Dinosaurusse
Van Wikipedia
Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Mestreechs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.
Dinosaurusse of Dinosauriër ( de lètste benaoming is de zjuste vertaoling vaan Dinosauria, de wetesjappelike Latiense naom vaan de gróp) vörmde 'n belangrieke gróp reptiele oet 't Mesozoïcum. Tot dees gróp, die dominant woort op 't ind vaan 't Trias en tijdes de Jura en Kriet de heersende gróp landbieste vörmde, behure de groetste landbieste die oets geleef höbbe. Traditioneel woorte ze gezeen es 'n orde (of 'n aontal ordes) binne de klasse vaan de reptiele, tegeswoordig weure ze soms es 'n aafzoonderlike klasse besjouwd, meh miestal es 'n raankloze gróp dee miestal ouch de veugel umvat, binne de groetere gróp vaan de reptiele, en die gedefenieerd weurt es alle aofstammelinge vaan de lètste gemeinsjappelike veurawwer vaan de Iguanodon en Megalosaurus (die dees ier te beurt vèlt umdat ze towvallig de twie es ierste besjreve dinosauriër zien).
Inhawd |
[bewirk] Gesjiedenis
Tijdes 't Trias, 250 tot 210 miljoen jaor geleije, vörmde alle kontinente bijjein 't oerkontinent Pangea. Oet reptiele vaan de gróp Archosauria (boetow tegeswoordig allein nog de krokedille en de veugel behure) oonstoonde de ierste dinosauriër. Die stamde aof vaan klein jaogers die z'ch op veer pu voortbewoge. De pu stoonte rech oonder 't liechaam in plaots vaan deneve, zoewie bij vreuger reptiele. Later óntstoonte [roufdier]e die op twie pu róndlepe.
De dinosauriër splitste z'ch al vreug op (op z'n lèts midde-Trias) in twie takke, de Saurisjia en de Ornithisjia. De Saurisjia leefde vaan 't Trias tot 't Kriet. Zie leefde allemaol op 't land. De gróp bestoond oet twie oonderverdeilinge: de Theropode - euverwegend vleiseters - en de Sauropodomorpha, plant-eters, boe-oonder de bekinde reuzevörm met 'ne lange nek. Es gróp zien de Saurisjia te herkinne aon (en genump naor) de dreistraolige opbouw vaan 't bekke, boe-in 't sjaombein naor veure is geriech: de "hagedis-heup". Dit is euveriges 'n oersprunkelike eigesjap vaan alle reptiele, 'n zoegenaomde "plesiomorfie", die dus neet direk gebruuk kin weure um de gróp Saurisjia aof te bakene. De Ornithisjia leefde vaanoaf 't Bove-Trias tot 't Bove-Kriet. 't Waore op 't land levende, plant-etende reptiele. Zie bezaote 'n aofgeleide veerstraolige opbouw vaan 't bekke, boe-in 't sjaombein 'n naor veure geriech oetsteeksel heet, meh weijer naor achtere geriech is: de "vogel-heup". Zoe 'n nui eigesjap, 'n zoegenaomde "apomorfie", kin wel gebruuk weure um 'ne gróp te oondersjeie. Euveriges is 't óndaanks de naomgeving zoe dat de veugel vrijwel zeker tot de Saurisjia behure.
De splitsing vaan Sauropodomorpha en Theropode veel woersjienelik in 't late Trias. Tijdes de Jura, 210 tot 140 miljoen jaor geleie, begos Pangea oetein te valle. Via landtonge kóste bieste iers nog wel vaan de ein naor de aander plaots trekke. Tijdes 't Kriet, 140 tot 65 miljoen jaor geleie, waore alle kontinente oetein gevalle. Zuid-Amerika kaom geïsoleerd te ligke, zoedat daor gans nuie, opmerkelike soorte óntstoonde, zoewie beveurbeeld Giganotosaurus, 'n theropode dee nog get groeter waor es de beruchte Tyrannosaurus oet Noord-Amerika en de Argentinosaurus, 'nne gigantische sauropode. 't Zelfde deeg ziech veur in Afrika en Indië (toen nog 'n ein kontinent). Netuurlik lieke dees nui voondste allein daorum vreemd umdat v'r towvallig de soorte oet Noord-Amerika ieder höbbe liere kinne.
[bewirk] Oetsterve
't Steit vas dat de dinosauriër vrij abrup vaan de eerdbojem verdwene en wel tijdes de euvergaanksperiode vaan 't Kriet en 't Tertiair (65 tot 2 miljoen jaor geleie). De mies gangbare teorie is tot 65 miljoen jaor geleie 'ne groete meteoriet insloog bij Mexico (de inslaagkrater is de zgn. Chicxulub krater). Heijdoor oonstoond 'n enorme stöbwolk die 't klimaat errenstig óntregelde. 't Zonleech woort jaorelaank tegegehawwe boedoor 't ieskaajd woort en de mieste levende wezes oetsterfde. 't Bewies heijveur zouw de wereldwijje aonwezigheid zien vaan e läögske iridium op de Kriet-Tertiairgrens. Iridium is 'n zeldzaom illemint op eerd, meh kump in de res vaan us zonnestelsel väöl veur. Sommige kleijnere bieste, zoewie insekte en zoogdiere (en e deil vaan de veugel) euverleefde de ramp wel, boedoor zie de ruimte kraoge um ziech weijer te óntwikkele.
Euveriges is de meteorietinslaag zelf weliswoer algemein aonvaard, meh neet alle paleontologe zien 't dreuver eins tot dit ouch d'n oorzaak vaan 't oetsterve vaan de dinosauriër (en diverse ander gróppe, zoewie de ammoniete en de Pterosauria) waor. Väöl wetesjapper dinke dit, meh aandere zien vaan meining tot de groete oetsterving sjus veur d'n inslaag al had plaotsgevoonde. Zie geve 'n klimaatsverandering, beveurbeeld es gevolg vaan de sterk towgenome vulkanische aktiviteit, es miest woersjienelike oorzaak aon. 'n Derde meugelikheid is tot allebeij de factore 'n rol gespäöld höbbe, en dat de meteorietinslaag sjus zoe vernietegend kós zien umtot 't ecosysteem in de veurgaonde paar miljoen jaor al aon 't verandere waor.
Verreweg de mieste paleontologe neume sins 't midde vaan de jaore negetig aon dat veugel dinosauriër zien ("devaan aofstamme"). Es dat inderdaad woer is, zien de dinosauriër eigelik gaaroet niet oetgestorve. D'r zien tegeswoordig oongeveer twie kier zoeväöl soorte veugel es zoogdiere.
[bewirk] Zuuch ouch
- Lies vaan dinosauriër
- Klassificatie vaan de dinosauriër
- Fossiele