Oudnederlands
From Wikipedia
't Oudnederlands es d'oudste toalfoase van et Nederlands en lopt a peu près van 500 n.C. tot 1150 n.C.
Inoud |
[bewerk'n] Oorsproeng
In de vierde en vuufde eeuwe n.C. ein d'r em en poar drastische veranderiengn voorgedoane die nie t' overziene gevolgn add'n vo de platselyke toaltoestand:
- de ineenstortienge van 't West-Rominse Ryk
- de involln en uutzwermiengn van Germoansche stamm'n in West- en Midden-Europa
- de overtocht van Germoansche stamm'n (Angeln en Saks'n) vanuut Noord-Duutsland en Denemarken noa 't Iengelsche schiereiland
- de twidde of Oogduutsche klankverschuvienge die begoste by de meest zudelyk gelegen Germoan'n rond d' Alpen, en geleidelyk an uptrok noa 't noord'n
Deur die veranderiengn begost et West-Germoans sterke lokoale afwykieng'n te vertoon'n en wos d'r tegen 500 n.C. van en West-Germoansche eeneidstoale gin sproake mei. Vanof ton kunnn'n me spreek'n van Oudiengels, Oudsaksisch, Oudfries, Oudoogduuts en Oudnederfrankisch.
[bewerk'n] Oudnederfrankisch of Oudnederlands?
't Oudnederfrankisch bestond uut twee variantn: Oudwestnederfrankisch en Oudoostnederfrankisch.
't Oudwestnederfrankisch es de voorloper van et Middelnederlandse Vlams en Broabants.
't Oudoostnederfrankisch es de voorloper van et Limburgs en van de dialectn van et Rynland. Oudoostnederfrankische tekstn zyn dikkers moeilyk t'onderscheen van Oudsaksisch.
Wuk es nu 't verband tusschn Oudnederfrankisch en Oudnederlands? Lyk voorloper van et moderne Nederlands komt ollene et Oudwestnederfrankisch in anmerkienge want 't Limburgs en 't Rynlands ein nie (of nauwelyks) deelgenoomn an de vormienge van et Standaardnederlands.
Toch es Oudoostnederfrankisch meestol ook by 't Oudnederlands gerekend. En d'r es doar ne styf goein praktischn reed'n voorn: de gekende Oudnederlandsche tekstn zyn byna ollemoale in 't Oudoostnederfrankisch geschreevn. Da wos toen ook 't dialect van Oak'n, et politieke en culturele centrum van 't ryk van keYzer Karel de Grote in de 9e eeuw. Vo edendoagse Duutsche filoloogn es 't nie evident om Oudoostnederfrankisch tot et Oudnederlands te rekenen.
't Meugelyk gevoar an den term Oudnederlands es dat die zoe keun geïnterpreteerd zyn lyk ne voorloper van de toale van et Groafschap Vloandern of van (en deel van) de Nederland'n. Moa van Vloandern of de Nederland'n wos d'r tusschn 500 n.C. en 1000 n.C. elegansn gin sproake. Oudnederfrankisch moetn me nie associeern mei en stoatkundige eeneid moa wel mei de toale van de Frankische stamm'n, vanof 500 n.C., die nie an de Oogduutsche Klankverschuvienge ein deelgenoomn. Under ryk (et Frankenryk) log verpreid over wuk da nu Belgje, Nederland, Luxemburg, Vrankryk en Duutsland es.
Da stoat toen nog los van de vroage woa da in de vroege middeleeuwn de grenze lag tusschn et Nederfrankisch en et Middelfrankisch da wel deelnam aan d'Oogduutsche Klankverschuvienge en doarom deel uutmakte van et Oudoogduuts.
[bewerk'n] Geogroafische spreidienge
De vroage es dus woa da 't Oudnederlands juuste gesprook'n è gewist. Eigentlyk es da nog oessan e groot radsel. De Frank'n (die van Clovis) sproak'n e Germoans dialect, et Frankisch, en ield'n heel Gallië bezet. Moa da wil absoluut nie zegg'n da heel Gallië toen Frankisch of Oudnederlands sprak. Want de Rominsche soldoatn woarn wel were verdreevn na Rome, veel welgestelde Galliërs add'n de maniern van leev'n en de toale van de Rominsche bezetter overgenoomn, surtout in 't zuud'n.
En zyder woarn nie van plan da zo moa te verandern, want de Rominse cultuur stond nog oessan in oog anzien, ook by de Germoan'n die under gewunten zels dikkers overpaktn.
Toalistorici goan d'r van uut da ollene moa de bevolkienge in 't noord'n van Gallië overwegend Germoans goat gewist ein, en da de geromaniseerde zudelyke inweuners nooit et Frankisch overgepakt ein. Integendeel, de Germoans-Romoanse toalgrenze es de komende eeuwn bluuvn upschuuv'n na 't noord'n.
Ze leid'n dat of uut 't feit da
- je ollene in 't noord'n van Vrankryk ne boel oude pleksjes vindt die e Germoansche noame ein
- d'r moa letter Oudfransche woord'n zyn die nen Frankischn (Oudnederlandschn) oorsproeng ein
[bewerk'n] En poar toalkenmerk'n
[bewerk'n] uutvol van intervocoale h
[bewerk'n] uutvol van h anlautend voor consonant
[bewerk'n] th wordt d
[bewerk'n] f wordt v
[bewerk'n] ft wordt ht
|
[bewerk'n] diftong ai wordt lange e voor r/w, anders ei
[bewerk'n] diftong au wordt lange o voor r/h, anders ou
[bewerk'n] lange e wordt diftong ie
[bewerk'n] lange o wordt diftong uo
|
[bewerk'n] Oudnederlands Woordenboek
't INL (Instituut voor Nederlandse Lexicologie) es en poar joar geleed'n begunn'n mei 't inventariseern van olle Oudnederlands materioal om da te verwerk'n in ne Oudnederlandschn woord'nboek. De publicoasje es voorziene voor 2008.
't Ondertusschn verzoamelde Corpus Oudnederlands es on-line vry te roadpleeg'n up de website van 't INL (zie #Externe koppeliengn).
[bewerk'n] Oudnederlandsche tekstn
[bewerk'n] Malbergse glossen (6e eeuwe)
De redactie van 't Oudnederlands Woord'nboek anziet 't volgende zinnetje lyk 't oudste Nederlands zinnetje.
maltho thi afrio lito
'ik zegge joe: ik moake joe vry, oafvryen'
't Es afkomstig uut de Lex Salica, e Latyns document woarin veel losse woord'n in de marge zyn geschreev'n die zonder twyfel Oudnederlands zyn.
[bewerk'n] Utrechtse doopbelofte (ende 8e eeuwe)
Er bestoan drie versies van de doopbelofte: twee Saksische en e Frankische (of Oudnederlandsche). Dat es d'Oudnederlandsche, de tekst tusschn rechte oak'n es Latyn.
Forsachistū [diabolae]? [& respondet:] ec forsacho [diabolae].
end allum diobolgelde? [respondet:] end ec forsacho allum diobolgeldae.
end allum dioboles uuercum? [respondet:] end ec forsacho allum dioboles uuercum and uuordum, Thunaer ende Uuōden ende Saxnōte ende allum thēm unholdum, thē hira genōtas sint.
Gelōbistū in got alamehtigan fadaer? ec gelōbo in got alamehtigan fadaer.
Gelōbistū in Crist, godes suno? ec gelōbo in Crist, gotes suno.
Gelōbistū in hālogan gāst? ec gelōbo in hālogan gāst.
'Verzoak je gy an den duvel? En je gift lyk antword: ik verzoake an den duvel.
en an olle duvelsdienstn? je gift lyk antword: en ik verzoake an olle duvelsdienstn.
en an olle werk'n van den duvel? je gift lyk antword: en ik verzoake an olle duvelswerk'n en -woord'n, an Donar en an Wodan en Saksnote en an olle demoon'n die under gezell'n zyn.
Geloof je gy in God den Almachtigen Voader? Joa'k, ik gelove in God den Almachtigen Voader.
Geloof je gy in Christus, de Zeune van God? Joa'k, ik gelove in Christus, de Zeune van God.
Geloof je gy in den Illigen Geest? Joa'k, ik gelove in den Illigen Geest.'
[bewerk'n] Nederrynse bezweiriengsformules (9e eeuwe)
In de vroege middeleeuwn woarn bezweiriengsformules en toverspreuk'n e gebrukelyke methode om ziektes of misère te bestryd'n. Ofwel roep'n ze God an, ofwel roep'n ze heidense good'n an lyk Donar of Wodan.
Dizze peirdebezweirienge dateert uut de 9e eeuwe en es ofkomstig uut de streke van Keuln. De tekst zoe ook Oudsaksisch kun zyn.
Visc flōt aftar themo uuatare, verbrustun sīna vetherun.
Thō gihēlida ina ūse druhtin: The selvo druhtin,
Thie thena visc gihēlda, thie gihēle that hers theru spurihelti.
Amen.
'Ne vis zwom deur et woater, zyn vinn'n broak'n.
Ton genas uuzn Ere em. Dezelstn Ere,
Die den vis genas, geneze 't peird van 't mank'n !'
Ook by dizze toverspreuke tegen wormn (wormbezweirienge) es 't moeilyk uut te moak'n oe d'n tekst Oudnederlands of Oudsaksisch es.
Ganc ūt, nesso, mid nigun nessiklīnon,
ūt fana themo marge an that bēn,
fan themo bēne an that flēsg,
ūt fan themo flēsgke an thia hūd,
ūt fan thera hūd an thesa strāla.
Drohtin, werthe sō!’
'Kruup d'r uut, wurm mei negen wurmptjes,
uut van et merg noa 't been,
van 't been noa 't vlees,
uut van 't vlees noa 't vel,
uut van 't vel noa dizze pyle.
Ere, zo zy 't !'
[bewerk'n] Wachtendonckse Psalmn (ca. 900)
[bewerk'n] West-Vlams zinnetje (ende 11e eeuwe)
Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic enda thu. Wat unbidat ghe nu?
Abent omnes uolucres nidos inceptos nisi eg et tu. Quid expectamus nunc
'Olle veugels ein nestn begunn'n tenzy ik en gy. Up wuk wacht je gy nu?'
Da zinnetje es per toeval ontdekt gewist in 1932 in Oxford. Onderzoek van 't perkament en van de plekke van de vonste wees uut dat et zoe geschreevn gewist ein deur nen West-Vlamschn monnik die in Kent (Zuud-Iengeland) up bezoek wos. 't Fragment zoe dus Oudwestnederfrankisch zyn. De latste joarn zyn der specialistn die beweirn dat et Oudkents (dus Oudiengels) zoe zyn. Moa veel verschil en makt et eigentlyk nie want in dien tyd wos d'r bykans gin verschil tusschn Oudiengels en Oudnederlands. Sprekers van die toaln kostn mekoar styf goed verstoan.
Veel menschn ein up schole geleerd da datte 't oudste Nederlands zinnetje zoe zyn. Gelukkig es 't er deur de ernieuwde belangstellienge vo uus oudste Nederlands ondertusschn vele veranderd, en weetn me nu da datte nie juuste en es.
[bewerk'n] Centroal-Frankischn Rymbybel (begun 12e eeuwe)
Zie 't artikel over den Centroal-Frankischn Rymbybel.
[bewerk'n] Lofvers Munsterbilzen (olverwege 12e eeuwe)
In e handschrift da ofkomstig es uut et vrouwenklooster van Munsterbilzen (Belgs Limburg) stoat er e lyste mei de noamn van kloosternunn'n. De lyste endigt mei een van de latste utiengn van et Oudnederlands:
Tesi samanunga vvas edele unde scona
& omnivm virtutum pleniter plena.
'Dizze verzoamelienge wos edel en schone
en doabie ook zo deugdzoam'
[bewerk'n] Referensjn
- A. Quak & J.M. van der Horst, Inleiding Oudnederlands, Universitaire Pers Leuven, 2002, ISBN 90 5867 207 7
- Maurits Gysseling m.m.v Willy Pijnenburg, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300) reeks II: Literaire handschriften, deel 1: Fragmenten, Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage, 1980, ISBN 90 247 2327 2
[bewerk'n] Externe koppeliengn
- Onze Taal: het eerste Nederlandse woord
- INL: Corpus Oudnederlands Online
- INL: Hebban olla uogala ...
- DBNL: Oudste poëzie van de bewoners der Nederlanden
- DBNL: Een Oudnederlandse zin uit de elfde eeuw
- Universität Wien: Oudnederlands - de overgeleverde teksten
- TITUS-project: Visc flôt aftar themo uuatare