Twiddn Weireldôorloge
From Wikipedia
'n Twidd’n Weireldôorlog is 't twidde conflict woaby da bykan hêel de weireld betrokk'n wos. E deurde van 1 september 1939 tot 2 september 1945.
Inoud |
[bewerk'n] Anleidieng
Toen da Duutsland Pooln binn'nviel op 1 september 1939 kwamt er e hêeln mekaniek op gank va landn die partie koozn voe 't êen of 't ander land.
[bewerk'n] De ôorzoak'n
Achter 'n Êest'n Weireldôorlog (1914-1918) wos Duutsland 'n grôotn verliezer. Ze verlôorn stikk'n land, en ze moest'n e grôot'n schuld oflossn an d'ander land'n die ewonn'n addn. Vele Duutschers voelnde nunder te zwoar estraft. Doa komt nog bie dat hêel de Westersche weireld in een economieschen crisis zat achter de beurskrach van 1929. 't Land zat hêle an de groend. Dat wos e goein fong voer etwien met e grôot'n zucht na macht lik Adolf Hitler. In dien tyd kwaamn oek de extreme partiejn (mè nunder extreme gedacht'n) sterk opzett'n in Europa: zowel extreem-lienks als extreem-reks woarn goed vertegenwôordigd in de parlement'n. Hitler kwam, op e democratische maniere, an de macht in Duutsland. Ze partie, de NSDAP (Nazionalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei), krêeg de steun van 't grôotkapitoal, die benauwd woarn va de communist'n. E wos Rykskanselier verkooz'n op 30 januoari 1933. Oendertusschen adde Hitler ol bondgenoot'n verzoameld in de reiste va de weireld (Japan en Italie zin de belangrykste).
[bewerk'n] 't Verloop
Hitler wilde Lebensraum voe de Duutschers. Ander ezeid: e wilde ander lan'n veroovern. E begoste mè gemakkelyke brokk'n in 1936 ('t Rienland) en 1938 (Ôost'nriek). Die gebied'n woarn in 't verleedn ol bie Duutsland, dus in 't buut'nland wos 't er ni vele protest teegn de polletiek va Hitler. Ze peisnde da 'n oenger va de nazi's nu estild gink zin. Chamberlain en Daladier, d'êeste ministers van Iengeland e Vrankryk liet'n zelfs gebeurn da Duutsloand oek Sudeet'nland (in Tsjechoslovakije) koste inneemn. In 'n uutkom va 1939 annexeerde Duutsland hêel Tsjechie, e 't buutnland liet nog ossan olles gebeurn, oek ol adde Duutsland 't Verdrag va Versailles ol kweetnioevele overtreed'n.
[bewerk'n] 't Begun: de Blitzkrieg
Op 1 september 1939 viel Duutsland ze gebeur binn'n: Pooln. Iengeland e Vrankryk add'n beloofd a Pooln da ze nunder giegn elp'n, en dus kost'n ze nu nie angers of nunder legers te mobiliseern. 'n Twidd’n Weireldôorlog is officieel begun'n! Hitler moeste nem in 't begun moa concentreern op e poar froent'n. Want en adde e slim nie-aanvalsakkôord etêkend mè Stalin in ogustus 1939: de Russn giengn Duutsland ni anvolln en omgekêerd ('t zogezeide Molotov-Ribbentroppact, of 't Duvelspact). Oek de Amerikoanders bemoeiden nunder in 't begun niê. Hitler adde e Blitzkrieg (e styven rapp'n ôorlog zoender vele tegenstand) vôorspeld, en da kwam oek uut. Op 9 april 1940 viel Duutsland binn'n bie Denemark'n en Nôorweegn. Op 10 mei van da joar giengn Belgie, Luxemburg e Nederland d'ran. In êen zwoai wilnde ze oek Vrankryk inneemn, moa da gieng e bètje moeilyker. Eind juni '40 gaavn de Fransche nunder over. Hêel 't Fransche wos nu bezet, op e klêen stiksje noa: in Vichy collaboreerde maarschalk Pétain mè de Duutsche, en doa kost'n e bètje zen eigen goeste doen. Generaal De Gaulle vluchtte weg na Lon'n, e leidde doa 'n opstand va de Fransche. In 't West'n blêef ollêne nog Iengeland over da ni bezet wos. Winston Churchill, 'n Êest'n Minister, wos doa de grôte man. Hitler probeerde mè ze luchtmacht, de Luftwaffe, heel Lon'n te bombardeern, moar utendelik wos de RAF, de luchtmacht van d'Iengelsche te sterk.
[bewerk'n] 'n Ommekêer: Operoasje Barbarossa e Pearl Harbor
Ruw ezeid zou je kun'n zeggn da Hitler 'n ôorlog beguste verliezn op 't moment dat'n Rusland wilde anvolln. Napoleon Bonaparte ad dat ol e kè eprobeerd, moa dat wos e fiasco. Deur 't Duvelspact wos Hitler in ze rik edekt, moar e beseft da dat ni koste bluuvn deurn: de Russn mobiliseernde ossan moa mêer troep'n an de grenze me Duutsland. Doarom wilde Hitler êest attakkeern in de plekke va verrast te zyn deur Stalin. Bovendie woarn d'r in Rusland oek grôte oliereserves.
Hitler adde gèn gedacht van de grotte van de Russische legers (in realiteit woarn d'er voe iddern Duuts 2 Russn). En oek 't terring speelde in 't vôordeel van de verdedigers: grôte reviern, enorme busschen... 't Wos eigentlik e klintje om lange stand t'oud'n, de Duutschers geweune te loat'n noazen, en te wachtn toet da ze deur nunder troep'n gieng zyn. De strenge wienters i Rusland woarn de dôodsteke voe de Nazi's. Symbolisch voe nunder verlies in Operoasje Barbarossa wos de Slag by Stalingrad.
Op 7 december 1941 volln de Japanners e legerbasis van d'Amerikoanders an op Hawaï: Pearl Harbor. Japan adde in de joarn doavôorn an expansje edoan. De Volkernboend (de vôorganger van de Verenigde Naties), en Amerika in 't biezoender, an'n wel eprotesteerd, moa 't ielp ni. Mè nunder stout'n anval op Pearl Harbor wilnde de Japanners de marine van de Amerikoan'n kapot moak'n. Da lukte moa gedêeltelik want de vliegdekscheep'n van Amerika lein doa ni. En vele ander scheep'n kust'n nog erepareerd zin. 't Gevolg wos da Amerika nu betrokk'n wos bie 'n Ôorlog. E joar loater, in mei 1942, verlôorn de Japanners ol een êeste kè serieus van d'Amerikoan'n. 't Begun van 't ende voe Duutsland e ze bondgenôot'n.
[bewerk'n] Duutsland verliest
Vanof 1942 begunt Duutsland op ol de froent'n te verliezn. In Nôord-Afrika (de veldsloagn bie El Alamein) verlôor 't Afrikakorps va Erwin Rommel van de Britt'n va maarschalk Montgomery. Japan verlôor de slag bie Midway: nunder marine krêeg e zwoarn klop. In Europa zelve deurde 't tot 10 juli 1943: de Geallieerd'n lan'nde in Sicilië, en kost'n e bètje med e ki Italie veroovern. Op D-Day, 6 juni 1944, wos 't hêlegans edoan mè de Nazi's: de Geallieerd'n lan'nde oek i 'n Normandie. Ze kun'n oprukk'n toet in Berlien woa da Hitler in april 1945 ze zelven va kant makt. Op 7 mei 1945 capituleert Duutsland officieel.
Op 't ende van 'n ôorlog doen de soldoat'n die Duutsland en de bezette gebied'n veroovern gruwelyke oentdekkiengn: de concentroasje- en uutroeiingskamp'n, lik Auschwitz i Pooln. In die kamp'n brocht'n de nazi's ol die menschen tope die volgens nunder doctrine Untermenschen woarn (zeg moa: gespuus): jood'n, sigeuners, homo's, communist'n, intellectueeln,... De nazi's addn e hêeln systematiek uutepeisd om nunder grôte viean'n zo efficiënt meugelik uut te roein.
Moa de wrêedeed'n, lyk in iedern ôorlog, kwaamn van ol twè kant'n. Oloewel dat nie mè nôdig wos om 'n ôorlog te win'n, smêet'n d'Amerikoanders i 1945 toch twêe atoombommn op Hiroshima e Nagasaki. De gevolgn woarn ni t'overschattn: duuzende menschen woarn levend verbrand. Wie da 't overleefde, krêeg soms joens die mismakt woarn.
[bewerk'n] De kopstikk'n
[bewerk'n] De Centroaln
Duutsland:
- Adolf Hitler: Riekskanselier van Duutsland en uutendelik dictator (Führer)
- Heinrich Himmler: boas van de SS, e gevrêesde paramilitaire organisoasje
- Hermann Göring: Rieksmaarsjalk, 'n oprichter va de Gestapo en de Luftwaffe
- Joseph Goebbels: minister va propaganda
D'ander lan'n:
- Benito Mussolini: dictator (Duce) van Italie
- Hirohito: keizer va Japan
[bewerk'n] De Geallieerd'n
- Josef Stalin:
- (wordt vervolgd)
[bewerk'n] De gevolgn
- Achter 'n ôorlog is iederêen dervan overtuugd: zuk etwot meugt nôoit ne mè gebeurn. Doarom stichn ze de Verenigde Naties: e sôorte va wereldregerynge die d'rvôorn moe zorn dan der gèn conflict'n ne mè uutbreek'n.
- 't Komt ni goed tusschen Rusland en Amerika: ze willn olletwêe invloed en in Europa. 't Is 't begu va 'n Koed'n Ôorlog. Duutsland zelve rakt opedêeld in twêe stikk'n: Ôost-Duutsland (communisties toet i 1989) e West-Duutsland (westersericht).