O`zbekiston SSRI tarqibida

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

[tahrir] O`zbekiston XX asrning 20-40-yillarida

1924 yili O`zbekiston respublikalardan biri sifatida Sovet Ittifoqi tarkibiga kirdi. 1927 yilning martida O`zbekistonning birinchi Konstitusiyasi qabul qilindi. O`sha yillari xalq xo`jaligi va madaniyatni rivolantirishda respublikalararo boshqaruv organlari - O`rta Osiyo iqtisodiy kengashi (1923 y.), N?aaacaiaoic, N?aaacainieai aa aio?aea? зae ?eeoa?e ?ieu ?eiaaai. Qisqa vaqt ichida respublikada fuqarolar urushining ayanchli oqibatlari bartaraf etildi. Sanoat jadal sur'atlarda rivojlandi. Mashinasozlik, metalni qayta ishlash va energiya sohalarida eng salmoqli o`zgarishlar yuz berdi. 1928 yildan 1942 yilgacha bo`lgan davrda 515 ta sanoat korxonasi va elektrostansiya ishga tushirildi. Ular orasida Chirchiq elektrokimyo kombinati, Toshkent qishloq xo`jaligi zavodi, Quvasoy sement va ohak zavodi, Toshtekstilkombinati va boshqalar bor edi. 1925-1929 yillarda yer-suv islohoti amalga oshirildi. Qishloq xo`jaligi va irrigasiya butunlay qayta ta'mirlandi, yangi kanallar va suv omborlari qurib bitirildi. 1941 yilga kelib O`zbekiston aholisining savodxonlik darajasi 95 % ni tashkil etdi. Turkiston davlat universiteti (1920) oliy ta'limning yirik markaziga aylandi. 20- yillarning oxiriga kelib tarkibida mingdan ziyod ilmiy xodimlar mavjud o`nlab ilmiy-tadqiqot markazlari faoliyat ko`rsatar edi. 1930 yildan boshlab Toshkent O`zbekiston poytaxtiga aylandi. 1937 yilning fevralida O`zSSRning yangi konstitusiyasi qabul qilindi. Yangi konstitusiyaga muvofiq Y. Oxunboboev va F. Xo`jaev rahbarligida respublika boshqaruv organlariga saylovlar bo`lib o`tdi. Respublikaning kundalik hayoti, butun SSSRdagi ahvol singari, Stalin shaxsiga sig`inishning avj olishi hamda totalitar boshqaruv usullarining kuchayishi shiori ostida o`tdi. O`zbekistondagi ommaviy qatag`onlik taniqli partiya va davlat arboblarining xibsga olinishidan boshlandi. Siyosiy boshqaruv organlari F. Xo`jaev, A. Ikromov, D. Manjar va boshqalarga nisbatan qalbaki ayblovlar bilan jinoiy ish qo`zg`adi. 1937 yilning avgust-sentyabr oylarida yuzlab kishilar, shu jumladan, O`zbekiston kompartiyasi rahbarlari S. Boltaboev, I. Xudoyqulov, A. Sexer, M. Shermuxamedov, M. Usmonov va boshqalar xibsga olindi. 1938 yilning bahoriga qadar obkom, shaharkom, raykom partiyalari kotiblarining 60 % dan ziyodi qatag`on qilindi.

[tahrir] O`zbekiston urush yillarida (1941-1945 yy.)

1941 yilning 22 iyunida Germaniya hujum qilmaslik to`g`risidagi bitimni buzib Sovet Ittifoqiga qo`qisdan hamla uyushtirdi. 23 iyun kuniyoq Toshkentda ko`pming kishilik yig`in bo`lib o`tdi. Unda toshkentliklar front va front ortida butun sa'y-harakatlarini fashizm ustidan g`alaba uchun safarbar etishga tayyorliklarini bildirishdi. Urushning dastlabki oylarida O`zbekistonda frontga jo`nab ketish to`g`risida 32 mingdan ziyod ariza berildi. 1941 yilning noyabriga qadar respublikada 14 ta milliy brigada - 9 ta alohida o`qchi va 5 ta otliq brigada tuzildi. 1941-1943 yillari O`zbekiston urush tufayli Rossiya, Ukraina va Belarussiyadan evakuasiya qilingan 1 million qochoq, shu jumladan 200 ming bolani o`z bag`riga qabul qildi. Harbiy holat front ortini mustahkamlash uchun favqulotda choralarni ko`rishni taqozo etardi. O`zbekistonga yuzdan ziyod sanoat korxonalari ko`chirildi. Ular orasida Leningrad to`qimachilik mashinalari zavodi, Rostselmash, "Krasn?y Aksay", Stalingrad kimyoviy kombinati, Moskvaning "Pod'emnik", "Elektrostanok" zavodlari va boshqa ko`plab korxonalar bor edi. 1941 yilning oxiriga kelib evakuasiya qilingan 50 dan ziyod korxona ishga tushirildi. 1942 yilning o`rtalarida O`zbekistonga ko`chirilgan barcha korxonalar to`la quvvatda ishlab, front uchun harbiy texnika, o`q-dorilar, kiyim-aslahalar yetkazib bera boshladi. Respublikaning sanoat korxonalari ham urushning dastlabki kunlaridanoq mudofaa mahsulotlarini ishlab chiqarishga qayta moslashtirildi. Jumladan, Tashselmash, parovoz remont zavodi, Chirchiq elektroximiya va boshqalar. 1941-1945 urush yillari davomida O`zbekistonda 280ta ishlab chiqarish korxonalari ishga tushurildi. 1943 yilda umumiy ishlab chiqarish hajmi respublikaning xalq xo`jaligida 75% ga oshdi. 1942 yilning kuzidan Bekobod metallurgiya zavodining qurilishi boshlandi. Aniqlangan volfram, molibden va mis zahiralari asosida rangli metallurgiya sohasi tarkib topdi. Olmaliq mis konidan foydalanish yo`lga qo`yildi. 1940 -1943 yillar davomida yangi elektrostansiyalar qurilishining hisobiga elektroenergiya ishlab chiqarish 3,5 barobarga ortdi. 1941 yildan 1945 yilgacha sanoatning hamma sohalarini qamrab oluvchi 280 ta yangi korxona qurib bitkazildi. O`zbekiston mamlakatning asosiy harbiy salohiyat markazidan biriga aylandi. Frontga 2000 dan ortiq samolet, 1,7 ming dan ortiq aviamotor, shuncha minamet, 22 million minalar, 560 ming snaryad, millionga yaqin granatalar, 330 ming parashyutlar, 5 ta bronopoezd, 100 ming km dan oshiq turli xildagi simlar jo`natildi. O`zbekistonga 22 ta ilmiy-tekshirish instituti, 16 ta oliy talim muassasalari, 2 ta kutubxona ko`chirib keltirildi. 1943 yilning 4 noyabrida Fanlar Akademiyasining tantanali ochilishi bo`lib o`tdi. Uning birinchi Prezidenti etib T.N. Qoriniyozov saylandi. 1944 yilning oxiriga kelib Fanlar Akademiyasining tarkibiga 22 ta ilmiy muassasalar kirar edi. 1943 yilga kelib esa respublikada 41 ta oliy talim muassasalari faoliyat yuritgan, jumladan 12 tasi ko`chirib keltirilgan, 52 tasi o`rta mahsus bilim yurtlari edi. Urush yillari davrida ularda 20 mingdan ortiq mutahassislar tayyorlandi. Milliondan ortiq o`zbekistonliklar urush frontlarida jang qilganlar. O`nlab milliy jangovor tuzilmalar tashkil etildi. Ulardan ko`pchiligi ordenlar bilan taqdirlandi va gvardiya unvonlarini oldilar. O`zbekistonlik jangchilar Brest qal'asining (D.Abdullaev, T.Aliev, Isaev, Yusupov, Laenkov F, U. Ataev va boshqalar.) Kiev, Smolensk, Odessa, Sevastopol va boshqa shaharlarning himoyasida mardonovor qatnashganlar.

[tahrir] O`zbekiston urushdan so`nggi davrda (1945-1991 yy.)

Urushdan keyingi davrda O`zbekistonda rivojlangan transport va energo tizimlari bilan ta'minlangan ko`ptarmoqli sanoatning yuksalish jarayoni davom etdi. Shaharlar ilmiy va madaniy markazlarga aylanib borardi. 1947 yilda O`zbekiston Davlat katta akademik teatri, 1964 yilda* Samarqandda opera va balet teatri ochiladi. Qishloq o`jaligida jadal usullar qo`llanilib mexanizasiyalashtirildi. 1984 yilga kelib 4175 ming ga ekin maydonlari o`zlashtirildi, ulardan 2056 ming ga paxta dalalari edi. Respublikani urushdan keyingi davrlarda , turli yillarda U.Yusupov, A,Niyozov N.Muhiddinov, Sh.Rashidov boshqardi. 80-yillarda SSSR siyosiy va mafkuraviy inqirozga duch keldi. Markazdan qochish hollari kuchayib bormoqda edi. SSSR hududida yashovchi xalqlar bu vaqtga kelib iqtisodiy va o`z milliy anglashining shunday darajasiga yetdiki, endi ittifoqdan iqtisodiy, davlat va siyosiy qaramlik xar bir respublikaning bundan keyingi ravnaqini orqaga tortuvchi holatga aylanib qolgandi. Kutilayotgan istiqbol uchun esa yangi sharoitlar kerak edi.


Bu maqola vikifikaziya qilinishi kerak.

nothumb

Iltimos, bu maqolani vikipediya qoida va yo'llanmalariga muvofiq bezang.

O`zbek viki / Ўзбек вики
o`zgarishlar / ўзгаришлар