Mûş

Ji Wîkîpediya

Mûş (Muş) bajarekî bakûrê Kurdistanê li Tirkiyê ye.

Tabloya Naverokê

[biguherîne] Ciyê coxrafî û hudûdên bajêr

Bajar di nav parelelên 39° 29´ û 38° 29´ bakûr û meridyenên 41° 06´ û 41° 47´ rojhilat de ye. Hudûdên bajêr li bakûr bi Erziromê ve, li rojava bi Bîngolê ve, li bashûr bi Diyarbekir, Sêrt û Bidlîsê ve û li rojhilat jî bi Agirî yê ve tê girêden.


[biguherîne] Taybetiyên erda bajêr

Pîvana erda bajar 8.196 km² ye. Çiyayê herêmê 34,9 % , desht 27,2 % û platoyên herêmê jî 37,9 % teshkil dike. Li Mûshê tene, nok, tutûn û kixsên shekir tê çandin.

[biguherîne] Îklîm (Av û hewa)

Li herêmê îklîmek reshayî û sar derbas dibe. Zivistanan sar u bi berf , havînan jî hênik derbas dibe. carna çemên herêmê zivistanan diqerisin.

[biguherîne] Nifus (1997) û navçeyên bajêr

Tevayiya nifûsa herêmê (tevlî gundan) 422247 e.

[biguherîne] Çiyayên herêmê

Çiyayê kurtîk bilindtir yê herêmê ye (2950m). Avni (27549), Xamurpet (2500m) û Otluk (2155m) jî çiyayên din yê herêmê ne.

[biguherîne] Deşt, zozan û gelî

Deşta Mûşê; Deştek mezintir ji yên Kurdistanê ye. Dirêjbûna wî 80 km û firehbûna wî jî 30 km ye. Mezinbûna deştê 1650 km² ye. Desht di navbera çiyayên Nemrûd (Bitlîs), Şerefdîn, QereçawûŞ û çemê Muradê de ye.

Deşta Kopê (525 km²), deşta Lîz (160 km²) û deşta Milazgirê (450 km²) mezin in.

[biguherîne] Çem û Gol

Çemê Mûradê; ji bakûr dikeve herêmê. Mûrad shaxek çemê Feradê ye. Çemê resh, Lîz, Çolboxir, Heronek û Memanli ji çemên din yê herêmê ne.

Li herêmê hinek golên tabîî û biçûk jî hene. Wek Gola Bûlanix (10km²), Sekî (xamurpet) 83 km²),

[biguherîne] Serwetên bin erdê

Herêm ji alî madenan ne dewlemend e. Li herêmê tenê çîmento, barît û xwê ji bin erdê dertê.

[biguherîne] Babetên heywanan

Li herêmê ruvî, gur, semasî, kewroshk û kew hene. Li gol û çemên herêmê mahsî jî peyde dibin.

[biguherîne] Dîn (ol) û Civak

Elewî û Sunni ciwakê teşkîl dikin. Ciwak ji kurdan û hinek Azerî, Çeçen ên ku dewletê anîne bicihkirine pêk tê. Li navçeya Kopê hinde Terekeme hene.

[biguherîne] Xwarênên herêmê

Li herêmê zuhakirina sebze û fîkiyên havinê ji bo zivistanê di nav gel de pir tê çêkirin. Jê vê zuhakirinê re gel dibêje "kak", "jax" jî ji zuhakirina shînahiyên kovî, wek kereng re tê gotin. Mirov dikarin jaxê û kerengan ji bo zivistanê tekin ava şor jî.

Qirçik; Qashilkên zuha yên xiyaran di nav rûn de bi pîvaz û îsotan re tê sorkirin. Îshkene bi ser tê reshandin û bi sosa ji mast, sîr û rûn çêkirî tê xwarin.

Li herêmê tirshî jî ji alî gel ve pir tê çêkirin. Qavûrme, çavbelek, mirtoxe û herse xwarinên din yên herêmê ne ku ji alî gel ve tên xwarin.

Heftadirek; Bulxur bi hêk tê li hevxistin. Di siniyek din de kifteyên ji qîme, pîvaz, ava hinaran û birinca kelandi hatiye çêkirin tê sorkirin. Bulxur wek perçên biçûk hundirên wan tê wekirin û kiftên sorkirî dikeve hundirê van û di avê de tê kelandin. Rûnê sorkirî bi ser tê reshandin û serwîs dibe.

[biguherîne] Kincên herêmê

Fîstanên jinan dirêj û qedîfe ne. Îshlikên hundir (melekof) li gundan tê li xwe kirin. li bajaran carna çend fîstan bi ser hevde jî tê li xwe kirin. Fîstanê ser, ber wê vekirî ye. Ji kefiya pishtê re dibêjin "shehre". di serî de shalek (kirap) tê girêdan. Di serê keçên ciwan de "leçek" yên pîr de jî "kofî" hene. Carna pere yan jî zêr li serî tê girêdan.

Zilamên herêmê shal (pantolonê fireh) bi îshlig li xwe dikin. Êleg û çakêt li ser shal de li xwe dikin. Cîzme, karox, pilava lastîk ya resh jî di nigan de heye. Di bêrîka êlegên zilamên pîr de seet heye. Li hinek gundan shal û shapik jî tê li xwe kirin.

[biguherîne] Nav û kronolojiya bajêr

Mûş bajarekî zehf kevn e. Di çavkaniyên asûriyan de tê behs kirin ku navê herêmê ji Şaristaniya Mûşkiyan tê. Îbraniyan navê herêmê "Mûşa" (erdên avî) danîne. Navê herêmê dema Îslamê de wek "Tarûn" hatiye bi kar anîn.

[biguherîne] Berî Îsa(zayîn)

  • 900 - 609 dema ûrartiyan
  • 609 - 550 dema Medan
  • 550 - 334 dema persan
  • 68 dema domayiyan

[biguherîne] Pishtî Îsa (zayîn)

  • 217 - 637 dema Sasaniyan
  • 637 dema Bîzansiyan
  • 641 dema ereban
  • 1071 dema Selçûkiyan
  • 1191 dema eyûbiyan
  • 1495 dema osmaniyan
  • 1655 mîrîtiya SHerefxanan
  • 1916 dema Rûsan
  • 1917 dema Tirkan

[biguherîne] Ciyên turîstîk, tarîxî û gerê

Pishtî zivistanek dirêj û sar li Mûshê tabîat xwe duguhere û her der shîn dibe. Ji Kela Mûshê her derê deshta Mûshê tê xwuyakirin. Rezên Mangok bi ava xwe yê sar û shinahiya xwe bi nav û deng e li herêmê.

Germavên herêmê wek golashor, bazikan jî ji alî gel ve tên ziyaret kirin.

[biguherîne] Sitêyên Mûşê


 
Bajarên Kurdistanê
Ala Kurdistanê

Agirî | Akrê | Amed | Amêdî | Bane | Bazîd | Bedlîs | Bokan | Cizîr | Colemêrg | Çewlik | Dêrsîm | Dihok | Dîlok | Efrîn | Elezîz | Erzingan | Erzirom | Êlih | Hewlêr | Kamyaran | Kerkuk | Kirmaşan | Mahabad | Meletî | Mereş | Merdîn | Merîwan | Midyad | Musîl | Mûş | Pawe | Pîranşar | Qamişlo | Qers | Riha | Selehedîn| Semsûr | Serdeşt | Seqez | Sêrt | Sêwas | Silêmanî | Sine | Şirnex | Şino | Wan | Xaneqîn | Zaxo



 
Bajarên Komara Tirkiyê
Nexşeya bajarên Komara Tirkiyê

Edene | Semsûr | Afyon | Agirî | Amasya | Ankara | Antalya | Artvin | Aydın | Balıkesir | Bilecik | Çewlik | Bedlîs | Bolu | Burdur | Bursa | Çanakkale | Çankırı | Çorum | Denizli | Amed | Edirne | Mezra | Erzingan | Erzirom | Eskişehir | Dîlok | Giresun | Gümüşhane | Colemêrg | Hatay | Isparta | Mersin | İstanbul | İzmir | Qers | Kastamonu | Kayseri | Kırklareli | Kırşehir | Kocaeli | Konya | Kütahya | Meletî | Manisa | Gurgum | Mêrdîn | Muğla | Mûş | Nevşehir | Niğde | Ordu | Rize | Sakarya | Samsun | Sêrt | Sinop | Sêwas | Tekirdağ | Tokat | Trabzon | Dersîm | Riha | Uşak | Wan | Yozgat | Zonguldak | Aksaray | Bayburt | Karaman | Kırıkkale | Êlih | Şirnex | Bartın | Erdêxan | Îdir | Yalova | Karabük | Kilîs | Osmaniye | Düzce