Көтөрүлүштүн күчөшү жана элдик кыймылдын биринчи мезгилинин аякташы
Wikipedia дан
1.2. Кътър\л\шт\н к\чъш\ жана элдик кыймылдын биринчи мезгилинин аякташы
1874-жылдын жазында элдик толкундоолор кайрадан алоолонду. Май айында Кара-Кулжа чёлкёмщндё кёчщп жщргён кыргыздар Мамыр Мерген уулунун жетекчилиги астында жаъы кщч менен кщрёшкё чыгышты. 5-6 миъ кишиден турган кётёрщлщшчщлёр Анжыядан алыс эмес, Коргон-Бардан сепилин алышты "жана Анжыян шаарына чабуул коюшту. Бирок, 2 миъ сарбаздан турган жазалоочу отряд кётёрщлщштщ басып, бир нече жщз туткундарды жана кеп сандаган аттарды, тщрдщщ олжону колго тщшщрщштщ. Мамыр Мерген уулу Капка ёрёёнщнё (Нарын чёлкёмщ) качып кетти, бирок Кокон ханынын Токмок уездинин башчысынын буйругу менен 1874-жылы 15-июлда кармалып, чордонунан алыетатуу жана орус ээликтериндеги кыргыздарды кокон тополоъуна тартууга мщмкщнчщлщгщн жоготуу максаты менен Лепеи уездине (Казахстан) кaмaкка кылды. (1877-жьшы гана энесинин суранычына байланыштуу Мамыр Мерген уулу Анжыян уездине тымызын кооёмёлдёнщп туруу укугу менен кайтып келген.) 1874-жылы июль айында Чаткал тоо этектеринде кётёрщлщш кайрадан башталды. Искак-Полот хандын айланасына эми кёптёгён кыргыз, кыпчак уруулары, ёзбек дыйкандары топтолушту. Искак эми Полот хан деген ат менен кётёрщлщштё чыгышы жетекчиликти колго Алды да, кабары Аксы чёлкёмщнё гана эмес, Фергананын башка тоо этектерине, шаарларга, ал турсун Ташкенттеги орус бийликтерине да дайын болду. Элдик кыймылга айлана баштаган кетерулуштун активдщщ уюштуруучулары болуп, бир кезекте Алымкул менен бирге жщргён, анын тууганы Мусулманкул, курамалык кыргыз Абдымомун (булактарда чаткалдык кыргыз Момун Шамырзак уулу деп берилет) эсептелишкен. Орус букарасы болгон Абдымомундун Кокон ханы Кудаяргакаршы кщрёшкё аттангандыгын булактар мындай деп тщшщндщрщшёт "Инсщргён-мер (кётёрщлщшчщлёр) кыймыл ийгиликтщщ аяктап калса, орустар менен жакшы ымалага кирщщ щчщн сщйлёшщщлёрдщ жщргщзщщ максаты менен Момунду ёздёрщнё чакырьш алышты". Ушул жерде тактай кете турган маанилщщ маселе бар. Курамалык жана чаткалдык "эки момундун ким экендиги жёнщндё изилдёёлёрдё бирдей пикир жок. Биз Абдымомун жана Момун Шамурзак уулу бир эле адам болгон деген ойду айтмакчыбыз. Изилдёёлёрдщн басымдуу кёпчщлщгщ аларды эки башка инсан деп тщшщндщрщшёт. Мисалы, А Хасанов: "Момун жёнщндё айтууда, мындай ысымды алып жщргёндёр экёё: чаткалдык Момун жана курамалык Момун", - деген тщшщндщрмё берет. К Усенбаев 1860-жылдары эле туура пикир айткан деп эсептейбиз. Ал "1874-жылы июлда чаткалдык кыргыздар кётёрщлдщ. Алардын башында Мусулманкул (Кокондун мурунку лашкери кыргыз Алымкулдун тууганы) жана Полот хан турушту. Мусулманкул Момунду, башкача айтканда бир кёздё Полот хан щйщндё кызмат кылган курамалык Абдымомун аталыкты Кудаяр ханга каршы кётёрщлщщгё макул кылдырды", деп эки Момунду бир инсан катары жазат. Булактардагы щзщл-кезил маалыматтаp бул эки Момундун бир эле адам экендигин кёбщрёёк ырасташат. Мисалы, алар экёё теъ курамалык кыргыздар, экёё теъ чаткалдык кыргыздарга тууган, экёё теъ тектщщ инсандар. Абдымомун аталыктын мурун Чаткалда кёчщп жщргёндщгщн, кийин Алымкул аталык Ташкенттин алдында 1865-жылы шейит болгондон кийин орус букаралыгына ётщп, 60-жылдардын ортосунан баштап (кай бир булактарда 1867-жылдан баштап делет). Курама уездинде отурукташып, дыйканчылык, соода менен шщгщрлёнщп калгандыгыи, анын Ташкенте щйщ болгондугун булактар жана изилдёёлёр кабарлашат. Изилдёё процессинде 1873-76-жылдардагы окуяларда Абдымомун аталык менен Момун Шамурзак уулунун экее теъ бир окуяга бир эле мезгилде катышкан учурун жолуктура албадык. Мисалы, 1873-жылдын жазында жана кщзщндё Полот хандын жанында Момун Шамурзак уулу учурабайт. Ал эми 1874-жылкы Аксыдагы экинчи козголушта - Абдымомун учурабайт. Кёпчщлщк изилдёёлёрдщн пикири боюнча ал жылдары экее теъ кётёрщлщштщн активдщщ жетекчилери деп берилгени менен, окуялардын жщрщшщндё бир эле учурда жолукпагандыгы алардын эки башка инсан экендигинен Кщмёндщщлщктщ туудурат. 1874-жылы 24-августта Момундун Идрис-Пайгамбарда кармалган мезгилинен 1875-жылдын сентябрына чейин Полот хандын жанына Момун да, Абдымомун да болгон эмес. Искак 1875-жылы 27-сентябрда Ботокарада экинчи жолу хан кётёрщлгёнщнён кийин Абдымомун кайрадан Полот хандын жанында жщргён. Себеби, Идрис-Пайгамбарда кармалган Момун (Абдымомун), алгач Олуя-Ата тщрмёсщндё олтуруп, бирок августтун аягында качып кеткендиги жёнщндё изилдёёлёр баяндашат. Жогорку салыштырууларга таянып, азырынча гипотезалык таризде биз Абдымомун жана Момун Шамурзак уулу бир эле инсан болгон деп эсептейбиз. 10 миъден ашуун кётёрщлщшчщлёр июль айында Чаткаъан чыгып, Ала-Бука ёзёнщ менен темен карай Касан шаары багытына жщрдщ. Кутлук сейит, багыш, саруу, кырпйй урууларынан жыналган Искактын кётёрщлщшчщлёрщнё жолдон ёзбек, тажик тургундары кошулуп, Касанга жакынадыъ. Чарта менен жаъы, коргондун бектери кол жыйнап, Сафид-Булан мазарынын жанында кётёрщлщшчщлёрдщ токтотууга аракет кылды, бирок 400 кишиден турган сарбаздар кётёрщлщшчщлёргё туруштук бере алышпады. 1874-жылдын 1-августуна чейин Сафид-Булан, Чартак, Жаъы Коргон чёптёрщ алынды, коменданты Тёрё-Коргонго качып кеткен Касан шаарын жана чебин Полот хандын колу согушсуз ээледи. Шаардыкта кётёрщлщшкё кошулуп кетти. Полот хандын кошууну Намангандан алые эмес Тёрё-Коргон чебин талкалап, Наманганга жщрщш жасоого даярданып туруп калды. Тёрё-Коргондун беги Саранчы 500 сарбазы менен кётёрщлщшкё кошулуп кетти да, кийин кётёрщлщштщн активдщщ жетекчисине aйланды. Аксы кётёрщлщшщнён катуу чочулаган Кудаяр хан, аларга каршы жакты куралданган Абдрахман аптабачы, Иса Олуя, Науман паъсат баштаган 7000 сыпайдан жана 1000 сарбаздан турган жазалоочу отряд жиберди. Санынын кёптщгщнё карабай, негизинен "кара-келтек" кошуундан турган кётёрщлщшчщлёр салгылашта жеъилип калышты, кеп адам колго тщштщ. Эки жщтан теъ олуттуу жоготуулар катталды айрыкча, кётёрщлщшчщлёр тарабынан мерт болгондор арбын болуп, алардын ичинде кётёрщлщшчщлёрщн жетекчилеринин бири Мусулманкул кез жумъу. Момун Шамурзак уулу Чаткалга чыгып кетти, ал ёзщ Искак бир аз жигиттери менен Ала-Буканын Чанач капчыгайына карай чегинди. Кётёрщлщштщн Саранчы бий баштаган тобу xaндын жазалоочу аскерин Кызыл-Токой капчыгайында кармап турууга аракеттенди, бирок теъдешсиз кармашта талкаланып калды. Аптабачынын жазалоочу аскери кётёрщлщшчщлёрдщн кёпчщлщгщн тоолорго качууга аргасыз кылып, караламан эл, коргоосузкалган айылдар катуу талоонго учурады. Айыл-кыштактар аеосуз ёрттёлщп, Ала-Бука ёрёёнщндё эле даргага acытгaндapдын саны 1000ден ашты деп билдирет булактар. Айрыкча, Ала-Бука, ёрщктщ, Касан-Сай ёрёёнщндё жашаган тургундар Жолдош паъсаттын жазалоочуларынын каарына кaлдык. Жазалоону "эъ жакты ийгиликтер менен аяктап", Коконго жоон топ туткундарды жана кеп алыпкайткан Абдрахман аптабачыга Кудаярхан "парваначы" титулун ыйгарды. Бул жазалоолор, албетте, элди ого бетер кыжырлантты. Каны кайнаган Искак 1874-жылдын 1875-жылга караган кыш, мезгилинде Чаткал тоо этектерин, Чанач, Ала-Бука, Падша-Ата ёрёёндёрщн кыдырып элди кётёрщлщшкё щндёп жщрдщ. Чаткалга чыгып кеткен Момун Шамурзак уулунун тагдыры кейиштщщ аяктады. Чаткал ёрёёнщ орус ээликтерине кирип, ал эми Момун орус букарасы деп эсептелингендиктен Кокон ханы Кудаяр аны кармап берщщнщ Сыр-Дарыя облусунун аскер губернатору генерал Эйлерден суранды. Чаткал тоолорунда бекинип жаткан Момун менен бирге миъге жакын кётёрщлщшчщлёр болгондуктан аны колго тушуруу оъой эмес эле. Ошондуктан Сыр Дарыя облусунун губернатору Момунду айла менен колго тщшщрщщнщ чечип, Чаткалга таластык кыргыз бийлеринен тщзщлгён атайын элчилердин тобун жиберди. Казак-орустар коштогон бул элчиликтин алдынa Момунду кандай гана болбосун кармап, орус бийликтеринин колуна тапшыруу милдети жщктёлгён болчу. Чаткалда бир нече сщйлёшщщлёрдён кийин гана элчилердин уру убадасына ишенген Момун 1874-жылдын 24-август кщнщ Идрис Пайгамбар деген жерде орус ёкщлдёрщ менен сщйлёшщщгё келгенде кармалды да, Олуя-Ата шаарында тщрмёгё отургузу. Бирок Момун бир аз убакыттан кийин тщрмёдён качып кеткендиги жёнщндё Б. Жамгырчинов изилдёёсщндё кёрсётёт. 1874-жылы жаз, жай aйларында Аксыдагы Искактын, Момундун, ёзгёндёгщ Maмыpдын аракеттеринен башка Алай, Сох, Баткен, Лейлек жактарда активдуу козголоъдор болбоду. Бирок толкунданган эл тынчып калды деп айтуу кыргыз. 1874-жылы Лейлек чёлкёмщндёгщ Кыяксай деген жердеги Мамырбай баштаган 400дёй кётёрщлщшчщлёрдщн тобунун аракеттери булактардакатталган. Бирок 1874-жылдын кщз aйларында толкундоолор акырындап басаъдап, убактылуу тынчтык ёкщм сщрдщ. Бул тынчтык кётёрщлщшчщлёрдщ ырайымсыз жазалап, канын суудай агызган кокон аскерлерине, аларга буйрук берген кокон бийликтерине жана Кудаяр xaндын ёзщнё кыжыры кайнаган элдин убактылуу гана тыныгуусу болчу. Алар тымызын алдыдагы чечкиндщщ кармаштарга даярданып жатты. Ошентип, 1873-76-жылдардагы элдик кылмышдан биринчи мезгили аяктады. 1873-74-жылдардагы толкундоолор жана кётёрщлщштёр бир жарым жылча созулуп, иш жщзщндё Фергана ёрёёнщндёгщ Аксы, Кёк-Арт-Ёзген, Алай-Сох-Баткен жана Лейлек-Исфара Кожент чёлкёмдёрщнён улам бири коюп бири чыгып жаткан кырмылдарга катышпай калган кыргыз, кыпчак уруулары болгон жок. 1873-жылы ноябрде жалпы Тщштщк кыргыздарынын атынан келген кыргыз элчилери Кожент уездинин башчысы барон Нольдёгё кётёрщлщштщн чыгыш себебин жана кыргыздардын орус букаралыгына ётщщсщн каалагандыгын билдирген кат беришкен. Алкаттын маалыматтына караганда кётёрщлщшкё 42 уруу же 132500 тщтщн кыргыз, кыпчактар катышкан. Эгер ар бир тутунду орточо 4-5 кишиден турат деп эсептесек, анда кётёрщлщшкё тиешеси бар калктын саны 560-600 миъ адамды тщзёт. Албетте, кыргызстандын тщштщгщндё ал кезекте мынча кыргыз жашаган эмес, чамасы тизмеге кыпчактар, кёчмён ёзбектер, турктёр жана каракалпактар да кошулган болсо керек. Ошентсе да бул зор сан кётёрщлщштщн масштабын айкын белгилеп турат. Кётёрщлщшкё, негизинен, кыргыздар жана кыпчактар катышканы менен, отурукташкан кыштактардагы, шаарлардагы сарт, ёзбек жана тажик калкы ёзщлёрщнщн тилектештигин билдирип, кээде кошулуп кетип да турушту. 1874-жылы Коконго атайын Ташкенттен жиберилген тыъчы, колледждик кеъешчи Г. Вейнбергдин жазганына караганда: "отурукташкан калк кёчмёндёр сыяктуу эле учурдагы абалдан жабыр тартып келген. Алардын арасында тилектештик болбогонсуганы менен, чынында бул жагдай эки жамааттын, карама-каршылыгын кёрсёткён эмес тирешщщ алардын башчыларына гана тиешелщщ ал эми караламан калктын дыйканы да, жyмyшчусу да мал менен жашаган кёчмёнгё толугу менен ниеттеш болгон. Г. Вейнбергдин байкоосун 1874-жылы кщзщндё К.П. Кауфмaндын Милютинге жазган каты ырастайт. "Кёчмёндёрдщн арасындагы толкундоолор, деп жазат генерал-губернатор, хандын ашкере алык-салыгына жана зордук-зомбулугуна нааразы болушкан отурукташкан тургундарга чоъ таасирин тийгизди. Ошентсе да 1873-74-жылдары Фергананын отурукташкан тургундары кётёрщлщшкё массалык тщрдё аралашып кетишпеди. Совет тарых наамасында 1873-74-жылдагы кыймылга катышкандардын социалдык курамы негизинен караламан, кедей-дыйкан чарбалардан турган деген пикир басымдуулук кылат. Биздин оюбузча бул пикирге кошулууга болот, бирок айта кетчщ бир нерсе - мурунку тарых наамада орун алып кешен таптык кез карашты бщгщнкщ кщндё абсолютташтыруунун зарылчылыгы жок. Албетте, кыймылдын катарында эмгекчи эл массасы турду, бирок аларды баары бир уруу башчылары жетектешкен. Мамырбай, Абдымомун, Мусулманкул, Шер датка сыяктуу кёрщнщктщщ журт башчылары кётёрщлщшкё багыт берип турушкан. Замандын ал кездеги шартында кыргыз, кыпчак уруулары кётёрщлщшкё таптык белгилери менен эмес, Кудаяр ханга каршы кщрёштщн тегерегинде биригишкен. Кыргыз коомчулугунун ал мезгилдеги социалдык абалынын тереъ эместиги, "адилетсиз ханды адилетщщ хан менен алмаштыруу" идеясы калктын калыъ катмарында жашап, кётёрщлщш жалпы эл массасынын Кудаяр хандын жанаанын жан-жёкёрлёрщнщн адилетсиз саясатына каршы куралдуукаршьшыгы катары келип чыккан. Бул биригууну улуттук деп тaaнyyra да, тёмёнкщ социалдык кaтмapдын кётёрщлщшщ деп таанyyra да болбойт. Эгер андай болсо кыймылдын баштоочулары катары ёлтщрщлгён кыргыз, кыпчак урууларынын 40 бийин кайда алып барабыз? Анын щстщнё кыргыздар Искак Полот ханды тандагандай эле, отурукташкан ёзбек калкы да ёзщлёрщнщн атынан мурасчы катары Кудаяр хандын алыс тууганы Батыр хан терени. 1871-жьшы эле кёрсётщлпёдщ беле. Бул фактылар кыймылдын социалдык жана улуттук жагынан так жиктелбегендигин, анынжалпы элдик кыймыл болroндугун айкындайт. Кётёрщлщштщн ар бир очогу ёз алдынча аракеттенгендиктен, мурунку изилдёёлёр кёрсёткёндёй, булардын ортосунда кандайдыр бир байланыш болгон эмес деген жыйынтык чыгаруу туура болбос. Кыймылдын тигил же бул очокторун бириктирип турган уюм же башчы болбосо да, алардын бири-биринен кабар алып, тиешелщщ деъгелде байланышта болуп тургандыгын баамдоого болот. 1873-жылы жаз алды менен зекетчилерди ёлтщрщщдён башталган Алай чёлкёмщндёгщ тополоъдун басылгaндыгына карабай, анын уламдан-улам ёёрчщй бериши, Кек-Арт чёлкёмщнё Мамырдын, Аксыда Искак, Мусулманкул жана Момундардын, Лейлек, Исфара тарапта Мамырбайдын ошол эле жаздагы толкундоолору, Абдрахман аптабачынын алдоосу менен Фергана ёрёёнщнщн тщндщк, тщштщк, чыгыш элеттеринен кыргыз, кыпчак урууларынын Шер датка баштаган 40 ёкщлщнщн ордого чакыртытып ёлтщрщлщшщ, Кожент уездинин башчысы подполковник Нольдеге бщткщл ферганалык кыргыз-кыпчактардын 42 уруусунун атынан кат берилиши жана башка фактылар "локалдуу", "чачкын" деп эсептелинген кётёрщлщштёрдщн бири-бири менен байланышта болгондугун ырастап турат. Ферганалык кётёрщлщшчщлёр бири-бири менен гана эмее, Тщндщк кыргыз уруулары менен дагы байланыш тщзщщгё аракеттенгендиги маалым. Мисалы, Мамыр Мерген уулунун 1700 тщтщндён ашык кётёрщлщшчщлёрщнщн Токмок уездинин аймагына кирип кетиши жана алардын Тогуз-Торо, Кетмен-Тёбё чёлкёмдёрщндё жашаган туугандарынан кёмёк издеши, Мамырдын тщндщк кыргыз урууларын кётёрщлщшкё щндёшщ, чаткалдык, курамалык кыргыз, кыпчак жана казак урууларынын ёкщлдёрщнщн Момун Шамурзак уулун ээрчип, кётёрщлщшкё кошулушу, 1000 тщтщнге жакын кыргыздардын Олуя-Ата уездине кирип кетиши жана башка фактылар жогорку пикирди далилдеп турат. Мындан тышкары Кожент уездинин башкаруучусуна 42 уруунун атынан берилген кат, Тщштщк кыргыздардын Токмок уездинин башчысы 3агряжекийден ётарчын Шабдан Жантай уулун кётёрщлщшкё кёмёк кылyyгa уруксат берщщсщн суранууга Кулмамбеттин жана Камбар серкердин атайын жиберилиши, Шабдандын тщштщккё келиши жана анын Мичи бийди (кай бир изилдёёчщлёр аны Жайчы бий деп аташат) башчы кылып алган деген пикири, Шабдандын сунушу боюнча кётёрщлщшчщлёрдщн Анжыян шаарын алууга аракеттенщщсщ жёнщндёгщ фактылар кыймылдын чачкын эмес экендигин дагы бир жолу бышыктайт: (Тилекке каршы Шабдан менен Тщштщк кыргыздардын кётёрщлщш мезгилиндеги жана андан кийинки байланыштары жёнщндё щзщл-кезил маалымат бирин-экин архивдик документтерде гана сакталганы болбосо, Калганы бизге жетпеди.) Кётёрщлщшкё чейин эле кокон бийликтеринин зордук-зомбулугуна тойгон эл, кётёрщлщштщ басуу жана андан кийинки Мезгилдерде, кётёрщлщшкё тигил же бул деъгeлде тиешеси болгон айыл-кыштактардын талап-тоноо сыяктуу жазалардан ётё кату запкы кёргён. Жек кёрщндщ Кудаярды жеъщщгё кёзщ жетпеген кыргыздар айласыздан орус бийликтеринин карамагына ётщщгё аракеттенишкен. мындай фактылар кеп. Мисалы, 1873-жылы ноябрь айында Кожент уездинин бaшчысы подполковник Нольдеге, Сыр-Дарыя облусунун губернатору генерал-майор Эйлерге кыргыздардын жогор жакта айтылган 42 уруусунун элчилиги, Токмок уездинин чектерине кирип кеткен 1700 тутун кыргыздардын орус букаралыгын кабыл алууга болгон сураныч, 1874-жылы майдагы 2000 тщтщн мундуз уруусунун Тщркстан генерал губернаторуна сураныч каты, 1874-жылы жазында Мамыр Мерген уулунун орус букаралыгын кабыл алууну суранган каты, жана башка фактылар. Бул фактылар борборго да угулган. 1874-жылы "Голос" газетасы "Тщштщк кыргыздары орустардан кёмёк издёёгё умтулушуп жатат. Ёткен жылы жызында алар орус букаралыгын кабыл алууга ниеттерин билдиришти", - деп жазат. Кётёрщлщшчщлёр ёзщлёрщнщн Кудаяр ханга каршы кщрёшщнё Орусия бийлиги кандай Мамиле кьmаарына ёзгёчё кылышкан. 1873-жылы эрте жазда эле кётёрщлщшчщлёрдщн атайын ёкщллщгщ генерал Г.А. Колпаковскийден кётёрщлщшкё колдоо кёрсётщщнщ суранышкандыгы маалым. Кётёрщлщш жёнщндё так маалымат алуу щчщн генерал Колпаковский Магомет Мурат аттуу кишини Алай чёлкёмщнё жиберген. Бирок Г.А. Колпаковекийдин ёкщлщ Кокон ханына жардам берилбейт дегер гана пикирин билгизип, орус бийлиги кётёрщлщштщ колдоорун же колдобошун ачык айткан эмес. Падыша ёкмётщ тщштщк кыргыздардын кётёрщлщшщн колдоо гана эмес, айласыздан болгон орус букаралыгына кирщщ ётщнщчтёрщн да четке какты. Себеби, орус бийликтери 1868-жылы орус-кокон келишимине жана жалпы эле эл аралык кырдаалга байланыштуу Кокон хандыгы менен мамилени бузбоого аракеттенди. Тщштщк кыргыз урууларынын кокон ээликтеринде туруусу мийзам ченемдщщ иш деп тщшщнгён К.П. Кауфман ал тщгщл Тщштщк жана Тщндщк кыргыздарынын байланышын тез арадатоктотуу жёнщндё Сыр-Дарыя жана Жети-Суу облустук бийликтерине шашылыш буйругун жиберди. Буйрукка коштолгон жолдомолордо эгер орус ээликтерине кёчщп келген кыргыздар болсо, аларды тезинен артка кайтаруу жёнщндё кёрсётмё берилди. Ал эми Тщркстан генерал-губернаторунун кызматын убактылуу ётёёлщщчщ. Г.А Колпаковский Жети-Суу облусунун губернаторуна кыргыз депутаттарынын Шабдан менен байланышын текшерщщнщ, эгер ал "опурталдуу" болсо, тез арада андай байланышты токтотуп, Шабдандан Тщштщк кыргыздарынын жибергенкаттарын тартып алууну буйруду. Орус букаралыгына кирщщнщ суранган ётщнщчтёрщнщн четке кагылышына, Орусиянын Кокон хандыгын колдогонуна карабастан Тщштщк кыргыз урууларынын бир даары Токмок, Олуя-Ата уезддеринин чектерине кече качып жатышты. Тогуз-Торого, Кетмен-Тёбёгё ётщп кеткен 1700 тщтщн щй-бщлёдён тышкары Олуя-Ата уездинин чегине да бир топ уруулар кирип кетишкен. Мисалы, Кудаяр хандын 1873-жылдын 5-ноябринде Тщркстан генерал-губернаторуна жазган катында алар баймундуз (Осмон бий, Жолборс бий, Бердикул бий) , осурак (Рахмат бий, Бала бий) , баглан (Сейит бий, Сарыкулак бий), кырк-тамга (Калпа бий, Мурун бий), кушчу (Баймырза бий), каман (Жусуп бий), карабагыш (Эсенбай бий, Асанбай бий) жана кыргыз-кыпчак (Мусулманкул, Алымкул бийлер) - баары уруу экендиги жазылган. Ошол эле учурда Кудаяр хан ушул катында орус-кокон келишимине негизденип, кёчщп кетишкен кыргыздарды кокон ээликтерине кайтарып берщщнщ орус бийликтеринен суранган. "Эгер Сиздердин кыргыздар, - деп жазылат ал катта, - мени ээликтериме кирип келишсе, аларды кайтарууга буйрук берилет. Эки жак теъ бирдей аракет кылуулары керек". Орус бийликтери тез эле кокон сунушун аткарышты. Бирок, Г.А. Колпаковскийдин артка кайтарылган кыргыздарды жазалабоо жёнщндёгщ ётщнщчщнё карабай, хандыкка кайра келишкен кыргыздар таланып-тонoлду. Кетмен-Тёбёдён кайткан кыргыздарды хандын жазалоочу отряды талоонго ала баштаганда ансыз да жщдёп бщткён байкуштар кайра артка качты. Жазалоочулардын куугунунда 40 тай качкын, 15тей хан сыпайлары ёлщмгё учурап, 60 киши кошо тщштщ да зынданга салынды. Олуя-Ата уездине кайра качкан кыргыздарды да. Ошондой эле "меймандостук" кутту. Кантсе да качкындар мурунку мекендерине кщч менен кайтарылып жатты. Кётёрщлщштщн башынан тартып эле орус бийликтери Кокон хандыгынын, айрыкча Кудаяр хандын кызыкчьшыгын ар тараптан колдоп, кёчмёндёрдщн кыймылынын ёсщп кетишине шарт тщзгён ар кандай аракеттерди токтотууга чара кёрщп жатты. Жадагалса К.П. Кауфман 1873-жылы ноябрде кёчмёндёрдщн 42 уруусунун атынан келишкен Кулмамбет менен Камбар серкердин элчилигине Кожент уездинин башчысы Нольденин "силердин кётёрщлщшщн басуу максатында орустар активдщщ аракеттерден алыс, кокон бийлигине жардам берщщ жёнщндё ою жок" – деген сыпаа сёздёрщн катуу сынга алып, мындай пикир кыймьшдын кщчёп кетишине шарт тщзёт деп эскерткен. Ошол эле учурда К.П. Кауфман Кудаярга 1873-74-жылдары бир нече жолу Кокондун Ташкенттеги расмий ёкщлщ Мырза Хаким парваначы аркылуу мамлекеттеги кырдаалдын ётё курч экендигин азыртан эске алуусун, эгер андай болбосо "кеч болуп каларын" эскертти. Ал 1874-жылы 8-июлда Кудаярга жазган катында, Кокон мамлекетинин "мыкты адамдары Сизге каршы, эл тынч эмес... Эгер Сиз элиъизди башкаруунун ыкмасын ёзгёртпёёъщз (алык-салыкты азайтууну айтып жатат), бизден барган оруне ёкщлдёрщнё сый мамиле кылбасаъыз, анда мен Сизге кырдаалдын эъ жаман аяктаарын алдын ала эскертемин", - деп опузалаган. Бирок, Кудаярхан ору, бийликтерин согуштук жардам берщщнщн ордуна "кеп кеъештерин" гана айтканын, ал турсун "алык-салыктарды азайтуу керек" деген сунушун жактырбады, орус "досторунан" ичи бир аз сууй тщштщ. 1874-жылы августь айында Петербургда орус ёкмётщнщн Кокондогу окуяларга карата саясатын аныктоо мамилеси талкууланды. Тышкы иштер министрлиги Кокон хандыгындагы эзщщнщн кщчёшщ калктын чоъ нааразылыгын туудуруп, "эл ханды бир неле жолу кулатууга аракеттенгендигин" баса белгиледи. Кудаяр хандын калкка жек кёрщндщ саясатына, элдин кётёрщлщшщнё жана кёчмёндёрдщн орус ээликтериндеги туугандарына тийгизип жаткан "тере" таасирине карабастан, тышкы иштер министрлигихандыктын ички иштерине кийлигишпёё багытын дагы бир жолу ырастады. Азырынча Кокон мамлекетин кошуп алуу жёнщндё сёз болушу мщмкщн эмес, тщркстан бийликтери (Тщркстандагы орус бийликтери) "кёзёмёлдёп туруу абалында" гана болушу зарыл Кокондо хан тактысынын кимдин колунда болушу орус саясатына залакасын тийгизбейт, ага караганда чыгыш Тщркстан аркылуу болуучу англиялык коркунуч маанилщщрёк деп эсептеди министрликтин башкаруучусу Becтнaн Министрлик Коконго тикедентике щстёмдщк кылуудан кырыз тщрдё щстёмдщк кылуу ыъгайлуураак деген пикирде болгон. Себеби, мындай болгондо Орусияга Кокондо административдик аппарат, аскер кармап туруу талап кьшынмак эмес, бирок анын саясий-экономикалык таасирин сактап тура берщщгё толук мщмкщнчщлщк болмок. Орусиянын Кокон хандыгына карата саясатынын жакынкы арадагы мындай планын жактырган Александр 11 аны 1874-жьшдын 13-августунда бекитти да Ташкентке жёнёттщ. 1874-жьшдын акырындa хандыктагы толкундоолор убактылуу басаъдап, ёлкёдё салыштырмалуу тынчтык орноду. Ушуга байланыштуу 8-Октябрде К.П. Кауфман Кудаяр ханга куттуктоо катын жиберди. Катта: "Мен щчщн Сиздин кол алдыъыздагы эликтерде тоълоъдор менен баш-аламандытардын токтошу жёнщндёгщ кабар ётё жагымдуу. Мындай иштердин кайрадан болбошун чын кщрёктён каалаймын", деп жазылган. Бирок, кётёрщлщштщн убактылуу токтоору менен жщрёгщ ёзкабына тщшкён Кудаяр хан орус "досторунун кёп-кеъештерин унутуп, калкка Каршы саясатын мурункудай уланта берди. Ал тщгщл кщчёттщ. Сыр-Дарыя облусунун губернатору 1874-жылдын 23-ноябринде Тщркстан генерал-губернаторуна: "Кокондогу кётёрщлщш токтолду. Тополоъ буткёндён кийин хан кётёрщлщшкё катышкандарга ёзгёчё салык сала баштады, - деп билдирген. Мындай саясат орус серепчилеринин пикири боюнча Кокон хандыгын катастрофага карай алып бара жатты, ал эми орус баскынчылары ал катастрофанын келишин" гана кщтщп тypдy. Жогорку айтьшган фактылык материалдарды 187З-76-жьшдардагы элдик кылмьшды биринчи мезгилине баа берип коюу абзел. Бир жарым жыл чамасында созулган бул мезгил тёмёндёгщ белгилерименен мщнёздёлёт: 1. Кётёрщлщштщн келип чыгуусу феодалдык деспоттук мщнёздёгщ мурунтан бери калыптанган социалдык-экономикалык карамa-каршылыктары, саясий бийлик талaмдары жана ёзщнщн кщчёшщнё байланыштуу болсо, анын себептери жана шылштоосу Кудаяр xaндын тикеден-тике ёзщнщн жана анын жан-жёкёрлёрщнщн 1868-жылдан кийинки, айрыкча 1870-жылдардын башындагы алыксалык саясатынын эбегейсиз оорлошуп кетиши, кёчмёндёргё щч эседен ашык салык салуу менен зекетчилердин аёосуз зордук-зомбулугу болду. 2. 1873-74-жьшдардагы элдик кыймылдар чаржайыт жана чачкын чыгуулар болуп эсептелгени менен, алардын ортосунда кандайдыр бир байланыштарболгондугу белгилщщ. Авы кётёрщлщш очокторунун бирдей Мезгилде аракеттенщщсщ, 42 кыргыз, кыпчак урууларынын орус бийликтерине жалпы кайрылуусу, тщндщк кыргыз уруулары менен байланышууга аракеттер, бщткщл Фергана кыргыздардын атынан 40 бийдин ордодо ёлтщртщлщшщ жана башка фактылар ырастайт. 3. Кётёрщлщштщн улуттук курамы эки этаптуу эволюциялануу менен ёнщктщ. 1813-жьшы кётёрщлщшчщлёр кёчмён жана жарым кёчмён кыргыздар, азырак кыпчактардан туруп, негизинен моно улуттук бойдон калды. Отурукташкан ёзбек, сарт, тажик жанабашка шаар-кыштак калкы тилектештигин гана билгизип тим болушту. Козголоъчулар тарабына ёткён анча-мынча аскер топтору (Саранчы паъсат колу) кыргыз, кыпчак урууларынан чыккан гана сыпайлар менен сарбаздар болучу, ал эми кётёрщлщшчщлёрдщн курамындагы башка элдердин бир аз ёкщлдёрщ кыймылдын жщрщшщнё белгилщщ таасир тийгизе алган эмес. 1874-жылы болсо кётёрщлщшчщлёрдщн улуттук курамы кеъейип, алардын катарында кёчмёндёр жана жарым кёчмёндёр, отурукташкан тургундар болушту. Демек, кыргыздар, кычпактар, ёзбектер, сарттар, тщрктер жана тажиктер салыштырмалуу кеъири катышышты. Социалдык курамы эмгекчи элден гана турган деген тарых наамалык пикир кщмёндщщлщктщ тущдщрат. Себеби, кётёрщлщштщн очокторунун башындагы инсандардын кай биринен башкасы (Мамыр Мерген уулу, Искак Асан уулу) негизинен уруу бийлери же элге белгилуу бекзаадалардан болучу. Кётёрщлщшкё Шер датка сыяктуу Кокон мамлекетинде аброю чоъ бийлер жол кёрсётщшщп, анын башында Мусулманкул, Абдымомун сыяктуу бийлердин, бектердин жетекчилик кьшышы, анын щстщнё толкундоолорго ар бир уруудан эмгекчи, кедей, малчы адамдар гана бёлщнщп" катышпастан, уруу белгиси менен бириккен жамаат катары аракеттениши (булактарда кедейлер жамааты гана катышты деген фактылар таптакыр учурабайт), анын социалдык курамы биринчи кщндён баштап эле кеъири болгондугун айгинелейт. Мурунку тарыхнаамада тигил же бул кыймылдын прогрессивдщщлщгщн же реакциялуулугун аныктоо щчщн чечщщчщ фактор болуп таптык кёз караш эсептеленщчщ. Эгер маселени мындайтаризде карасак, анда кыймьшдын 1873-74-жылдардагы мезгилинде эле анын социалдык курамында реакциялуу элементтер болгон деп жыйынтык чыгаруу туура болмок. XIX кылымдын экинчи жарымында ар бир уруу айыл-айыл болуп жашаган шарттаиш жщзщндё кётёрщлщш тигил же бул "Руу башчысынын же аздыр-кёптщр оокаттуу, кесем, баатыр жетекчилигинде чыккандыктан биз социалдык жагына кыймылдын катышуучуларын жасалма тщрдё беле албайбыз. Жалаъ кетменчи, койчу, малай, кедей кётёрщлщштщ баштай да алмак эмее. Кыймьшдын максаты адилетщщ бийликти тщзщщ болyп жаткандыктан анын тегерегине тигил же бул тап эмес, жалпы эл бириккен. Булактардан кётёрщлщштщн тигил же бул очокторунда таптык белгилер менен ёз феодалдарына каршы чыккан кыймылдын фактыларын учурата албадык. Демек кыймылдын жщрщшщндё бири бирчне карама-каршы турган эки гана жамаатты кёрёбщз. Булар: 1) расмий хан (Кудаяр хан) жанааны жактоочулар. 2) расмий хандыжана хандыктын башкаруучуларын (Кудаяр ханды жана анынжан-жёкёрлёрщн) алмаштырууну кёздёгёндёр. Анын щстщнё кыймылдын биринчи кщнщнён акыркы мезгилине чейин элетrиктердин "кыл куйрук" ураанынын (кщрёшкё жан адам калбай катышуу урааны) алдында чогулуп келиши жогорку пикирди таасыныратап турат. Бул мезгилдин максаты, анын себептеринен келип чыкты. 1873-74-жьшдары болуп ёткён элдик чыгуулар Кокон хандыгындагы социалдык-экономикалык эзщщнщн кщчёшщнё байланыштуу болгондуктан, анын максаты Кокон ханы Кудаярды "жакты хан менен алмаштыруу", эзщщну азайтуу, элдин турмушун аз да болсо жеъилдетщщ болгон. Ошол эле учурда Полот хан аты менен Искактын хан кётёрщлщшщ тээ Кокон хандыгынын алгачкы кщнщнён бери келаткан ордодогу бийликтин теъ салмактуулугун калыбы на келтирщщ щчщн кыргыз бийлеринин кезектеги аракети да болучу. Бул максат жогоруда аталган социалдык максат менен тыгызайкалышкан. Албетте, аракеттер идеялык жактан так ойлонулуп, программалык тщрдё кабыл алынган эмес, чаржайыт, элдин тщпкщрдёгщ мщдёёсщн гана чагылдырган баса монархиялык (наивный монархизм) аракеттер эле. Кётёрщлщшчщлёр тщзщлщштщ алмаштырууну максат кылышкан эмес, андай кылуу керектигин билишкен да эмес, тек гана жек кёрщндщ Кудаярдын ордуна жакшы мураскор олтургузууну кёздёгён. Тщзщлщштщ тщп-тамырынанбери ёзгёртщщ идеясын тщшщнбёгён ал мезгилдин психологиясын. И. Лениндин "баса монархизм" деп аталган идеологиянын деъгелинен кётёрщлё алган эмес! Элдин бул мщдёёсщн жан-дилименен туюп, аны аткарууга бел байлаган Искактын жалган Полотхан аты менен чыгуусу орус элинин адилеттигин кёздёгён уулу Емельян Пугачевду элестетет. Кётёрщлщштщн бул негизги максаты 1873-жылдан 1875-жылдын 9-Октябрына чейин ёзгёрщлбёй келди. 6. 1868-жылы тщзщлгён кокон-орус келишиминин принциптерин сактаган орус бийликтери Кудаярдын жардам сураганына карабай башка ёлкёнщн ички иштерине кийлигишпес мамилесинде турушу, оруч ёкмётщнщн ниеттщщлщк менен тынчтыктака наша жашоо" прицибин колдогондугун кёрсёткён деп айтууда. Тескерисинче, орус падышачьшыгы эки жщздщщ менен эл аралык аброюн жоготпоого, англичандардын буйурун кызытпай Кокондун ички иштерине кийлигишпёёгё аракеттенип, ошол эле учурда Кокон хандыгынын ичиндеги саясий окуялардын щч тщрдщщ жыйынтыгын теъ (Кокон хандыгынын кётёрщлщштщ басып коюусу, Кокон ханынын алмашылышы, мамлекеттин кулашы) ёзщнщн басып алуучулук максаттарына жооп берщщчщ шарт деп эсептеген. Чынында окуянын кандай гана жыйынтыгы болбосун иш жщзщндё орус колонизаторлору учун ыъгайлуу болучу.