ปฏิทินจันทรคติปักขคณนา
จากวิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี
[แก้] ปักขคณนา (การนับปักษ์. วิธีคำนวณดิถีตามปักษ์)
คือ การคำนวณหาวันขึ้นแรกกี่ค่ำ ๆ ให้แม่นยำตรงตามการโคจรของดวงจันทร์อย่างแท้จริง โดยมุ่งหา วันพระจันทร์เต็มดวง หรือ วันเพ็ญ (ขึ้น 14 - 15 ค่ำ) วันพระจันทร์ดับ หรือ วันดับ (แรม 14 - 15 ค่ำ) และ วันพระจันทร์กึ่งดวง (ขึ้น 8 ค่ำ และ แรม 8 คำ) ตรงกับวันที่ดวงจันทร์เป็นอย่างนั้นจริงๆ ซึ่งบางเดือนข้างขึ้นอาจมีเพียง 14 วัน (วันเพ็ญ เมื่อขึ้น 14 ค่ำ) ก็มีข้างแรมอาจมีเต็ม 15 วันติดต่อกันหลายเดือนก็มี ต้องตรวจดูเป็นปักษ์ๆ ไป จึงใช้คำ ปักษ์ถ้วน ปักษ์ขาด ไม่ใช่เพียง เดือนเต็ม เดือนขาด
เป็นวิธีคำนวณที่สลับซับซ้อน โดยอาศัย กระดานปักขคณนา ซึ่งเป็นวิธีคำนวณที่ แตกต่างจากปฏิทินหลวง หรือปฏิทินของราชการ ที่ใช้วิธีคำนวณเฉลี่ยให้ข้างขึ้นเต็ม 15 วันเสมอไป ส่วนข้างแรมเดือนคู่มี 15 วัน เดือนคี่เรียกว่าเดือนขาดมี 14 วัน เดือนคี่เรียกว่าเดือนขาดมี 14 วัน สลับกันไป (แม้จะคำนวณด้วยวิธีที่พิเศษออกไป แต่วันเดือนเพ็ญเดือนดับที่ตรงกันก็มาก ที่คลาดกันก็เพียงวันเดียว)
ปักขคณนา นี้พระบาทสมเด็จพระจาอมเกล้าฯ ทรงค้นคิดวิธีคำนวณขึ้นใช้ในพระสงฆ์คณะธรรมยุต เพื่อเป็นเครื่องกำหนดวันสำหรับพระสงฆ์ทำอุโบสถและสำหรับอุบาสกอุบาสิกา รักษาอุโบสถศีลฟังธรรมเป็นข้อปฏิบัติของคณะธรรมยุตสืบมา
[แก้] กระดานปักขคณนา
ตามพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เรื่อง "วิธีปักขคณนา" จากหนังสือ "ความรู้เรื่องปักขคณนา", มหามกุฏราชวิทยาลัย, หน้า 42 (ตัวสะกดรักษาตามต้นฉบับเดิม)
"จะว่าด้วยกาลนับปักข์ตามมัชฌิมะคติให้ปริสัช ที่ไม่รู้ภาษามคธได้เข้าใจ ก็คำที่เรียกว่าปักข์นั้น คือแปลว่าปีกแห่งเดือน คือนับแต่พระจันทร์เพ็ญจนดับ ดับจนเพ็ญเรียกว่าปักข์หนึ่งๆ ก็ในปักข์หนึ่งนั้นบางทีมีวัน 14 15 ก็ในปักข์ 15 นั้น เรียกว่า ปักข์ถ้วน ในปักข์ 14 นั้น เรียกว่า ปักข์ขาด ก็ปักข์ถ้วนสาม ปักข์ขาดหนึ่งเรียกว่า จุละวัคค์ ปักข์ถ้วนสี่ ปักข์ขาดหนึ่ง เรียกว่า มหาวัคค์ จุละวัคค์สองที มหาวัคค์ทีหนึ่ง เรียกว่า จุลละสะมุหะ จุละวัคค์สามที มหาวัคค์ทีหนึ่ง เรียกว่ามหาสะมุหะ ในชั้นนี้ใช้มหาสะมุหะเป็นพื้น มหาสมุหะหกครั้ง จุลสะมุหะทีหนึ่ง เรียกมหาพยุหะ มหาสะมุหะห้าครั้ง จุละสะมุหะทีหนึ่ง เรียกว่า จุละพยุหะ ในชั้นนี้ใช้จุละพยุหะเป็นพื้น ฯ จุละพยุหะเก้าที มหาพยุหะทีหนึ่ง เรียก จุลสัมพยุหะ จุลพยุหะสิบที มหาพยุหะทีหนึ่ง เรียกว่า มหาสัมพยุหะ ในชั้นนี้ใช้มหาสัมพยุหะเป็นพื้น มหาสัมพยุหะมาได้สิบเจ็ดที จุละสัมพยุหะมาทีหนึ่ง เมื่อเป็นไปได้เท่านี้ คะติพระ 1, 2 ว่าจะได้เป็นเหมือน โดยมัชฌิมะคะติครั้งหนึ่ง ฯ"
กระดานปักขคณนานั้น เป็นที่มาให้เกิดปฏิทินจันทรคติไทยแบบปักขคณนาวิธี โดยมาจากการกำหนด ดิถี หรือ Lunar Day ที่มีความแม่นยำขึ้นกว่า ปฏิทินจันทรคติแบบราชการ ด้วยค่าความละเอียดที่ รอบ 1 เดือนข้างขึ้นข้างแรม (มาส) มีระยะเวลา 29.530593514175 วัน โดยประมาณ (หรือ 289577 / 294180 x 30 วัน ) และใช้หลักการทดดิถีไปทีละวันๆ จึงเกิดเป็นรูปแบบกระดานปักขคณนาวิธีขึ้นมา ด้วยค่าระยะ 1 มาสที่ สมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเลือกใช้ ก็มีความแม่นยำใกล้เคียงกับค่าความละเอียดที่ทาง องค์การ NASA ได้กำหนดไว้ จึงถือได้ว่า มีความแม่นยำค่อนข้างสูง
สำหรับหลักการเดินหมากตามกระดานปักขคณนาวิธี นั้น เพื่อความเข้าใจโดยง่าย เข้าไปศึกษาได้ที่ กระดานปักขคณา
[แก้] สมการทั่วไปแห่งปักขคณนา
โดยย่นย่อ สรุปเหลือเพียง 4 สมการดังนี้
- (1) หรคุณปักขคณนา คือ จำนวนวันทั้งหมดสำหรับปักขคณนา โดยทำการเริ่มต้นนับตั้งแต่วันที่ 28 มกราคม พ.ศ. 2278 (ค.ศ. 1736) ถึงวันที่ต้องการ
-
- หรคุณปักขคณนา
- โดย
- หรคุณปักขคณนา
-
-
-
- P คือ ปักขคณนารอบที่
- A คือ สัมพยุหะที่
- B คือ พยุหะที่
- C คือ สมุหะที่
- D คือ วรรคที่
- E คือ ปักข์ที่
- F คือ วันทางจันทรคติ
-
- P, A, B, C, D, E, F ≥ 1 และ เป็นค่าที่มากที่สุดที่ทำให้สมการเป็นจริง
-
-
- สมการข้างต้น เมื่อทำการแก้สมการทางคณิตศาสตร์ เราจะทราบค่า ตำแหน่งสัมพยุหะ, พยุหะ, สมุหะ, วรรค, ปักข์ และ วันทางจันทรคติ ออกมาได้
- (2) ปักขเกณฑ์ คือ จำนวนปักข์ทั้งหมดที่เริ่มนับตั้งแต่วันที่ 28 มกราคม พ.ศ. 2279 ถึงวันที่ต้องการ
-
- ปักขเกณฑ์
- ปักขเกณฑ์
- (3) ขึ้นแรม = เศษจากการหาร ปักขเกณฑ์ ด้วย 2
- โดย ขึ้นแรม 0 เป็น ข้างขึ้น และ ขึ้นแรม 1 เป็นข้างแรม
- (4) JD (Julian Day) คือ ตัวเลขลำดับวันทางดาราศาสตร์สากลโดยเริ่มต้นนับตั้งแต่วันที่ 1 มกราคม 4713 ก่อนคริสตกาล ถึงวันที่ต้องการ
-
- JD = หรคุณปักขคณนา
- JD = หรคุณปักขคณนา
หมายเหตุ สมการทั้ง 4 คุณไพศาล เตชจารุวงศ์ แห่งเว็บลานธรรมเสวนา ได้คิดค้นสูตรขึ้น ที่สอดคล้องกับกระดานปักขคณนา และตรงตามวิธีคำนวณแบบเก่า แต่ลัดสั้นขึ้น