Îbnî Xaldûn
Ji Wîkîpediya
Îbnî Xaldûn ( ابن خلدون, nav bi tûnî, ولي الدين عبد الرحمن ابن محمد بن محمد بن أبي بكر محمد بن الحسن, Ebdurrahman bîn Mihammed bîn Ebû Bekir Mihammed bîn Hesen) (27'ê gûlanê 1332 Tunis, 17'ê adarê 1406 Qehîre) Dîrokzan, Civaknasekê, Sîyasatmedar misilman bû. Gorî Salnamê Hicrî jî 1. Ramazan 732 hatiye dinê û 25. Ramadān 808 jî jîyana xwe li dest de ye.
Tabloya Naverokê |
[biguherîne] Jînenîgarî
Ji bo Îbnî Xaldûn li ser xwe biyografîyek nivisandî bû, mirov li ser wî gelek tiştan zane ye. Ew Otobîyografîya xwe (التعريف بابن خلدون ورحلته غربا وشرقا, et-te'rif bi-Îbnî Xaldûn we-rihlatûhû şerqan we-xerban) Salix dana Îbnî Xaldûn û gera xweya rojhelat û rojava bû û Muhammad îbnî Tewît li Qahîre di 1951an de weşand.
Malbata Îbnî Xaldûn li berê li Endûlûs bû, paş dewleta Endûlûs li ewropa helweşîya malbata xwe di Sevilla de koça Tûnûsê kir. Li ber Endulus ê jî hîmî Îbnî Xaldûn dera Hadramut e. Di bîografîya xwe de ew dinivîsa ku hîmî xwe dera sehebakî Mihamad pêyxember Vâil b. Hacer.
Îbnî Xaldûn di biçûkî xwe de hevotineka rind helgirt. Bi jiber kirinê Quranê û fêr kirina Tecvîdê dest bi hevotîne kir. Him li bavî xwe Muhammed Vâbilî him jî li Şemseddîn Ebû Abdullah Muhammed bin Câbir, Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah û Ebû Kâsım Muhammed Kusayr hevotîna Hadîs û Fiqihê hel girt. Li el-Abil, Matematîkzanekî wê dema, fêrê matematîk, felsefe û Vacê hel girt. Bixwe jî, Îbnî Sîna, Îbnî Rûşd, Razî û Et-Tûsî xwend. Çaxa ew 17 sala de bû, wî dê û bavê xwe tev ji peroka veba de winda kirin. Ji bo li ber wî malbata xwe bi peşari(polîtîqa)ye bilîn bûbûn, ew jî pê bilî. Dorî 20 salan de ew bû sekreterê siltan Ebu Îshaq Îbrahîm II. el-Mûstansîr. Ji bo qezî û îlme xweyê xweş di 1349an de Siltanî Fasê Ebû İnân daweta ba xwe kir û erkdara nivîsandîna kanûna (ketîb el-eleme), wek serokwezirî, re kardar kir. Lê ji bo çavtengîyê paşgotinî derxistin û Siltanî Fasê di 1357an de ew 22 mehan avêta girtîxane. Heta Ebû Înan mir ew di girtîxanê de ma. Paşê Ebû Înan mir serokwazîr, Amar îbn Abdullah, ew li girtîxanê derxist û Ebû Salim, zarokê Ebû Înanî derbaza şûnê wî bûyî, anî erka berê.
Paş Ebû Selim serokwezir Amar îbn Abdullah, hevalekê îbnî Xaldûn, derbaza textê bû. Ji pê ve Îbnî xaldûn 1362en de polîtîqa berda û çû Granada, Endûlûs e. Ji bo Îbnî Xaldûn arîkarîya filîtandîne ajdane Nasridî Muhammad V , Siltanê Granada bûbû, wî ew bi dêrindêzekê pergînî kir.Di 1364 de Îbnî Xaldûn arîkarîye aştîyekê navbera Pedro I., mîrzayê Kastilya, û Nasridî Muhammad bû. Pedro bi malbatê wî tev re daweta ba xwe kir jî wî ew lêvegerand.
Li Granada Îbnî Xaldûn û serokwezîrê Nasridî Muhammad, Îbn El-Xatib ve pêşbazî kir. Îbnî Xaldûn dixwest ku Nasridî Muhammad dewletê gorî ramanê xwe kargerî bike. Lê Îbn El-Xatib digo ko, dewletê ji bo aştîyê di hereşe de ye. Talî, El-Xatib Îbnî Xaldûn mişexta Efrîka Bakur kirin de. Muhammad V. paşê jî El-Xatib ji bo ramanên fîlozofî avête girtîxane.
Di Otobîyagrofîya xwe de Îbnî Xaldûn li ser têkoşîna xweyê bi El-Xatib re dinivîsîna.
Dûv ew vegerîya Efrika, Îbnî Xaldûn bû serokwezîrê Siltan Ebū Ebdûllah. Dûv Ebū Ebdûllah 1366an de hat kuştin wî hêla Ebû-l Ebbas girt û Ebû-l Ebbas bû siltan. Lê, pişt re Ebdu l-Ezîz berxweda û siltanê Tlemcen bin xwist şinda jî derbaza textê bû û Îbnî Xaldûn avête girtîxane. Pişt wê re Îbnî Xaldûn dest bi nivîsandinê Mukaddime, pirtûkakê li ser dîroka dinê, kir.
Di 1378an de ew vegerîya Tûnûsê û pirtûka xwe Mukaddime temamkir û berpêş a Siltanê Tûnûsêyî we demê Ebûl Ebbas kir. Ji bo hera Hecê ew li Tûnûsê derket û çû Îskenderîye, Misir e.
Gorî Maxrib(Rojava, ango Tûnûs, Fas) Misir Îbnî Xaldûn re ji bo ceng û berxwedan tune bûn gelek xweş bû. Misir a wê çaxe di serwerîya Memlûkan de bû. Lê Îbnî Xaldûn li wir jî nikanî bitûnî li siyaset dest bikişîna. 1384 de Siltan Barqûq ew kira profesorê Medresên qamhiyya(li camiya El ezher de) û Qadi. Ji bo nûtî xwestina, wî di wê erkê de gelek berxedan dî û salakê pişt re dest li wê erkê kişan.
Di 1384en de keştîyekê li Qahîre de malbatê Îbnî Xaldûn tîne Îskenderîye bin av bû. Û jin û zarokên xwe, derve du lawên xwe, hemû gî mirin. Çû Hecê hat şinda di 1388an de xwe da prefoserîyê xwe. Ji bo Dijberên xwe xwestinî ew arama Siltan Barqûq de bi wan re ber hev da. Paşê navbera xwe Siltan Barqûq re carî din rind bû heta mirinê xwe heşt caran bû Qadiyê zavê Malikî
Dewra lawê Barquq, Nâsireddîn Ferec de ew çû cengekê dija Tîmur. Tîmur hetanî Şamê hatî bû. Wê demê Îbnî Xaldûn 70 salan de bû jî beşdara wê rêwîtîyê bû. Ji bo gotgotekê li ser derbekê dijî Siltan Ferec, Siltan Ferec vegerîya Qahîre. Lê Îbnî Xaldûn li Şamê ma.
Ibn Xaldûn û Tîmurlenk ve li Şamê hev dîn. Di adara 1401an de Îbnî Xaldûn vegerîye Qahîre. Ew di 17. Adara 1406an de wî jîyana xwe dest da.
[biguherîne] Pirtûkên Îbnî Xaldûn
Pirtûka Îbnî Xaldûna herî pêş de ( لباب المحصل في أصول الدين= lûbab el-mûhassal fî ûsûl ed-din, ango Puxte Din) li ser ramanen Er-Razî bû. 1351en de dema li Tunus ê bû nivisandî bû.
Pirtûkeka li ser sofîtîyê bi navî ( شفاء السائل şifa' es-se'il, ango Lêgerandîna Pîroz) bigumanî 1373an li Fasê ji Muhammad V. re nivisandî bû.
Kitāb el-Îbar“ (Kitab el-îbar we dîwan el-mubtada we l-şabar fî eyyam el-erab we l-acem we l-barbar we men asarahum mîn dewî es-sultan el-akbar, كتاب العبر وديوان المبتدأ والخبر في أيام العرب والعجم والبربر ومن عاصرهم من ذوي السلطان الأكبر, Pirtûka ji bo destpêkê, bûyerê rojên Ereb, Farsî û Berberîyen û bihêzbûna hevçaxê wan) li ser dîroka Berberîyen bû. Ew li heft pirtûken biçûk pêk hatî bû. Pirtûkokê pêş de Muqaddîme bû. Pirtûkokê duhem de heta pêncem li ser Dîroka heta demê Îbnî Xaldûn bû. Di pirtûkokên şeşêmîn û hefteman de jî dîroka Berberîyen Maxrîban hebû.
[biguherîne] El-Muqaddîme
El-Muqaddîme, ango Destpêk, Pirtûkoka Kitāb el-îbarê herî pêş de ye. Di wê de Îbnî Xaldûn nirxandinê Dîroka Cîhanê dike. Li ser Muqaddîme Îbnî Xaldûn bitûnî jîyanê xwe şixûlî. Di Pirtûkxana Netewîyê Tûnûsê de destnivîsa wêyê xwemalî(orjinal) heye.
Xebatên Îbnî Xaldûn dû wî re bi gelek kesî hat bikaranîn. Riva kirinê xweyê li ser malan(رَأْسُ المال| re'îsul mal, Kapital) paş re Karl Marx bikaranî. Ji bo wê Îbnî Xaldûn gorî hin kesan "bavê" Dîrokzanîyê, Sosyolojî û Polîtîqa ye.