalangan, kakawin puniki ngantos sapunika taksih populèr sanget. Prekawis punika mbokbilih déning sifat dhidhaktisipun. Prekawis piwulang mistik ingkang dipunajaraken déning sang Sutasoma ing para siswa ingkang dipunwor kaliyan lukisan gesang manifèstasi sang Buddha ing donya, serta usahanipun kanggé nylametaken umat manungsa singgih saé sanget.
[sunting] Pethikan saking kakawin
Ing ngandhap punika dipunaturaken pinten-pinten pethikan saking kakawin saha jarwanipun ing basa Jawi ngoko menawi saged. Ingkang dipunaturaken inggih manggalanipun, panutup saha satunggaling pethikan ingkang wigati.
[sunting] Manggala
Ing Kakawin Sutasoma wonten manggalanipun. Manggala puniki mamuja Sri Bajrajñana ingkang intisarinipun punika kasunyatan. Menawi panjenengipun nedahaken sliranipun, mila medal sang semèdi sang Boddhicitta lan mungguh ing galih. Sasampunipun pinten-pinten yuga ing pundi Bathara Brahma, Wisnu kaliyan Siwah ngreksa ingkang dharma, inggih sapunika wonten ing Kaliyuga, sang Buddha mandhap kagem nyirnakaken kuwasa ala.
1. 1 a. Çrî Bajrajñâna çûnyâtmaka parama sirânindya ring rat wiçes.a 1 b. lîlâ çuddha pratis.t.hêng hredaya jaya-jayângken mahâswargaloka 1 c. ekacchattrêng çarîrânghuripi sahananing bhur bhuwah swah prakîrn.a 1 d. sâks.ât candrârka pûrn.âdbhuta ri wijilira n sangka ring Boddhacitta
2 a. Singgih yan siddhayogîçwara wekasira sang sâtmya lâwan bhat.âra 2 b. Sarwajñâmûrti çûnyâganal alit inucap mus.t.ining dharmatattwa 2 c. Sangsipta n pèt wulik ring hati sira sekung ing yoga lâwan samâdhi 2 d. Byakta lwir bhrântacittângrasa riwa-riwaning nirmalâcintyarûpa
3 a. Ndah yêka n mangkana ng çânti kineñep i tutur sang huwus siddhayogi 3 b. Pûjan ring jñâna çuddhâprimita çaran.âning miket langwa-langwan 3 c. Dûrâ ngwang siddhakawyângitung ahiwang apan tan wruh ing çâstra mâtra 3 d. Nghing kêwran déning ambek raga-ragan i manah sang kawîrâja çobha
4 a. Pûrwaprastâwaning parwaracana ginelar sangka ring Boddhakâwya 4 b. Ngûni dwâpâra ring treat kretayuga sirang sarwadharmânggaraks.a 4 c. Tan lèn hyang Brahma Wis.n.wîçwara sira matemah bhûpati martyaloka 4 d. Mangké n prâpta ng kali çrî Jinapati manurun matyana ng kâla murkha
Sri Bajrajñana, titisaning Kasunyatan iku sing paling utama ing donya Tentrem, murni lan teguh ing ati digdaya kadi kahyangan sing agung Panjenengané iku titisaning Pangayom tunggal sing paring urip ing tri buwana – bumi, langit lan swarga – sarwa kabèh wujud lan rupa. Prasasat sunaring wulan lan srengéngé sifaté ing metuné saka ing idhepé wong sing wis sadar.
Pancèn yèn sang rajané yogi unggul pungkasané sing manunggal lan sang Bathara. Pawujudaning sarwa ngèlmu kasunyatan, kasar utawa alus, lan ingucap ing puja sembahyang sing kusyuk. Cekaké iku golèkana lan bongkarana ing ati dhèwèké sing tekun ing yoga lan semèdi. Pancèn kaya wong sing nandhang brangta mangrasa riwa-riwané kamurnèn Sing Rupané Tan Bisa Inidhep.
Mengkana yaiku katentreman sing dituju déning sang dituruti wong wis sida ing ngèlmu kayogan. Pujanen mawa ngèlmu murni lan bekti linuwih sarananing angiket sekar éndah. Mustakil aku bisa suksèsa ancoba manggurit kakawin, amarga aku ora weruh ing pranataning sastra. Nanging, kisinan lan bingung aku déning pikiran sang pujangga linuwih ing negara.
Purwané prastawa parwaracana sing digelar saka kawya sang Buddha. Mbiyèn ing dwapara-, treta- lan kretayuga panjenengané kabèh titisaning sarwa darma. Ora liya sang hyang Brahma, Wisnu lan Siwah. Kabèh dadi ratu ing donyaning wong. Saiki wis teka ing Kaliyuga, Sri Jinapati medhun ing kéné amatèni ing kala murka.
[sunting] Panutup
148.
1 a. Nâhan tântyanikang kathâtiçaya Boddhacarita ng iniket 1 b. Dé sang kawy aparab mpu Tantular amarn.a kakawin alangö 1 c. Khyâtîng rat Purus.âdaçânta pangaranya katuturakena 1 d. Dîrghâyuh sira sang rumengwa tuwi sang mamaca manulisa
2 a. Bhras.t.a ng durjana çûnyakâya kumeter mawedi giri-girin 2 b. Dé çrî râjasa raja bhûpati sang angd.iri ratu ri Jawa 2 c. Çuddhâmbek sang aséwa tan salah ulah sawarahira tinut 2 d. Sök wîrâdhika mêwwu yêka magawé resaning ari teka
3 a. Ramya ng sâgara parwatêki sakapunpunan i sira lengeng 3 b. Mwang tang râjya ri Wilwatikta pakarâjyanira n anupama 3 c. Kîrn.êkang kawi gîta lambing atuhânwam umarek i haji 3 d. Lwir sang hyang çaçi rakwa pûrn.a pangapusnira n anuluhi rat
4 a. Bhéda mwang damel I nghulun kadi patangga n umiber I lemah 4 b. Ndan dûra n mad.anêka pan wwang atimûd.ha kumawih alangö 4 c. Lwir bhrân.tâgati dharma ring kawi turung wruh ing aji sakathâ 4 d. Nghing sang çrî Ran.amanggalêki sira sang titir anganumata.
Mangka ta pungkasaning carita saka kisah sang Buddha Déning sang kawi anama mpu Tantular sing ngiket kakawin éndah. Misuwur ing donya mawa jeneng Purusadasanta (panaklukan Ratu Purusada). Amoga kabèh sing kerungu, maca utawa nyalin dawa umuré.
Kabèh wong ala bakal sirna, lemes, gumeter, kawedèn, lan kagirisan. Déning Sri Rajasa sing jumeneng ing Jawa. Para abdiné murni atiné lan ora salah ulahé kabèh pangandikané diturut. Kebak para satriya agung, cacahé èwon sing nggawé kawedèn ing para mungsuh.
Éndah ta punang pasir wukir sing kalebu ing panguwasané. Lan kutharaja ing Wilwatikta asri ora ana upamané. Akèh cacahé para kawi sing nganggit kidung lan kakawin, tuwa lan enom sing ngadhep sang ratu. Lir sang hyang Wulan ta panguwasané mamadhangi donya.
Béda karo gawéyanku kaya gajah sing mabur ing lemah. Isih adoh saka kapantesan, amarga aku wong bodho banget sing amindha bisa nganggit tembang apik. Kaya wong sing bingung ing kuwajibaning sang kawi during weruh satembung waé. Nanging sang Sri Ranamanggala iku sing dadi panutanku.
[sunting] Bhinnéka Tunggal Ika
Kutipan puniki saking pupuh 139, pada 5. Pada punika jangkepipun kados mekaten:
- Rwāneka dhātu winuwus Buddha Wiswa,
- Bhinnêki rakwa ring apan kena parwanosen,
- Mangka ng Jinatwa kalawan Śiwatatwa tunggal,
- Bhinnêka tunggal ika tan hana dharma mangrwa.
Jarwanipun:
- Tiyang sanjang menawi Buddha kaliyan Siwah punika kalih dat ingkang bènten.
- Panci bènten, ananging kados pundi ta saged dipun-mangertèni?
- Awit kaleresan Jina (Buddha) kaliyan Siwah punika tunggal
- Ajur-pecah punika, anging ugi tunggal. Mboten saged darma kaleresan punika kalih.
[sunting] Cathetan suku
- ↑ Adhedhasar Kapustakan Djawi anggitan Poerbatjaraka (1952).