Забоншиносӣ
From Википедиа
Забоншиносӣ |
Забоншиносии назариявӣ |
Фонетика |
Фонология |
Грамматика |
Морфология |
Синтаксис |
Семантика |
Типологи |
Забоншиносии амалӣ |
Психолингвистика |
Сотсиолингвистика |
Забоншиносии антропологӣ |
Забоншиносии даркшаванда |
Забоншиносии компютерӣ |
Забоншиносии таърихӣ |
Забоншиносии қиёсӣ |
Этимология |
Таърихи забоншиносӣ |
Забоншиносӣ (аз форсӣ: زبانشناسی) ё Лингвистика (аз лотинӣ: Linguistica), илм дар бораи забони инсон буда, конуни мавчудият ва инкишофи таърихии онро меомузад. Забоншиносии хозира серсоха ва бо дигар сохахои улуми гуманитари алокаманд аст. Забоншиносии умуми умдатарин конуниятҳои инкишоф ва мавчудияти забонҳоро тахкик, мекунад, Забоншиносии хусуси бошад забонҳои алохида ё гурухи забонхоро мавриди омузиш карор медихад. Забоншиноси аз руи усули тадкик, ба мукоисави-таърихи, типологи, структури, Забоншиносии математики, Забоншиносии психологи таксим мешавад. Лекнн аз руи хулосаҳое, ки дар натичаи тахкик ба даст омадааст, аз хусуси Забоншиносии назари ва амали метавон сухан ронд; ба таърихи ва тасвири чудо кардани Забоншиноси вобаста аст ба материале, ки тасдик, карда мешавад. Ба омузиши шевахои махалли шевашиноси машгул аст. Услубшиноси, сотсиолингвистика, таърихи забони адаби низ аз сохахои мустакили Забоншиносии имрӯзаанд. Забоншиноси сохахоеро низ дарбар мегирад, ки чихатхои гуногуни забонро тахкик. мекунанд: фонетика ва фонология — системаи овозхоро, грамматика (морфология ва синтаксис) —сохти калима ва чумларо, лексикология ва лексикография — таркиби лутавиро, фразеология —ибораву калимахои рехтаро, этимология — баромад ва инкишофи калимаҳоро, ономастика (антропонимика ва топонимика) — исмхои хосро, палеография — таърихи хатро ва г. Забоншиноси бо семиотика — илм дар бораи системаи аломатҳо, ки забон хам ба он дохил аст, инчунин бо адабиётшиноси, психология, таърих, мантик, фалсафа, география алокаманд буда, аз комёбиҳои математика, кибернетика, физика ва дигар сохаҳои илм бахра мегирад.
[вироиш] Таърих
- Мақолаи асоси: Таърихи забоншиносӣ
[вироиш] Забоншиноси дар Шарқи Кадим
Забоншиноси дар Шарки Кадим, баъди ба вучуд омадани хат пайдо шудааст. Барои таълими хат ва забони хатти дар Байнаннахрайни Кадим ва баъдтар дар дигар мамлакатҳои Осиёи Пеш (дар хазорсолаи 2-юми то мелоди) руйхати рамзхои хичои, шаклхои грамматики ва лугатҳо тартиб ме-доданд, вале он вакт назарияи забон ба вучуд наомада буд. Забоншиноси дар Хиндустони Кадим ба дарачаи фавкулода баланди инкишоф расида буд. Грамматикае, ки Панини (тадр. а. 5 то м.) тартиб додааст, тасвири пурра ва дар айни хол хеле мучази забон буд. Дар Юнони Кадим ва Рим Забоншиноси аоосан дар шакли ба истилох грамматикаи мантики чараён дошт, ки намояндаи барчастаи ин равия Аристотел буд. Аз а. 19, аз вакте ки Забоншиносии умуми ва мукоисави-таърихи (Вилҳелм Гумболдт, Франз Бопп, Якоб Гримм ва диг.) ва мактаби ҷавонграмматикҳо (Карл Брутман, Бертҳолд Делбрюк ва дигар) ба вучуд омаданд, давраи мухимтарини тараккиёти Забоншиноси cap мешавад,
А. Шлейхер Забоншиносиро ба илмҳои табии ва конунхои дохилии онро ба конунхои табиат нисбат медод, вале Г. Штейнтал конунхои дохилии забонро «коллективи-психологй» медонист. Иван Бодуэн де Куртенэ таълимоти Гумболдтро дар бораи «шакли забони» инкишоф дод, ки баъдтар асоси бештари равияхои структурализм карор гнрифт (вай мафхуми фонемаро низ тадкик кардааст). Дар ибтидои а. 20 равияҳои гуногун, ба монанди географияи лингвисти, баъдтар неолингвистика, мактаби эстетики, назарияхои атомисти, ки кушиш доштанд забонро хамчун эчодиёти шахсони алохида пешниход кунанд, мактаби формали (Ф. Ф. Фортунатов ва диг.), равияи сотсиологи (А. Мейе ва диг.) роли намоён бозидаанд. Баъди табъ ёфтани «Курси забоншиносии умуми»-и Фердинанд де Соссюр (1916) дар Забоншиноси равияхои гуногуни структурализм, чун мактаби прагаги, ки ба истилох, назарияи фонологиро ба вучуд овардааст, мактаби копенгагенн, ки кушиш дошт назарияи универсалии системахои семиотиро тapтиб дихад Забоншиноси дескриптивии америкои, фалсафаи забон, забоншиносии математики ва г. пахн гардиданд. Дар Забоншиносии совети солҳои аввали баъди Рев.
Октябр равияи ҷавонграмматикҳо (Алексей Шахматов ва диг.) ва мактаби И. А. Бодуэн де Куртенэ (Л. В. Щерба, Евгений Поливанов ва диг.) роли асоси бозиданд. Аз миёнаи с-хои 20-ум «таълимоти нав дар бораи забон»-и Марр ба руи кор омад, ки беасос будани он дар аснои мубохисаи соли 1950 оид ба забоншиноси ошкор карда шуд. Дар солхои 40—50 доир ба эабоншиносни мудоисави-таърихи як силсила таълифот ба миён омад. Дар замони хозира шохахои гуногуни Забоншиноси ба истилох, «забоншиносии амали» (тарчумаи мошинй, статистикаи нутк ва диг.) инкишоф ёфта истодаанд.
[вироиш] Забоншиносии точик
Забоншиносии тоҷик низ таърихи хеле кадим дорад. Таълиму таргиби Авесто ва дигар осори кадим бе асархои тасрифию тафсири муикин набуд. Вале аз он замонхо то ба мо асаре доир ба Забоншиноси нарасидааст. Забоншинисони тоҷик аз комьёбихои Забоншиносии Хиндустон ва Юнони Кадим хабар доштанд вагарна, дар Забоншиносии араб он кадар сахми калон намегузоштанд (таълифоти забоншиносии Сибавейх., Ахфати Акбар ва г.). Аз а. 10 cap карда дар шароити дузабони ва сезабони забоншиносони точику форс бештар ба лугатсози машгул шудаанд. Дар ин давра як датор лугатхри араби-точики, точики-турки, лугатҳои тафсири ва тафсирии сохави ба вучуд оиаданд.