มาตราตวง

จากวิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี

บทความนี้ต้องการเก็บกวาด ตรวจสอบ ปรับปรุง แก้ไขรูปแบบ เพิ่มแหล่งอ้างอิง ใส่หมวดหมู่ หรือภาษาที่ใช้
ส่วนใดส่วนหนึ่งหรือในหลายส่วนด้วยกัน
คุณสามารถช่วยตรวจสอบ และแก้ไขบทความนี้ได้ด้วยการกดที่ปุ่ม แก้ไข ด้านบน
กรุณาเปลี่ยนไปใช้ป้ายข้อความอื่น เพื่อระบุสิ่งที่ต้องการตรวจสอบ หรือแก้ไข
ดูรายละเอียดเพิ่มเติมที่ วิธีแก้ไขหน้าพื้นฐาน คู่มือการเขียน และ นโยบายวิกิพีเดีย ซึ่งสามารถดูตัวอย่างบทความได้ที่ บทความคุณภาพ และเมื่อแก้ไขตามนโยบายแล้ว สามารถนำป้ายนี้ออกได้

มาตราตวง

โดย...นิทัศน์ จิระอรุณ

จากบทความ “เรื่องของมาตราวัด” ที่ได้เขียนมาแล้ว[1] คราวนี้มาดูเรื่องของมาตราตวงกันบ้าง มาตราวัดที่ได้กล่าวมาแล้วนั้นเกี่ยวข้องกับความยาว ขนาด ระยะทาง ส่วนมาตราตวงเกี่ยวข้องกับปริมาตร ซึ่งมีหน่วยที่ใช้กับการตวงของเหลว ของแข็ง และวัดปริมาตรของแก๊ส หลายอย่าง

ในทางวิทยาศาสตร์ ในระบบเมตริก หน่วยวัดปริมาตรก็มี ลิตร(litre หรือ liter, อังกฤษใช้ litre อเมริกันใช้ liter) สัญลักษณ์ใช้ l หรือ L (ตัวแอลเล็กหรือตัวแอลใหญ่) หน่วยย่อยลงมาก็มี เดซิลิตร, ดล. (decilitre, dl), เซนติลิตร, ซล. (centilitre, cl), มิลลิลิตร, มล. (millilitre, ml) ซึ่งยังคงใช้กันมากในปัจจุบัน เช่น ระบุราคาน้ำมันเบนซิน ดีเซล แก๊สโซฮอล์ ว่าเป็นลิตรละเท่าไร บอกความจุของน้ำอัดลมในขวดเป็น 1.25 ลิตร, 2 ลิตร บอกความจุของวิสกี้ เบียร์ ไวน์ ในขวดเป็น l, dl, ml หรือ cl บอกความจุของแชมพูในขวดเป็น ml เป็นต้น

ความสัมพันธ์ของหน่วยเหล่านี้คือ 1 l (1 ลิตร) = 10 dl = 100 cl = 1000 ml

หน่วยที่ใหญ่กว่าลิตรก็มี เช่น เดคาลิตร, ดคล. (decalitre, dal) ซึ่งเท่ากับ 10 ลิตร เฮคโตลิตร (hectolitre, hl) ซึ่งเท่ากับ 100 ลิตร เป็นต้น

เมื่อใช้ระบบ SI (Systeme Internationale) หน่วยปริมาตรถ้าใช้ตามหน่วยหลักของความยาวซึ่งเป็นเมตร ก็จะเป็น ลูกบาศก์เมตร(cubic metre, m^3) เช่น ใช้น้ำประปาไป 12 ลูกบาศก์เมตร(หรือทางประปาเรียกว่าใช้ไป 12 หน่วย) เป็นต้น หน่วยย่อยลงไปที่ใช้มาก คือ ลูกบาศก์เซนติเมตร, ซม^3 หรือ ซี.ซี. (cubic centimetre, cm^3) เช่น เบียร์กระป๋องมีความจุขนาด 330 ซม^3 เป๊บซี่หรือโค้กขนาด 325 ซม^3 แชมพูขนาด 400 ซี.ซี. น้ำปลา 700 ซม^3 เป็นต้น

ความสัมพันธ์ระหว่างลิตรกับหน่วย SI เหล่านี้ คือ 1 l (1 ลิตร) = 1000 cm^3 และ 1 m^3 = 1000 l (1000 ลิตร)

ระบบอังกฤษมี ลูกบาศก์ฟุต (ft^3) ลูกบาศก์นิ้ว (in^3) ซึ่ง 1 ft^3 = 28.317 l(ลิตร) = 28,317 cm^3 = 0.028317 m^3

1 in^3 = 1.6387 x 10^–5 m^3

หน่วยปริมาตรของต่างประเทศที่เราได้ยินกันยังมี แกลลอน(gallon) 1 แกลลอน = 4.546 ลิตร (British Imperial gallon) ส่วนแกลลอนของสหรัฐอเมริกา(U.S. gallon) ไม่เท่ากับของอังกฤษ กล่าวคือ 1 U.S. gallon = 3.785 ลิตร

สำหรับน้ำมันปิโตรเลียม ยังมีการใช้หน่วย บาร์เรล(barrel) โดยที่ 1 บาร์เรลเท่ากับประมาณ 159 ลิตร และ 1 บาร์เรล = 35 แกลลอนอังกฤษ ส่วนในสหรัฐอเมริกา 1 บาร์เรล = 42 แกลลอน

สำหรับการตวงวัดเหล้าในบาร์ ยังมีการใช้ถ้วยตวงที่มีขีดบอกปริมาตรเป็น ออนซ์(onze) ด้วย (ซึ่ง ออนซ์ มีที่ใช้ทั้งในแบบปริมาตรและแบบน้ำหนัก) และมีการใช้หน่วย ควอต(quart) ซึ่ง 1 ควอต = 32 ออนซ์ และ 1 แกลลอน = 4 ควอต

การตวงยา อาหาร และส่วนผสมในการทำอาหาร ยังอาจมีการใช้ หน่วย ช้อน ด้วย เช่น ให้รับประทานยาครั้งละ 1 ช้อนชา, 1 ช้อนโต๊ะ ซึ่ง 1 ช้อนโต๊ะ = 3 ช้อนชา

ในเรื่องการตวงเหล้า การตวงวัดในบาร์ การตวงวัดในเรื่องเกี่ยวกับการปรุงอาหาร ยังมีหน่วยอื่น ๆ บางอย่างด้วย เช่น ไพนท์ (Pint) เพค(Peck) บุเชล(Bushel) ถ้วยตวง(Cup) เป็นต้น และมีความสัมพันธ์กับหน่วยตวงอื่น ๆ เช่น 1 เพค = 8 ควอต 4 เพค = 1 บุเชล 1 ถ้วยตวง = 8 ออนซ์ เป็นต้น

แล้วมาตราตวงของไทยโบราณของเราล่ะ มีอะไรกันบ้าง?

มีการใช้ ทะนาน ถัง ตวงสิ่งของ ซึ่งเรามักจะคุ้นเคยกับเรื่องการตวงของแข็งมากกว่า เช่น เราคงทราบเรื่องการละเล่นของเด็กไทยอย่างหนึ่งที่มีเนื้อร้องตอนเล่น ว่า

“รีรีข้าวสาร   สองทะนานข้าวเปลือก
 เลือกท้องใบลาน  เก็บเบี้ยใต้ถุนร้าน
 คดข้าวใส่จาน  พานเอาคนข้างหลังไว้” [2]

ทะนาน เป็นเครื่องตวงอย่างหนึ่ง ทำด้วยกะลามะพร้าว [3] โดยที่ 20 ทะนานเป็น 1 ถัง แล้วยังมี ทะนานหลวง ซึ่งเท่ากับ 1 ลิตรในระบบเมตริก ด้วย

นอกจาก ถัง แล้ว ยังมีอีกคำคือ สัด ซึ่ง สัด ก็เป็นภาชนะสานที่ใช้ตวงข้าว ส่วนถังนั้นสมัยโบราณทำด้วยไม้ คงมีการใช้ ถัง กับ สัด ปน ๆ กัน แต่ถัง กับ สัด มีขนาดไม่เท่ากัน ไม่ควรใช้แทนกัน ดังมีคำกลอนจากนิราศภูเขาทองของสุนทรภู่ [4] ตอนหนึ่ง ซึ่งนำคำ ถัง กับ สัด ไปเปรียบเทียบกับพฤติกรรมที่ไม่เหมาะสม ไม่ยุติธรรม ว่า

“ จะยกหยิบธิบดีเป็นที่ตั้ง ก็ใช้ถังแทนสัดเห็นขัดขวาง

จึ่งจำลาอาวาสนิราศร้าง มาอ้างว้างวิญญาณ์ในสาคร”

มีข้อมูลระบุว่า สัดใช้ตวงข้าวเปลือก และ 1 สัด เท่ากับ 25 ทะนาน ส่วนถังใช้ตวงข้าวสาร และ 1 ถังเท่ากับ 20 ทะนาน และ ข้าวสาร 100 ถัง เท่ากับ 1 เกวียน [5]

ยังมีหน่วยโบราณอื่น ๆ ที่มีขนาดน้อยกว่า ทะนาน เป็นการวัดโดยประมาณ เช่น

4 กำมือ (มุฏฐิ) = 1 ฟายมือ (กุฑวะ)

2 ฟายมือ = 1 กอบ (ปัตถะ)

2 กอบ = 1 ทะนาน (นาฬี หรือ นาลี) เป็นต้น [6]

ขนาด “ฟายมือ” คือ เต็มอุ้งมือ หรือ เต็มฝ่ามือที่ห่อเข้าไป

จะเห็นว่า หน่วยสำหรับการตวงก็มีมากพอสมควร ก็ขอจบเรื่องราวของมาตราตวงแต่เพียงเท่านี้


หนังสืออ้างอิง

[1] นิทัศน์ จิระอรุณ, “เรื่องของมาตราวัด”, ข่าวสารคณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่, ปีที่ 11 ฉบับที่ 52, ต.ค. – ธ.ค. 2547, หน้า 1 - 4

[2] ผะอบ โปษะกฤษณะ, “การละเล่นของไทย”, สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ ฉบับอิเล็กทรอนิกส์, โครงการสารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ , 2545

[3] ราชบัณฑิตสถาน, “พจนานุกรมไทยฉบับราชบัณฑิตสถาน พ.ศ. 2493” , พิมพ์ครั้งที่ 4, 2503

[4] สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, “ชีวิตและงานของสุนทรภู่”, พิมพ์ครั้งที่ 10, สำนักพิมพ์เสริมวิทย์บรรณาคาร, 2518

[5] ราชบัณฑิตสถาน, “สารานุกรมไทย เล่ม 13” , พิมพ์ครั้งที่ 2, บริษัทรุ่งศิลป์การพิมพ์, 2524, หน้า 8470 - 8478

[6]  สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส, “สารานุกรมพระพุทธศาสนา”, พิมพ์ครั้งที่ 2, มหามกุฏราชวิทยาลัย, 2539

หมายเหตุ ดูบทความเรื่อง มาตราตวง ที่เป็นไฟล์ pdf ได้ในเว็บไซต์นี้ เช่นกัน