Tatarstan näşriätläre
Wikipedia'dan
Bügen Tatarstanda berniçä ere näşriät bar:
- Tatarstan gäcit-jurnal näşriäte
- «Mäğärif» näşriäte
- Tezmäne tulılandırası bar...
[üzgärtü] Taríx
Küp kenä başqa xalıqlardağı kebek, Tatar millätendä dä kitap basu barlıqqa kilgänçe qulyazma kitaplar ğämäldä bulğan. Alarnı matur yazu ostaları - xattatlar küçerep taratqan.
Tatarda basma süz taríxı isä, Pótr I 1722. yılda İranğa yaw belän barğanda yazılğan Manifestnıñ Tatarça tärcemäse basıludan başlana. Ul Ästerxan şähärendä, patşanıñ yul basmaxänäsendä näşer itelä. Bu eş imperatornıñ kiñäşçese kenäz D.K.Kantimer (1673-1723; çığışı belän Qırım Tatarı) häm tärcemäçese K.M.Täfkilev tarafınnan başqarıla.
1785. yılda Peterburda Ğäräpäliftä Tatar telendäge berençe kitap - «Urıs imperisendä wiläyätlärneñ nizam wä tärtibe...» - dönya kürä.
1801. yılda Qazanda berençe basmaxänä bularaq «Asía» basmaxänäsen A.Buraşev aça.
1807. yılda Qazan guvernısı idaräse, 1809. yılda Qazan üniversitäte qarşında basmaxänälär, L.Şevis, R.Säğidev, Ş.Yäxin, K.A.Tilli, G.M.Veçeslav w.b.nıñ xosusí basmaxänäläre açılu Tatarça kitap bastırunı tağın da köçäytä. Basmaxänälärdä Tatar telendä ädäbi häm dini kitaplar, şämäillär w.b. çığarıla.
19. yözneñ 1. yartısında näşer itelgän kitaplar sanı buyınça Qazan Räsäydä, Mäskäw belän Peterburdan qala, öçençe urınnı alıp tora.
19. yöz axırında Qazanda 15läp basmaxänä isäplänä, yıl sayın ğömümi basması 1.5-2 mln. danä täşkil itkän 140-180 isemdä Tatar kitabı dönya kürä. Alarnıñ bağışlaw törle ölkälärgä qarí: mäğrifät, däwalaw, xoquq, taríx, tabíğat fännäre, Íslam dine fiker iäläreneñ dingä, fälsäfägä häm taríxqa bağışlanğan äsärläre, süzleklär, üzöyrätkeçlär.
20. yöz başında basmaxänälär sanı tağın da arta, Qazanda wä Irımbur, Ufa, Ästerxan, Peterbur, Mäskäw kebek Tatarlar yäşägän küp şähärlärdä kitap näşer itü häm satu şirkätläre barlıqqa kilä (Kärimnärneñ kitap satu şirkäte, «Sabax», «Millät», «Mäğärif» w.b.).
Tatar kitapların bastıru eşendä Qazanda B.L.Dombrovski, V.V.Varaksin, İ.V.Yermolayeva, Irımburda «Kärim-Xösäyen kitap şirkäte», Peterburda İlyas Borağan'skiy, Troiskida «Xezmät» näşriäte, Orskida «Şäreq», Estärletamaqta «Qäläm», Mäskäwdä Qaramış näşriätläre h.b. basmaxänäläre zur tırışlıq kürsätälär.
1910. yılda Qazanda 26 basmaxänä bula, alarda 1000nän artıq isemdä kitap, şul isäbendä 418 Tatar kitabı dönya kürä (ğümümi basu 586.8 meñ danä). Räsäydä näşer itelgän Tatar kitaplarınıñ 85%qa yaqını Qazanda basıla.
Dönyawí eçtälekle, uqu-uqıtu häm matur ädäbiät kitapları arta. Fänni basmalar arasında berençe urınnı R.Fäxretdin, M.Rämzi, H.Atlasí, Ğ.Äxmär'ev, X.Fäyzilärneñ ğömümi wä milli taríxqa qarağan äsärläre alıp tora. M.Bigi'ev, Z.Kamalí, Z.Qadírí, Ğabdulla Bubí, R.Fäxretdin w.b. taríx häm Íslam fälsäfäsenä qarağan xezmätläre basılıp çığa.
Tatar kitaplarınıñ bizäleş häm basılış däräcäseneñ üsüe Íbrahím Yüzi'ev, M.İdrisi, Ğ.Kamallarnıñ eşçänlegenä bäyle. Ğ.Kamal Tatar basmaxänäläre öçen 30ğa yaqın yaña tör xäref yazılışın ğämälgä kertä. Tatar basmaların räsemnär belän bizäw 19. yöz axırında başlana wä 20. yöz başında kiñ tarala.
1918. yıldan soñ basmaxänälär Sovet däwläte qaramağına küçerelä häm ereländerelä. Kitap basu tulısınça däwlät häm däwlät firkäse küzätüendä başqarıla. 1919. yılda “Gosizdat”nıñ Qazan bülege oyışa. Kübesençä säyäsi, uqu-uqıtu häm fänni-ğämäli ädäbiät näşer itelä. Barlıq kitaplarnıñ 50%tan artığı Tatar telendä çığa.
1960.-1990. yıllarda cömhüriättä Tatarstan gäcit-jurnal näşriäte tözelä, «Mäğärif», «Fän» kebek yaña näşriätlär oyıştırıla, soñraq «Íman», «Tatar kitabı», «Milli kitap», «Ruxiät», «Matbuğat yortı», «Rannur» w.b. näşriätlar barlıqqa kilä.