Беларуская мова
From Вікіпедыя
БЕЛАРУ́СКАЯ МО́ВА, мова беларусаў, адна з усходнеславянскіх моваў, якой размаўляюць у Беларусі і па ўсім свеце, галоўным чынам у Расіі, Украіне, Польшчы[1]. Б.м. падзяляе шмат граматычных і лексічных уласцівасцяў з іншымі усходнеславянскімі мовамі (гл.таксама: Іншыя назвы беларускай мовы і Узаемныя ўплывы усходнеславянскіх моваў).
У Беларусі Б.м. прызнаюць "мовай, на якой размаўляюць у доме" ~3,686 млн. (36.7%) жыхароў[2] (1999).[3] Паводле больш шырокіх мерак, ~6,984 mln. (85.6%) беларусаў прызнаюць Б.м. "роднай мовай". Іншыя крыніцы падаюць "насельніцтва мовы" як 6,715 млн. у Беларусі і 9 081 102 па ўсім свеце[4][5].
Гісторыя развіцця Б.м. умоўна падзяляецца на наступныя перыяды:
- да 13 ст.: праславянскі. Дадаткова ў рускім і савецкім мовазнаўствах выдзяляецца перыяд існавання агульнай старажытнай усходнеславянскай (старарускай) мовы (узнікненне каля 7—8 ст.). Існаванне такога перыяду ставіцца навукоўцамі пад пытанне, пачынаючы з пач. 20 ст. (больш: Узнікненне старабеларускай мовы).
- 13—18 ст.: старабеларускі. Абмяжоўваецца узнікненнем выразных адметнасцяў фанетыкі і практычным знікненнем старабеларускай мовы з моўнай практыкі сярэдніх і вышэйшых класаў грамадства (больш: Гісторыя старабеларускай мовы і Узнікненне старабеларускай мовы; пра паходжанне азначэння "старабеларуская мова" больш: Асновы старабеларускай мовы).
- з 19 ст.: сучасны (больш: Гісторыя сучаснай беларускай мовы).
[правіць] Фанетыка
Фанетычная сістэма сучаснай Б.м. складаецца з 45 (54) фанем (гукаў): 6 галосных і 39 (48)[6] зычных.
Галоўны артыкул: Беларуская фанетыка.
[правіць] Алфавіт
Беларускі алфавіт складзены на аснове кірыліцы, развіты з алфавіту старацаркоўнаславянскай мовы. Яго сучасная форма была замацавана ў 1918, і складаецца з 32 літар. Гістарычна ўжывалася таксама глагалічнае пісьмо(рэдка – да 11–12 ст.). Гістарычна існавалі традыцыі запісу беларускага тэксту беларускім лацінскім і беларускім арабскім пісьмом.
Галоўны артыкул: Беларускі алфавіт.
Існуюць некалькі распаўсюджаных сістэм раманізацыі беларускага тэксту:
Галоўны артыкул: Раманізацыя беларускай мовы.
[правіць] Гісторыя
Станаўленне сучаснай беларускай мовы пачалося ў пач. 19 ст. на аснове беларускіх народных дыялектаў і ва ўмовах адсутнасці сталай практыкі пісьма. Агульная арыентацыя на народнае жывое вымаўленне і ігнараванне здабытку старабеларускай літаратурнай традыцыі (этымалагічна-традыцыйнай) абумовілі развіццё мовы без аніякага кодэксу правілаў граматыкі і правапісу, і запатрабавалі выпрацоўвання зусім новых граматыка-арфаэпічных і арфаграфічных нормаў. Не спрыяла хуткаму арфаграфічнаму ўнармаванню і выкарыстанне пісьменнікамі, фалькларыстамі і інш. двух алфавітаў, лацінскага і кірылаўскага.
Распаўсюджанне беларускай мовы ў канцы 18 ст. — 1-й пал. 19 ст. характарызавалася завяршэннем паланізацыі шляхты былога ВКЛ, сярод якой пад пачатак 19 ст. яшчэ бытавала беларуская мова, і канчатковым заняпадам беларускай мовы ў гарадах.
На распаўсюджанне і выкарыстанне беларускай мовы паўплываў і працяглы палітычны канфлікт паміж расійскімі ўладамі і польскім і паланізаваным дваранствам, у якім абодва бакі спрабавалі атрымаць сімпатыі беларускага сялянства, звяртаючыся да таго з агітацыйнай літаратурай, выдаванай па-беларуску.
Гл.таксама: паланізацыя, русіфікацыя.
Спробы распрацоўкі граматыкі для беларускай мовы рабіліся яшчэ ў канцы 18 ст., пасля падзелаў Рэчы Паспалітай (гл.таксама: заходнерусізм). Мяркуецца, што першая "Беларуская граматыка", рукапіс якой пакуль не знойдзены, была распрацавана Станіславам Богушам-Сестранцэвічам, магілёўскім архібіскупам[7]. Наступная спроба складання граматыкі беларускай мовы (на аснове кірыліцы) была зроблена Паўлам Шпілеўскім (1846), але рукапіс не быў дапушчаны да друку Расійскай Акадэміяй навук.
У 1835 у Вільні была выдана чытанка для дзяцей "Кароткі збор хрысціянскай навукі. Для сялян рымска-каталіцкай веры, якія гавораць польска-рускай мовай" (выдана польскай лацінкай па-беларуску, тытульная назва па-польску), у 1862 у Варшаве — "Лемантар для добрых дзетак-каталікоў".
У верасні 1859 расійскія ўлады забаранілі друк па-беларуску лацінскім алфавітам ("польскім шрыфтам")[8].
... У рамках агульнага павароту расійскай палітыкі (гл.таксама: русіфікацыя) друк па-беларуску быў забаронены цалкам (1867). З 1869 было дазволена друкаваць кірыліцай беларускія этнаграфічныя зборнікі.
...
Абмеркаванню праекту братоў Лёсікаў была прысвечана правапісна-азбучная секцыя Беларускай акадэмічнай канферэнцыі (1926). На падставе яе пастановаў над праектам рэформы правапісу ў 1927—1929 працавала Арфаграфічная камісія пад кіраўніцтвам С. Некрашэвіча. Камісія паспела падрыхтаваць і агучыць праект змяненняў беларускага правапісу (1930), але неўзабаве беларускае мовазнаўства, як і наогул беларуская навука, сталася цэлем чарговай хвалі палітычных рэпрэсій. Як адзін з вынікаў, праект быў забаронены як "нацдэмаўскі", было забароненае карыстанне ўсімі працамі рэпрэсаваных мовазнаўцаў, у тым ліку, страцілі нарматыўнасць слоўнікі іх аўтарства.
Ва ўмовах практычнай немені дасведчаных мовазнаўчых кадраў і ў напружаным палітычным клімаце пачалася праца над новым нарматыўным руска-беларускім слоўнікам (1931), працягвалася, але негалосна, праца і над праектам правапіснай рэформы. У 1933, у агульных умовах узмацнення ідэалагічнага кантролю за культурай у СССР і чарговай хвалі барацьбы з "нацдэмаўшчынай"[9], была праведзеная рэформа беларускага правапісу, а фактычна, і граматыкі (1933).
...
- ↑ Таксама па-беларуску размаўляюць у Азербайджане, Канадзе, Эстоніі, Казахстане, Кыргызстане, Латвіі, Літве, Малдове, Таджыкістане, Туркменістане, ЗША, Узбекістане, паводле звестак Этналогу.
- ↑ Між іх, ~3,370 млн. (41.3%) беларусаў, ~0,257 млн. іншых галоўных нац. груп (рускія, палякі, украінцы, яўрэі).
- ↑ Звесткі усебеларускага перапісу 1999 г. у Сеціве.
- ↑ (Johnstone and Mandryk 2001) як пададзена на Этналогу.
- ↑ У Расіі Б.м. прызнаюць "вядомай ім мовай" ~0,316 млн. жыхароў, між іх ~0,248 млн. беларусаў (~30,7% агульнага ліку, звесткі усерасійскага перапісу 2002 г. у сеціве). У Украіне Б.м. прызнаюць "роднай мовай" ~0,055 млн. беларусаў (~19,7% агульнага ліку, звесткі ўсеўкраінскага перапісу 2001 г. у Сеціве). У Польшчы Б.м. прызнаюць "мовай, на якой размаўляюць у доме" ~0,040 млн. жыхароў (звесткі усяпольскага перапісу 2002 г. у Сеціве (табліца 34)).
- ↑ Звычайна, падаецца лік 39, без уліку 9 падоўжаных варыянтаў зычных як "простых варыянтаў". Часам, не ўлічваюцца таксама рэдкія зычныя, таму можна сустрэць яшчэ меншы лік зычных. Лік 48 абыймае ўсе зычныя гукі, лучна з варыяцыямі і рэдкімі, якія могуць мець фанетычнае значэнне ў сучаснай Б.м.
- ↑ Смалянчук, С.39, са спасылкай на энц. даведнік Мысліцелі і асветнікі, Мн., 1995, С.185.
- ↑ Смалянчук, С.35.
- ↑ Гісторыя Беларусі пад рэд. Касцюка, Т.5 ...