Stellingwarfs

Van Wikipedie

Stellingwarfs woordeboek
Stellingwarfs
Naeme Stellingwarfs
Nederlaanse naeme Stellingwerfs
Wodt praot in Nederlaand
Taelgebied Zuud-Frieslaand en Noordwest-Overiessel (Kop van Overiessel)
Antal sprekers omdebi'j 51.000 (1999)
Taelklassifikoatie
Schrift Latiense alfabet
Biebelvertaeling Ja ([1])
Taelstaotus Nedersaksisch dialekt
Dialekten 'Heufdstellingwarfs', Ooststellingwarfs, Kuunders, Westhoeksters, Blokziels, Vollenhoofs
Taelkode ISO 639-1 n.v.t.
Taelkode ISO 639-2 n.v.t.
Taelkode ISO 639-3/DIS stl
Verspreiding van et Stellingwarfs
Verspreiding van et Stellingwarfs
Taelkaorte van 't Stellingwarfs van dichtebi'j
Taelkaorte van 't Stellingwarfs van dichtebi'j

Et Stellingwarfs is een Nedersaksisch dialekt dat praot wodt in de gemienten Oost- en Weststellingwarf (tegere de Stellingwarven) in Zuudoost-Frieslaand, mit uutzundering van de Friestaelige dörpen Haulerwiek en Waskemeer (beidend Ooststellingwarf) en et gebied rond et dörp Noordwoolde, waor onder invloed van de veenkeloniën een eigen streektael ontwikkeld is (in de volksmond Veenkeloniaols nuumd). Et dialekt in et Noordwesten van Overiessel beheurt ok tot et Stellingwarfs. Et ooldste Stellingwarfs dawwe in drok tegenkommen is van 1837.

Van et Stellingwarfs kan zegd wodden dat et ien van de levendigste dialekten van et Nedersaksisch is, mit veul schreven infermaosie. Der bin ok hiel wat schrievers die in et Stellingwarfs schrieven. De meest bekende schrievers bin: Johan Veenstra, Karst Berkenbosch, Harmen Houtman, Anke Hoornstra, Jan Oosterhof, Benny Holtrop en Sietske Bloemhoff. De laeste schrieft veural veur kiender.

Onderwarpen

[bewark] Taelgebied

Et Stellingwarfs het zien oorsprong in et Nedersaksisch en is daordeur verwaant an onder meer et Drents en et Sallaans. Verrassend genog is de streektael van de gemiente Stienwiekerlaand en van een klein angreenzend part van Drenthe ok Stellingwarfs (Kop van Overiessel). Ok in et oostelike diel van de Friese gemiente Lemsterlaand wodt Stellingwarfs praot.

In zuudwestelik Drenthe beheurt et grootste diel van de gemiente Westerveld, kleine stokken van de gemienten Midden-Drenthe en Noorderveld en een smalle stroke van de gemiente Meppel tot et Stellingwarfs.

Ok in de zes oostelike dörpen van de Friese gemiente Lemsterlaand (Delfstrehuzen, Bantege, Echtenerbrogge, Echten, Gietersebrogge en Oosterzee) wodt Stellingwarfs praot. Hier is et liekewel niet inheems, mar is et der hennebrocht deur luden uut Gieteren, in Stienwiekerlaand, die der vanof de vrogge negentiende ieuw et leegvene ontginden. Krek zo wodde et Stellingwarfs vrogger ok praot in de dörpen in et zuden van de gemiente Et Vene, Hoornsterzwaog, Jubbege, Ooldehoorn en Ni'jehoorn.

De Stellingwarven beheuren tegere mit Et Bildt (Bildts), Liwwadden (Stadsfries) en de Waddeneilanen Vlielaand en Amelaand tot de gebieden in Frieslaand waor gien Fries praot wodt. Uutzunderings bin de Stellingwarver dörpen Waskemeer en Haulerwiek.

[bewark] Kenmarken

Et Stellingwarfs is veur Nederlaanstaeligen over et algemien goed leesber. De Stellingwarfse literetuur is meerstal medern en kent een verfiend taelgebruuk. Pattie kenmarken gaon dudelik terogge op et Fries. Zo ontbrekt et wederkerend warkwoord zich, waor ze him of hum veur bruken. Et Saksische ienhiedsmeervoold op -t is vervangen deur -en (zi'j slaepen, niet zi'j slaopt), dit bin inkelde kenmarken die ok in et Veluws veurkommen.

Ok typisch Stellingwarfs is et veraanderen van de 'aa' in 'ae' (èè) in bepaolde woorden, niet in 'ao' zoas ze dat in de omkrieten doen. Et Stellingwarfse sjibbolet is dan ok: et waeter slaet tegen de raemen dat et klaetert. Ze zeggen bi'jgelieks tael [tèèl] (mar gaon, raod, staon, vraoge). In et Veluws wodt dit ok wel daon, ze bruken dan gien 'ae' mar 'aa'. In et noordelikste punt waor ze Oost-Veluws praoten en et zudelike Sallaans bruken ze: ää, dit is etzelde as de Stellingwarfse ae. Vergeliek:

West-Veluws  Oost-Veluws/Sallaans  Stellingwarfs
taal tääl tael
vake väke vaeke
schaap schaop schaop
slapen slaopen slaepen
waoter water, wäter waeter

[bewark] Subdialekten

Et Stellingwarfs het gien echte dialekten (hierveur bin de verschillen te klein) mar der bestaon wel dudelike variaanten. In vereweg et grootste part van et Stellingwarfse taelgebied (Weststellingwarf, Zuudwest-Drenthe, et grootste part van Stienwiekerlaand en et westelikste punt van Ooststellingwarf) wodt et gewone Stellingwarfs praot, zeg mar et 'Heufdstellingwarfs'.

Et Ooststellingwarfs wiekt dervan of deurdat woorden die aendigen op "-aer" uutspreuken wodden as "-eer". In et Kuunders, dat praot wodt in de omkrieten van De Kuunder en Blankenham, wodt der "aa" zegd in plaets van "ae" en in de vier westelikste dörpen van de Weststellingwarf (Munnikeburen, Ni'jtriene, Scharpenzeel en Spange) wodt naost et Heufdstellingwarfs ok nog een aandere variaant praot, et zogenaemde Westhoeksters, dat stark op et Kuunders liekt.

Veerder is der dan nog et Blokziels, dat praot wodt in et dörp Blokziel en de omkrieten, hier zeggen ze "ao" ("ô") in plaets van "ae". En as laeste moet et Vollenhoofs nuumd wodden, dat in de omkrieten van Vollenhove, Sint-Jansklooster en Wannepervene praot wodt en waor ze "aa" zeggen in plaets van "ae". Et Blokziels en et Vollenhoofs wodden deur pattie taelkundigen niet tot et Stellingwarfs rekend.

[bewark] Sprekers

Stellingwarfs

Et antal sprekers van et Stellingwarfs is niet percies bekend, mar der wodt schat dat dit der omdebi'j 51.000 meensken bin. Hiervan wonen zoe'n 14.000 in Weststellingwarf, 7.000 in Ooststellingwarf, 20.000 in Stienwiekerlaand en 10.000 in zuudwestelik Drenthe.

Behalven an et Nederlaans moet dit dialekt ok an et Fries terrein votgeven; veural Ooststellingwarf is sund de negentiende ieuw stark verfriest. De Stellingwarvers bin liekegoed taelbewust en et dialekt wodt vaeke opschreven. Der is ok een Stellingwarfs woordeboek, die uut niet minder as vier dielen bestaot.

[bewark] Staotestieken in percentages

Hieronder staot een lieste mit percentages uut een onderzuuk naor taelbeheersing van et Nedersaksisch (waoronder dus et Stellingwarfs). De percentages bin ofkomstig uut de Taaltelling Nedersaksisch publiceerd in 2005.

[bewark] Weststellingwarf

  • et Stellingwarfs redelik tot goed praoten kunnen: 64,6%
  • et Stellingwarfs thuus inderdaod een boel praoten: 53,2%
  • et Stellingwarfs lezen kunnen: 77,2%
  • et Stellingwarfs redelik vaeke lezen: 52,3%

[bewark] Ooststellingwarf

  • et Stellingwarfs redelik tot goed praoten kunnen: 48.9%
  • et Stellingwarfs thuus inderdaod een boel praoten: 29,5%
  • et Stellingwarfs lezen kunnen: 66,7%
  • et Stellingwarfs redelik vaeke lezen: 47,5%

[bewark] Stienwiekerlaand

  • et Stellingwarfs redelik tot goed praoten kunnen: 67,4%
  • et Stellingwarfs thuus inderdaod een boel praoten: 49,3%
  • et Stellingwarfs lezen kunnen: 77,9%
  • et Stellingwarfs redelik vaeke lezen: 41,7%

[bewark] De Stellingwarver Schrieversronte

In 1972 is de Stellingwarver Schrieversronte opricht, die sund die tied boeken uutgeft, taelkursussen verzorgt en onderzuuk doet naor de Stellingwarfse tael en kultuur. Mit zoe'n 1.300 leden is et naor verholing de grootste Nedersaksische streektaelorganisaosie in Nederlaand. De Schrieversronte gaot liekewel allienig over et Stellingwarfse taelgebied in de perveensie Frieslaand. Et Stellingwarfse gebied in Overiessel vaalt onder de verantwoording van de Iesselakkedemie in Kampen, wiels dat in Drenthe verzorgt wodt deur et Instituut Drentse Taol, in Assen. Alle drie de organisaosies bin ansleuten bie de SONT, de Federaosie van Streektaelorganisaosies in et Nedersaksische Taelgebied.

[bewark] Et Stellingwarfse Woordeboek

Vanof 1975 het et Instituut veur Stellingwarver tael en kultuur, in Berkoop, dat insteld is deur de Stellingwarver Schrieversronte, in saemenwarking mit et Nedersaksisch Instituut an de Rieksuniversiteit Grunningen, warkt an de uutgaove van een groot Stellingwarfs woordeboek. Nao een jaorenlange anloop kwam in 1994 et eerste diel van et Stellingwarfs Woordeboek uut, diel II, dat de letters F tot en mit K besleug en 843 bladzieden bevatte. In 1997 verscheen diel III, van de letters L tot en mit R (1.151 bladzieden) en in 2001 diel IV, van de letters S tot en mit Z (985 bladzieden). Et laeste diel om uutgeven te wodden, in 2004, was diel I, dat de letters A tot en mit E besleug en 821 bladzieden het. Mitmekeer bestonnen de vier dielen uut percies 3.800 bladzieden, mit naor schatting 70.000 tot 80.000 woorden.

In september 2005 verscheen der ok een inkotte edisie, et Stellingwarfs-Nederlands Verklarend Handwoordenboek, dat 704 bladzieden bevatte.

[bewark] Et Stellingwarfs in de media

In de Stellingwarven het et Stellingwarfs een eigen tiedschrift, De Ovend, waor proza, poëzie, literetuurreceensies en stokken over taelkunde, volkskunde en geschiedenis allegeer in publiceerd wodden. Veerder verschient der in et weekblad Stellingwerf en in de Leeuwarder Courante elke weke vaaste rebrieken in et Stellingwarfs.

Wat aandere media angaot, beide lekaole radiostesjons in de Stellingwarven zennen et streektaelpergramme "Huus en Hiem" uut, der verschienen cd's mit Stellingwarfse meziek, der is een Stellingwarfse kabberetgroep mit de naeme "Evenpies bi'jpraoten" en altemet wodt der zundags in de karken in et Stellingwarfs preekt.

Vremd genog het disse bluui van et Stellingwarfs in de Stellingwarven tot now toe nog gien grote invloed had op 'e Stellingwarfse gebieden in de Kop van Overiessel en zuudwestelik Drenthe.

Der is ok et digitaol Stellingwarfs maondblad An de liende van de stichting Stellingwerfs Eigen.

[bewark] Zie ok

[bewark] Uutgaonde verwiezings