Gottfried Wilhelm von Leibniz

Da Wikipedia.

Test an lenga piemontèisa



Gottfried Wilhelm von Leibniz
Gottfried Wilhelm von Leibniz

Filòsof e matemàtich. A l'era nassù a Lipsia ël 1 ëd luj dël 1646 e a l'é mòrt a Hannover ij 14 ëd novèmber dël 1716.

A vnisìa da na famija nòbila e coltivà: so pare e sò grand ëd mare a l'ero professor universitari. Anlevà da sò pare protestant ant n'atmosfera rica ëd sens religios, già da cit Leibniz a dimostrava notèivoj capassità d'amprende e da cand ch'a l'avìa ses agn a passava bomben ëd temp a lese ant la biblioteca ëd sò pare. Apress avèj arseivù n'educassion dzortut umanìstica, a quìndes agn a intra a l'Università ëd Lipsia 'me student an drit, filosofìa e teologìa, anteressand-se a problema 'd metafìsica. A oten ël bacelierà dël 1663 con la tesi De principio individui. Ij sò anteresse a së spantio tòst, fin-a a comprende scasi tuta la coltura sientìfica e filosòfica dij sò temp.
Già ant ël prim perìod ëd soa produssion a-i son tant ëscrit ëd caràter giurìdich ('me Disputatio juridica de conditionibus, 1665; Disputatio de causibus perplexis in jure; 1666) che arserche ant ël camp ëd la lògica e dla matemàtica (Dissertatio de arte combinatorica, 1666). Dël 1666 a passa sò dotorà a Altdorf.

Contnù

[modìfica] L'angagg pùblich

Për tuta la vita Leibniz a cobia ai sò studi n'infatigàbil atività pùblica (dzortut polìtica e diplomàtica) che, bele che soens compagnà da na candidità utopìstica, a rendìa cont ëd soa vision fondamental dël savèj, conforma a la qual ël patrimòni dle conossense sientìfiche a dev avèj për but ël progress ëd la sossietà sivil. Sòn a s-ciairiss da na part l'anteresse ch'a l'avìa për j'inovassion tecnològiche gropà al dësvlup ëd la siensa (për esempi, a l'ha travajà chiel-midem a la progetassion ëd màchine për fé ij cont), da l'àutra jë studi da chiel ëmnà ant la filologìa e la storiografìa ch'a l'avìo d'amplicassion polìtiche, adressà a fortì l'unità stòrica e coltural ëd la nassion alman-a. An efet, da banda dj'ideaj universalista ch'a vëddìo ant la consiliassion religiosa un passage obligà për l'aprocesse dij pòpoj, Leibniz a cudìa ëdcò l'ideal dl'unificassion dl'Almagna. A l'é stàit ës but a anspiré soa atività ëd consijé a la canselerìa ëd cort dl'eletor ëd Magonza, atività ch'a l'avrà sò pont pi àut dël 1672 con la mission diplomàtica mnà da chiel a Paris për convince Luis XIV a conquisté l'Egit, arnonsiand parèj a l'anvasion dl'Olanda.

[modìfica] Ël perìod ëd produssion pì bondosa

Sò perìod a Paris, durà fin-a al 1676, a l'é stàit un faliment për soa mission diplomàtica, ma motobin frutìfer da na mira filosòfica e sientìfica. A l'é an coj agn che Leibniz a fa conossensa con A. Arnauld e N. Malebranche e a fa amicissia con Christiaan Huygens, ch'a armarca sò talent matemàtich e a l'ancoragia a studié. A ancamin-a antlora ël perìod pì fiamengh ëd soa atività sientìfica.
Durant un viage a Londra dël 1673 a rëncontra dij matemàtich anglèis e a l'é admetù a la Royal Society. Pì tard Newton a lo sospetrà d'avèj lesù sò manoscrit an sël càlcol diferensial e a-i nassrà na rusa su chi a l'avìa anventalo prima.
Peuj, a va a l'Aja, anté ch'a rëncontra Spinoza, e a Delft, andoa a fa conossensa con Leeuwenhoek.

[modìfica] L'artorn

Dël 1676 Leibniz a aceta ëd travajé tanme bibliotecari a la cort ëd Gioann Federich, duca ëd Hannover. An efet, ës travaj a l'era mach un pretest për podèj buté an tren vàire inissiative: fondassion d'arviste sientìfiche, anstitussion d'academie, progetassion d'arforme polìtiche e religiose. A l'é ëdcò ancarià dë studié la genealogìa ëd ca Brunswick, lòn ch'a lo ten fòrt ocupà e ch'a-j fa chité për un pòch sò travaj sientìfich.
Dël 1682 a fonda l'arvista Acta Eruditorum e dël 1700 l'Academia ëd Berlin, dont a dventa ël prim pressident.

Ël darié perìod ëd soa vita, già daj prim agn dël Setsent, a l'é sombr. Ij sò rapòrt con la ca dij Hanover a l'ero vastasse e a l'era slontanasse da la comunità sientìfica për soa rusa con Newton. La Royal Society a lo acusava d'avèj copià. Si da na part a l'é vera che an soa memòria dël 1684 Leibniz a l'avìa pà mensionà Newton, bele ch'a fussa a conossensa 'd sò travaj, as pensa ch'a sia rivà an manera indipendenta ai sò arzultà, ch'a vnisìo da na vision teòrica pì spantià e dont la formulassion a l'era mej.

A meuir sol e a soa sepoltura a-i va mach sò segretari.

[modìfica] Soe contribussion sientìfiche

[modìfica] Matemàtica

La formassion ëd Leibniz a l'era pà matemàtica. Apress sò rëncontr con Huygens, a les j'euvre ëd Pascal, Sluse, Grégoire de Saint-Vincent.
Huygens a-j ciama ëd trové la soma dij nùmer triangolar: Leibniz a armarca che \frac 2{n(n+1)} = \frac 2n - \frac 2{n+1} e a treuva parèj ch'a fa 2. Antlora as passion-a a lë studi dle serie numériche e a antërpreta j'arzultà ant ël quàder dj'arserche an sle quadradure, visadì ël càlcol dla surfassa ch'a sta sota na curva. Ij sò rasonament a stërmo lë bzògn d'un passage al lìmit e a ventrà speté fin-a al 1961 për che Robinson a daga na giustificassion sòlida a j'infinitesimaj, ant ël quàder dl'anàlisi nen standard.

Leibinz a l'avìa tavòta ël crussi d'esse bin capì e a l'é, ansema a Euler ël pì gran creator ëd notassion matemàtiche, ch'as deuvro ancor dël di d'ancheuj: a antroduv d - abreviassion ëd diferensa - për la diferensiassion, la notassion \frac {dy}{dx}, ël sìmbol \int, ch'a l'é la litra s dij sò temp, inissial dla paròla latin-a summa. A l'é 'l prim a dovré ëd fasson sistemàtica ël pontin për la multiplicassion, ij doi pontin : për la division, e a l'é mersì a chiel e a Newton che l'usage dël sign = ëd Recorde a së spantia. A l'é 'l prim ch'a deuvra ël term fonsion.
A studia j'equassion diferensiaj linear e për fé sòn a l'é 'l prim ch'a utilisa la nossion ëd determinant. As dev ëdcò a chiel la fórmola dël multinòmi, dësvlup ëd (x + y + z)3.

A sërca ëd creé un sistema universal ëd rasonament. A assòcia a minca concet primitiv un nùmer prim e a minca concet compòst ël prodòt dij nùmer dij concet primitiv ch'a lo compon-o; ma ij sò travaj, nen publicà, a rivo a gnente d'anteressant. A studia na teorìa dl'àlgebra dla lògica, antroduvand l'adission, la multiplicassion, la negassion e la class veuida; a s'anteressa antlora a le relassion astràite dont a studia simetrìa e transitività; a parla d'anclusion e ëd lòn che a 'l di d'ancheuj as ciama na bijession.
Leibniz a contìnua nen si studi e a ventrà speté ël sécol ch'a fa XIX e ij travaj ëd Boole e de Morgan për dësvlupé costa branca.

A l'é ëdcò anventor dël sistema binari, ch'a l'é a l'adoss dij modern ordinator.

[modìfica] Filosofìa

An filosofìa a l'é arcordà për sò otimism: soa tesi a l'é che nòstr mond a l'é, ant un sens limità, ël mej che Nosgnor a l'abia podù fé. Leibniz a l'é, ansema a René Descartes e Baruch Spinoza, un dij gran rassionalista dël sécol ch'a fa XVII. Soa filosofìa as arfà a la tradission scolàstica ma a antìssipa ëdcò la lògica e l'anàlisi moderne.

[modìfica] Àutre contribussion

Contribussion amportante ëd Leibniz a toco ëdcò la fìsica e la técnica, con d'antuission ch'a l'avrìo butà pì tard an biologìa, meisin-a, geologìa, probabilità, psicologìa e siense dl'anformassion. Sò scrit a toco soget ëd polìtica, drit, moral, teologìa, stòria e filologìa. A-i resto ëdcò 'd soe poesìe.

[modìfica] A pòrto sò nòm

[modìfica] Euvre prinsipaj

  • Disputatio juridica de conditionibus (1665);
  • Disputatio de causibus perplexis in jure (1666);
  • Dissertatio de arte combinatoria (1666);
  • Nova methodus pro maximis et minimis (1684);
  • Meditationes de cognitione, veritate et ideis (1684);
  • Brevis demonstratio erroris mirabilis Cartesii (1686);
  • Specimen dynamicum (1695);
  • Essais de théodicée (1710).

Leibniz a travajava con pòca continuità e sistematicità a soe euvre, lòn ch'a n'ha rendune difìcil la publicassion. Soens ij sò travaj a son mach djë sbòss peuj bandonà o ëd nòte provisòrie; mincatant as trata ëd litre amportante (indispensàbij për conòsse sò pensé).
Cola che miraco a l'é l'euvra filosòfica pì amportanta ëd Leibniz a l'é concepìa da chiel tanme na recension motobin longa (apopré 500 pàgine) ansima a Locke; ma peuj a arnonsia a publichela, dòp che Locke a l'era mòrt.

OMMI! Ma io non SO LEGGERE!!

E be'? :) È facile imparare a leggere una lingua che si parla già. Consulti

questa pagina e vedrà, in un attimo anche Lei avrà il suo badge da bogianen :)
St'utent-sì a l'é un bogianen



OMMI! pero si YO no
SE LEER!

¿Y que? :) Es fácil aprender a leer un idioma que ya se habla. Consulte usted esta pagina y verá, en un momento tendrá usted su Badge de Bogianen :)


Figura:Giandoja-mobilitassion-cit.jpg
'cò ti it peule travajé a fé pì granda e bela la wikipedia piemontèisa. Tùit a peulo gionté dj'anformassion, deurbe dij neuv argoment, deje na man aj volontari che a travajo ambelessì 'ndrinta. Rintra ant la Piòla e les coma avnì a fé toa part. I soma na gran famija e i l'oma da manca dël travaj ëd tùit.


BANCHÈT dj'UTISS
Lìber për chi a veul amprende

a lese e a scrive mej an piemontèis, e che an fan d'arferiment a tùit për la coression ortogràfica dij test ant sle pàgine marcà koiné piemontèisa.

Për ёscrive dësgagià, che as dëscarìa la Tastera piemontèisa!

E che a manca pa dë vardesse la pàgina d'agiut për chi as anandia da zero.