West-Vlamsche klanken
From Wikipedia
Dit blad es nog nie grêed vo Wikipedia
Dit artikel voldoe nog nie an 't gêne da je kut verwachtn van een artikel in nen encyclopedie en zoe nog vodder uutgewerkt moetn zyn. Daaroem es 't tydelyk ip de verwyderlyste gezet. Achter 2 week'n wordt er beslist wa dat er mee moe gebeurn.
As't artikel zodanig vebeterd es dat et wel past, ku je da patrôon wegdoen. Gif dit an ip de verwyderlyste deur 't toevoegen van de reden.
We zin styf rike an West-Vlamsche klanken die ton ôok nog vele schillen van streke noa streke. Zelfs in êen streke kundje vôe vele woorden twêe of drie verschillige utsproaken ein. 't Es de moeite dad'ollemolle ne kêe ip en reke te zettn.
Het Vlams kent vele verschillige fonemen, klanken met een betêkenisonderschidende functie.
De Vlamsche klankvôorroad bestoat uut medeklienkers, affrikoaten, olfklienkers, klienkers en twêeklanken.
Inoud |
[bewerk'n] Medeklienkers
't Vlams eit d'onderstoande medeklienkers of consonanten. Woar datter twêe tkens ^neffens mekoar staan, geeft de lienkre de stemhebbende, de rechtre de stemlôze variant were. De têkens in de kolommen IPA en ASCII zijn de onder toalkundigen gebruklyke fonetische IPA-notoatie en ASCII-notoatie, een verêenvoudigde versie van ‘t International Phonetic Alphabet (IPA) en het doarvan afgeleide SAMPA.
klanklôos | IPA | ASCII | klankhebbend | IPA | ASCII |
---|---|---|---|---|---|
p in pot | [p]? | p | b in bot | [b]? | b |
ch in chaos | [x]? | X | g in gat | [ɣ]? | G |
f in fiets | [f]? | f | v in vier/w in wie | [v]? | v |
s in samen | [s]? | s | z in zaad | [z]? | z |
ch in chef | S | j in journaal | Z | ||
k in kar | [k]? | k | g in garçon | [ɡ]? | g |
t in tam | [t]? | t | d in dam | [d]? | d |
l in la | [l]? | l | |||
m in maan | [m]? | m | |||
n in na | [n]? | n | |||
ng in slang | {ng} | ||||
r in rij | r | ||||
h in hand |
De medeklienkers in het Vlams ondergaan doorgaans regressieve stemassimilatie. Dat wil zeggen dat een stemlôze medeklienker onder invloed van een daaropvolgende stemhebbende medeklienker zelf ook stemhebbend wordt. Een voorbeeld: verbinden we de morfemen 'zak' + 'doek' in een samenstelling, dan assimileert de stemlôze /k/ van 'zak' aan de stemhebbende /d/ van 'doek' tot de /g/-klank van 'garçon'.
De medeklienkers in het Vlams ondergaan verder Auslautverhärtung, een proces dat stemhebbende medeklienkers aan het einde van een woord stemloos maakt. Dat de medeklienkers onderliggend stemhebbend zijn is vaak aan afleidingen nog wel te zien. Zo komt de stemhebbende /z/ wel in 'vazen' aan de oppervlakte, maar wordt y aan het woordeinde ('Auslaut') van 'vaas' als stemlôze 's' gerealiseerd. Volgt op een Auslaut een stemhebbende medeklienker of een klienker, dan kan het Auslaut onder invloed van regressieve stemassimilatie toch weer stemhebbend worden: in 'De kip draait' wordt de 'p' van 'kip' onder invloed van de daaropvolgende stemhebbende /d/ als /b/ uutgesproken. Veel sprekers passen hier evenwel ook progressieve stemassimilatie toe, waarbij de stemkenmerken van een klank worden overgenomen door de eropvolgende klank. In 'De kip draait' wordt dan de 'd' van 'draait' onder invloed van de stemlôze /p/ als /t/ uutgesproken.
[bewerk'n] Affrikoaten
De vraag of het Vlams Affrikoaten kent, wordt niet door alle toalkundigen op dezelfde manier beantwoord. Sommigen beschouwen de volgende klankseries als opeenvolgingen van medeklienkers, anderen zien ze als Affrikoaten.
klanklôos | IPA | ASCII | klankhebbend | IPA | ASCII |
---|---|---|---|---|---|
tsj in tsjonge | tS | j in jazz | dZ | ||
sch in school | [sx]? | sX | |||
ps in psycholoog | [ps]? | ps | |||
ks in xylofoon | [ks]? | ks | |||
ts in tsaar | [ts]? | ts |
[bewerk'n] Halfklienkers
Tot de halfklienkers of semivocoalen worden die klanken gerekend die qua articuloatie (olverre) overêenkomen met een klienker, zonder evenwel syllabisch te zijn, d.w.z. een zelfstandige lettergrepe te vormen. Het gaat in het StandaardVlams om:
- j in jas (j) - articuloatie komt olverre overêen met /i/
- uw in leeuw (w) - articuloatie komt olverre overêen met /u/
[bewerk'n] Klienkers
De standaard Vlamse klienkers of vocoalen worden doorgaans opgesplitst in lange en korte varianten. Deze indêlienge is in de toalkunde lang achterhaald. Het lengteverschil blijkt niet of nauwelijks aan de perceptie van veel fonemen bij te dragen. Het onderscheidende kenmerk is de gespannenheid van de articulatoren. Zo is de klienker in 'kat' de ongespannen tegenhanger van de gespannen klienker in 'kaas'. Daar deze ongespannen klienkers zeer zelden in een open lettergrepe voorkomen, worden ze ook wel gedekt (afgesloten door een medeklienker) genoemd, als tegengesteld aan de ongedekte gespannen klienkers, die wel frequent het einde van een lettergrepe voorkomen.
Waar in het onderstaande overzicht twee klienkers naast mekoar staan, is de linker de ongespannen, de rechter de gespannen variant. De têkens tussen haakjes zijn de onder toalkundigen gebruikelijke fonologische ASCII-notoatie.
ongespannen | IPA | ASCII | gespannen | IPA | ASCII | Opmerking |
---|---|---|---|---|---|---|
a in kat | [ɑ]? | & | aa in kaas | [a]? | a | |
e in pet | [ɛ]? | E | ee in pees | [e]? | e | |
i in pit | [ɪ]? | I | ie in Piet | [i]? | i | |
o in op | O | oo in hoop | o | |||
o in stop | [ɔ]? | c | (veel sprekers onderscheiden deze klank niet meer van de klienker in 'op') | |||
u in put | [ʏ]? | ö | uu in fuut | [y]? | ü | |
eu in reus | [ø]? | ø | ||||
oe in boek | [u]? | u | ||||
e in spade | [ə]? | @ |
Verder komen er voor de /r/ tamelijk afwijkende varianten van de /e/, /o/ en /ø/ voor, waarbij de mond zoveel meer geopend is dat ze haast de articuloatieplaats van resp. de /I/, /c/ en /ö/ bereiken, en vaak gerekt worden of overlopen in een sjwa (/@/). Voorbeelden hiervan zijn de klienkers in eer, oor en geur.
In leenwoorden komen echte lange varianten voor van bepaalde klienkers:
klienker | IPA | ASCII |
---|---|---|
e in scène | [ɛː]? | (E:) |
eu in freule | [ʏː]? | (ö:) |
y in analyse | [iː]? | (i:) |
u in centrifuge | [yː]? | (ü:) |
o in zone | [ɔː]? | (c:) |
[bewerk'n] Twêeklanken
Twêeklanken of diftongen zijn sterk dynamische klankreeksen, die beginnen in de articuloatiepositie van een klienker. De articulatoren blijven echter niet in die positie, maar verschuiven tijdens het uutspreken naar de articuloatiepositie van een andere klienker.
Het Vlams kent de volgende twêeklanken:
- ui in huis (aü)
- ij in tijd (Ei/EI/eI/ei/Ai/AI/aI/ai)
- ou in koud (au/Au)
In het westen en noorden van Nederland worden in plaats van de ongedekte klienkers vaak twêeklanken gerealiseerd die beginnen als de betreffende klienker, maar in een /i/, /I/ overgaan, zoals bijvoorbeeld in het woord heel, of in een /u/ overgaan, zoals in het woord rood. Vergelijk bijvoorbeeld de klank van de o in het Duutse rote Rosen (een zuivere eenklank), met de meer Hollandse uutsproake van de o in rode rozen.
Bronne: noa de nl:Klankinventaris van het Nederlands van 27/01/2007