Termiz

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

1999 yil noyabr oyida YUNESCO Bosh konferensiyasining Parijda bo`lgan 30-majlisida Markaziy Osiyoning qadim shahrlaridan biri Termiz shahrining 2500 yillik yubileyini 2001 yilda xalqaro miqyosda nishonlashga qaror qilindi. Mazkur qaror munosabati bilan Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1999 yilning 27 dekabrida "Termiz shahrining 2500 yillik yubileyini 2001 yilda o`tkazish va unga tayyorgarlik ko`rish to`g`risida" maxsus qaror qabul qilindi.

Ushbu qarorlar asosida 2002 yil 2 aprelda o`zining 2500 yillik yoshini nishonlagan Termiz shahri ko`plab katta voqealar va larzalarni boshidan kechirgan. Butun tarixi davomida Termiz Markaziy Osiyo xalqlari madaniy taraqqiyoti va o`zbek xalqi davlatchiligi tarixida muhim rol o`ynagan. "Buyuk Ipak Yo`li"ning asosiy chorrahalaridan biri sifatida dunyo sivilizatsiyasi rivojiga sezilarli darajada hissa qo`shgan qadim shahardir. Buddizm dinining va u bilan bog`liq bo`lgan memorchilik an`analarining Xitoy va Uzoq Sharq mamlakatlariga tarqalishi ham aynan Termiz orqali yuz bergan.

Termizning geografik jihatdan qulay joylashishi, iqlimi va strategik mavqei ko`plab davlatlar va hukmdorlarning diqqat-e`tiborini o`ziga tortar edi. Shuning uchun u Eron va grek, arab va mo`g`ul bosqinchilarining hujumlariga duchor bo`ldi, Movarounnahr ichki qon to;kishlarini boshidan kechirdi, mahalliy hokimlar zulmidan azob chekdi. Termiz istilochilarning olovli janglarida yonib ketar, kulga aylanar, qaddini rostlab paydo bo`lardi, o`sib shon-shuhrat va qudratga ega bo`lardi. U yana halok bo`lardi, yonardi, kulga aylanardi va yana o`zini tiklab ulg`ayardi. Shu sababli Termizning har safar qaytadan tiklanishi qadimgi o`rnida yuz bermagan.

Ko`hna Termiz yoki Kushon Termizi amudaryo bo`yida rivoj topgan bo`lsa, Chingizxon bosqinidan song u sharqroqda Surxondaryo bo`yida qad ko`tarib gullab-yashnaydi. XVIII asrning ikkinchi yarmidagi o`zaro urushlar tufayli vayronaga aylangan Termiz XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab janubroqda Pattakesar qishlog`i zaminida bunyod etiladi va ravnaq topadi. Ko`hna Termiz obidalari o`zining takrorlanmasligi bilan hamisha qadimgi davr mualliflari, ilk o`rta asr Xitoy sayyohlari va musulmon davri tarixchilarining diqqat-markazida bo`lib keldi.

Termiz haqidagi qimmatli yozma ma`lumotlar VII asrda Xitoy sayyohi, buddizm monaxi Syuan Tzyan yozmalarida; IX-X asrlar arab muarrixlari Ibn Xo`rdodbeh, Ibn Xavqal, Maqdisiy, Istahriy asarlarida; grek, arman, xitoy, fors, arab manbalarida; qadimiy "Shohnoma" dostonida, ulug` alloma Abu Rayhon Beruniy, arab sayyohi Ibn Battuta, Ispaniya elchisi Ryui Gonsales de Klavixo, venger sharqshunosi Herman Vamberilar asralarida, o`rta asr mutafakkirlari Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Muhammad Bobur, Hofiz Abru, Anvariy, Hofizi Tanish Buxoriy, Davlatshoh Samarqandiy asarlarida berilgan. Termiz tarixini o`rganishga qiziqish ayniqsa XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridan yanada kuchaydi. Arxeolog olimlardan V. V. Bartold, D. N. Logofet, N. A. Mayev, V. V. Krestovskiy, I. V. Mushketov, A. A. Semenov, M. E. Masson, V. A. Shishkin, T. V. Grek, B. N. Kostalskiy, B. B. Piotrovskiy, V. A. Vyatkin, D. D. Bukinich, B. N. Zasipkin, L. A. Albaum, G. A. Pugachenkova, E. V. Rtveladze, Ya. G`ulomov, A. A. Asqarov va boshqalar Termizni shaxsan o`rgandilar va ilmiy xulosalari bilan shahar tarixini boyitdilar.

Ko`hna Termiz tarixini o`rganishda 1926-1927 yillarda professor Denike boshliq Moskvaning Sharq xalqlari madaniyati muzeyi ekspeditsiyasi, 1936-1939 yillarda professor M. E. Masson rahbarligidagi Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasi, 1961 yili B. Ya. Staviskiy boshchiligidagi Sharq xalqlari muzeyi va Davlat Ermitaji arxeologik ekspeditsiyasi, 1959 yildan professor G. A. Pugachenkova boshliq O`zbekiston Respublikasi Sharqshunoslik instituti ekspeditsiyasi, 1972 yildan professor V. M. Masson boshchiligidagi O`zbekiston Respublikasi FA Arxeologiya Institutining Baqtriya ekspeditsiyasi, 1980 yildan akademik A. A. Askarov boschiligidagi kompleks ekspeditsiyasi, 1993 yildan professor T. Shirinov boshchiligidagi O`zbekiston Respublikasi FA Arxeologiya Institutining Pyer Lerish boshchiligidagi Fransiya Ilmiy tadqiqotlar Instituti Milliy Markazi va Kyudzo Kato boshchiligidagi Yaponiyaning Buyuk Ipak Yo`li Akademiyasi bilan hamkorlikda olib borayotgan ekspeditsiyalari katta ahamiyatga ega bo`ldi. Natijada, miloddan avvalgi I ming yillik ortalaridan tortib, XVII asrga qadar Termiz shahri xalqlarining moddiy va ma`naviy madaniyatini yorituvchi ko`plab arxeologik dalillar qo`lga kiritildi. Mazkur ekspeditsiyalar tarkibida Termiz Davlat Universitetining arxeolog olimlari ham faol ishtirok etib kelmoqdalar.

Rivoyatlarga ko`ra, Termizni miloddan avvalgi VII asrda Baqtriyaning birinchi podshosi Zaroastr bunyod etgan. Miloddan avvalgi VI asrda bu yerlarni bosib olgan Eron Ahamoniylari Termizni juda ko`hna shahar deb ta`riflashgan. Shahar Aleksandr Makedonskiy bosqiniga qadar Ahamoniylar davlatiga bo`ysungan.

Termizning tarixiga kirgan ilk nomlaridan biri Taramasta - Taramata (baqtrcha - daryo qirg`og`i) bo`lgan. MIloddan avvalgi 327 yili Aleksandr Makedonskiy Termizni zabt etib, shaharni o`z nomi bilan Aleksandriya deb ataydi. Aleksandr Makedonskiy hukmronligi tugaganidan keyin Grek-Baqtriya davlatining asoschisi Demetriy shaharga Demetris nomini beradi. Miloddan avvalga I asrda Grek-Baqtria davlatining kushonlar tomonidan tor-mor qilinishi munosabati bilan Termiz, yozma manbalarning guvohlik berishicha, Ta-limmi shahri deb Xitoy manbalarida esa, Tu-mi (Tami) deb atala boshlaydi. Termiz asosan kushonlar davrida (mil. avv. I - mil. III asrlar) yuksak rivojlanadi. Bu davrda Termiz Hindiston bilan g`arb, shimol, sharq mamlakatlari bilan bo`g`laydigan savdo yo`llaridagi yirik shaharga aylanadi. Termizda ko`plab budda ibodatxonalari va mo`la-maqbaralar quriladi.

V-VI asrlarda Termiz yuz bergan urushlar oqibatida goh eftaliylar hukmronligi, gohida eron sosoniylari hukmronligi ostida bo`ldi. VII asrdab boshlab Termizni termizshohlar sulolasi boshqardi. 705 yili Termizni arab istilochilari zabt etdilar. IX -XII asrlarda Termiz yirik feodal shahar sifatida ma`muriy, savdo, hunarmandchilik va ilm-ma`rifat markaziga aylandi. Bu davrda shaharni o`rab turgan istehkom devorning uzunligi 10 km ni tashkil etib, 9 ta darvozasi bo`lgan. Shu davrda Termizda dunyoga mashhur bo`lgan shoirlar, allomalar, muhaddislar, diniy va dunyoviy olimlar yetishib chiqdi.

IX-XII asrlarda Termiz G`aznaviylar, Saljuqiylar va Qoraxoniylar davlarlari tasarrufida bo`ldi. 1206 yili Xorazmshoh Muhammad davlati ixtiyoriga o`tdi. 1220 yili Chingizxon qo`shinlari tomonidan 11 kunlik qamaldan song vayron qilindi. XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Termiz eski o`rnida emas, sharqroqda Sulton Saodat maqbarasi tevaragida yana rivojlandi. Temuriylar davlati tarkibiga o`tgandan keyin u gullab-yashnaydi va Shahri g`ulgula nomini oldi.

Termiz Shayboniylar davlati tasarrufiga o`tgandan keyin ham rivojlanishda davom etdi. Kohna Termiz qal`asini qayta tiklash ishlari olib borildi. Minoralar, masjidlar va xonaqohlar qurildi.

Ilm-ma`rifat rivoj topdi. XVIII asrning ikkinchi yarmida olib borilgan o`zaro janglar, taxt talashishlar tufayli Termiz butunlay vayron bo`ldi. Faqat Salovat va Pattakesar qishloqlarigina saqlanib qoldi. Masjidlar, minoralar va saroylar quladi. XVII asrning ikkinchi yarmida Surxondaryo bo`yidagi Ko`hna Termizdan janubda Pattakesar qishlog`i paydo bo`ldi. Qishloqning kengayib borishi hisobiga oradan bir asr o`tgandan keyin hozirgi Termiz shahri qad ko`tardi. Yangi Termizning vujudga kelishi Rossiya-Angliya munosabatlarining keskinlashgan davriga to`g`ri keldi-ki, Rossiya bu joylarda o`z ta`sirini kuchaytirish maqsadida O`rta Osiyoga harbiy yurishlarini boshlab yuborgan edi.

1873 yilning 28 sentyabridagi shartnoma Buxoroni Rossiyaga qaram davlatga aylantirgan bo`lsa, 1888 yil 23 iyundagi qo`shimcha shartnoma ruslarning Termizga kelishi va bu yerda istehkomlar qurish masalasini hal qilgan edi. 1893 yilning 15 yanvarida Termiz Buxoro amiri tomonidan Rossiya hukumatiga berilgan edi. Yangi Termizda Rossiya manfaatini himoya qilish maqsadida qurilishlar boshlandi, ko`plab harbiy qismlar keltirildi. Tuproqqo`rg`on va mustahkam istehkom qurildi. Termir yo`l qurilishi, telegraf, aloga, elektr tarmoqlarining tortilishi Termizning rivojlanishi va Amudaryo bo`yidagi harbiy-strategik ahamiyatga ega bo`lgan shaharga aylanishiga olib keldi.

1917 yilgi davlat to`ntarishidan keyingi Sovet imperiyasi davrida ham Termiz o`zining harbiy-strategik ahamiyatini yo`qotmadi. Bu davrda Termizda katta-katta inshootlar qurildi. Ma`muriy binolar qad ko`tardi. Ilm-fan rivojlandi, madaniyat va san`at ravnaq topdi.

Mustaqillik yillarida Termiz chiroyini yanada ochdi, shahar ko`chalari boshqadan qurilib, ravon va keng ko`chalarga aylantirildi, istirohat bog`lari, sharqona usuldagi muhtasham va obod bozorlar, zamonaviy ma`muriy binolar, o`yingohlar, teatr va kinoteatrlar, ilm-fan maskanlari barpo etildi, borlari ta`mirlandi. Qisqasi, shaharning qiyofasi tanib bo`lmas darajada o`zgardiki, bu o`z navbatida har bir termizlik qalbida quvonch va faxrlanish hissini uyg`otmoqda.


Termez is administrative centre of the southmost region of the country - of Surkhandarya, and at the same is the southmost town of the country.

Town is located on the river Amu-Darya, which at the same time serves as a borderline with Afghanistan. Although majority of population are uzbeks, tajiks play very important part in forming the demographic map of the whole Surkhandarya region, including Termez as well. Russians and Turkmen follow tajiks.

Local people's main employment source is agriculture, although town has a number of small to medium size companies involved in, again, reprocessing the agricultural products and producing raw materials designed for further use in the final stages of manufacturing process (raw-material base).

Although economic recession and stagnation is believed to damage the consumption and saving power of people, even with constant increases in tuition fees, Termez State University is considered to be one of the highly competitive universities in the area (in the South), partly owing to its being only University in Surkhandarya, whereas Samarkand, a region one over after Kashkadarya towards North has a fewer more than 5: locals tend to prefer to send their children to Termez, mainly because of heavy financial burden of sending them further North - expensive areas.


The river Amu Darya divides the two countries and the "Bridge of Appeasement" is the only way to Afghanistan.

An ancient settlement was discovered near Termez, which was populated in the times of the Greek-Bactrain rules (3rd - 2nd c. B.C). It was center of Buddhism at the period of Kushans (1st -2nd c. A.C.) When Arabs came (in the 7th -8th c.) the city became the center of Islam. During Amir Timur's time Termez continued to prosper, however it was destroyed at the end of 17th century. In 1897 the modern city emerged with Russian fortress and garrison. Termez was a primary transit point during the Soviet occupation (1979-89) of Afghanistan.

Historical and architectural monuments of Termez:

  • Kyrk-Kyz (out-of-town Palace Country Estate) (9th -14th c.)
  • Palace of Termez rulers (11th -12th c.)
  • Architectural Complex of Khakim-at-Termezi (10th -15th c.)
  • Architectural Ensemble Sultan-Saodat (10th - 18th c.)
  • Kokildora Mausoleum-Khanaka (16th c.)
  • Kara-Tepe Monastery (2nd - 4th c. A.D.)
  • Fayaz-Tepe Monastery (1st - 3rd c. A.D.)
  • Zurmala Tower (1st -2nd c. A.D.)

For more archaeological news about the ancient city of Termez, see the web site of the French-Uzbek mission http://ximebenj.club.fr/index.htm.

During the war in Afghanistan (1979-89) over 100,000 Soviet troops were based in Termez. The airbase is currently the main support base for German and Dutch forces operating with the ISAF in Afghanistan.

[tahrir] Weblinks

O`zbek viki / Ўзбек вики
o`zgarishlar / ўзгаришлар