Еўфрасіння Полацкая

From Вікіпедыя

СВЯТАЯ ЕЎФРАСІ́ННЯ ПОЛАЦКАЯ, хроснае імя Еўпра́ксія (Параскева) (верагодна)[1], свецкае імя Прадсла́ва (магч. 5.1.1104[2], Віцебск[3]? — 23.5.1173[4]або 23.5.1167[5], Іерусалім), манахіня і і ігумення праваслаўнага манастыра, асветніца. Кананізаваная Рускай праваслаўнай царквой (1893).

[правіць] Сям'я

Прадслава паходзіла з княскай сям'і і была старэйшай[6] дачкой Святаслава Усяславіча[7] (ракло́, г.зн. хроснае імя, Георгій), сына Усяслава Брачыславіча. Паводле ўскосных звестак, маці была адна са старэйшых дачок Уладзіміра Манамаха, і, магчыма, мела імя Соф'я[8]. Звесткі пра блізкае сваяцтва з домам Комнінаў лічацца бяздоказнымі.

Прадслава атрымала параўнальна добрую для таго часу хатнюю адукацыю. У 12-гадовым узросце бацька намерыўся выдаць яе замуж[9]. Князёўна, аднак, адмовілася ад шлюбу і ўвогуле ад свецкага жыцця, і патаемна прыняла пострыг у Полацкім[10] манастыры (магчыма, 15.2.1116)[11]. Прычыны такой пастановы невядомыя, але не выключана, што свой уплыў зрабіла даволі бяспраўнае становішча жонак тагачасных арыстакратаў[12].

[правіць] У царкве

Верагодна, у канцы 1110-х гг. Еўфрасіння прыняла і чын схімы. Праз пэўны час перасялілася (між 1118 і 1122, магчыма, што пасля ваенных дзеянняў 1119) у келлю пры полацкім Сафійскім саборы, пачала перапісваць кнігі ў скрыпторыі пры тамтэйшай бібліятэцы. Менавіта перапісванне кніг было, відаць, адным з яе схімных зарокаў. Звесткі пра пісанне Еўфрасінняй Полацкага летапісу, якія прыводзяцца, напр., у Борха і Ластоўскага — легендарныя, нічым не пацверджаныя[13].

У сярэдзіне 1120-х гг. Еўфрасіння, тады яшчэ інакіня, ініцыявала будову жаночага Спаскага манастыра кінавіяльнага чыну[14] ў Сяльцы, на месцы старой рэзідэнцыі полацкіх епіскапаў (легендарны відзеж і благаслаўленне епіскапа адносяцца, між іншым, да ночы свята Праабражэння Гасподняга 6.8.1126[15]), тады ж была ўзведзена ў сан ігуменні гэтага манастыра. У далейшым, ініцыявала будову або перабудову Спаса-Праабражэнскай царквы манастыра (канец 1132— жнівень 1133[16], іншая думка: 1139—1140)

Пазней ініцыявала будову мужчынскага Багародзіцкага манастыра (збуд. у сяр. 12 ст.; у 1580 ужо не існаваў, або быў у поўным запусценні) і царквы Святой Багародзіцы пры ім (1151—1154, асвячэнне 1157; не захавалася).

Паслала слугу[17] Міхаіла да цара Мануіла I Комніна і патрыярха Лукі Хрысаверга ў Канстанцінопаль па ікону святой Эфескай Багародзіцы для Багародзіцкага манастыра, але насамрэч ёй была прысланыя копіі Царградскай Адзігітрыі і рэліквіі (1159—1160). Заказала Лазару Богшу выраб напрастольнага крыжа з рэліквіямі, які пазней стаў вядомы як Крыж Еўфрасінні Полацкай (1161)

У канцы жыцця выправілася ў паломніцтва ў Іерусалім (1167). Магчыма, што пры гэтым выконвала і царкоўна-дыпламатычную місію, а на землях Русі, якія праяжджала — міратворчую місію. Сустракалася з імператарам Мануілам, верагодна, была ў Канстанцінопалі, у канцы красавіка дасягнула Іерусаліму[18], дзе захварэла і памерла.

[правіць] Пасля смерці

Еўфрасіння была пахаваная ў Феадосіевым Іерусалімскім манастыры, пасля захопу гораду мусульманамі рака з целам была перанесеная ў Феадосіеву пячору Кіеўскай лаўры (1187). Існуе думка, што апошняй воляй Еўфрасінні магло быць пахаванне ў манастыры святога Феадосія, што і стала прычынай[19] таго, што рака з астанкамі была пакінута ў Кіеве, а не вернута ў Полацак.

Мясцовае царкоўнае шанаванне ў Полацкай зямлі пачалося ўжо ў канцы 12 ст., калі тут ужо існавала царкоўная служба прападобнай Еўфрасінні Полацкай, і было складзена агіяграфічнае "Жыціе" (верагодна, да 1187, і ў адным з заснаваных Еўфрасінняй манастыроў).

Да кананізацыі была напісана і яе ікона, якая не захавалася да нашых дзён, а ў крыніцы 19 ст. апісваецца так: "Подобием бледна лицем от пощения, ризы преподобнические, как у преподобномученицы Евдокеи". Найбольш старажытнай іканапіснай выявай лічыцца гравюрная копія 16 ст., зробленая з даўняга арыгіналу.

Царкоўнае шанаванне да 16 ст. мела толькі мясцовы характар, і ў Маскоўскай Русі, да ўключэння ў Макар'еўскія спісы, імя Еўфрасінні амаль не было вядомым. Аднак, і на Макар'еўскіх саборах 1547 і 1549 афіцыйнай кананізацыі не адбылося. Агульная служба святой была зацверджана РПЦ толькі адносна нядаўна (1893).

У новы час, пасля хадайніцтваў вернікаў Полацкага павету, спачатку частка мошчаў (1871), а потым і самі астанкі, з выняткам сімвалічнай часткі былі перанесеныя ў Спаса-Еўфрасіннеўскі манастыр (1910). Тамсама была абвешчана і гаючасць астанкаў. У час эвакуацыі ў 1 сусв. вайну астанкі былі перанесены (1915) ў Растоўскі Аўраміеў манастыр. Там, у 1920, грабніца была ўскрытая, а 13.5.1922 была ўскрытая паўторна, астанкі былі адасланыя на атэістычную выстаўку ў Маскву, а адтуль — у экспазіцыю Віцебскага краязнаўчага музея. Усе каштоўнасці, якія былі пры астанках, у тым ліку 40-пудовая срэбная рака, былі канфіскаваныя. У час нямецкай акупацыі вернікі перанеслі раку ў Свята-Пакроўскую царкву, потым (23.10.1943) астанкі былі вернутыя ў Спаса-Еўфрасіннеўскі манастыр, дзе застаюцца і дагэтуль. Праваслаўныя храмы ў імя Еўфрасінні Полацкай існуюць у Лондане, Саўс-Рывер (каля Нью-Йорка, ЗША), Таронта. У Беларусі існавала Івянецкая Свята-Еўфрасіннеўская царква (збуд. у 1914, разбурана ў 1951), у 1990-х тамсама была збудаваная новая царква таго ж імя. У Мінску была збудаваная Свята-Еўфрасіннеўская царква Мінскага прыходу (канец 1990-х гг.?).

[правіць] Ацэнкі

У наш час прынятае шанаванне Еўфрасінні як "заступніцы Беларусі" і "асветніцы Беларусі". Таксама заўважаецца, што асветніцкая дзейнасць Еўфрасінні магла мець не цалкам кананічны характар, а яе царкоўная дзейнасць магла быць скіраванай, на грунце яе высокага паходжання, у абыход царкоўнай іерархіі, на павышэнне самастойнасці Полацка ў царкоўных справах. Мяркуецца, што гэта магло быць прычынай канфліктаў між Еўфрасінняй і царкоўнымі ўладамі, і паслужыла сапраўднай прычынай таго, што астанкі Еўфрасінні былі пакінутыя ў Кіеве, а не вярталіся ў Полацак[20].


  1. Мельнікаў, С.32.
  2. Наогул, дапушчальным інтэрвалам лічыцца перыяд 1101—1105. Дата 1104 прапанаваная ў манаграфіі Мельнікава, С.45—47. Традыцыйная раней дата 1120 з'яўляецца цалкам нерэальнай, а варыянт 1110 таксама здаецца сумлеўным. Мельнікаў, С.35.
  3. Згодна з найбольш верагодным бацькавым валоданнем, якім не быў Полацак. Мельнікаў, С.29,30.
  4. У розных крыніцах дзень смерці падаецца як 23 (традыцыйны ў царкве, дзень шанавання), 24 і 25 мая, і нават безумоўна памылковая дата 11 снежня. Мельнікаў, С.99.
  5. Думка пра 1167 як год смерці прапаноўваецца ў манаграфіі А. А. Мельнікава, але лічыцца неабгрунтаванай, напрыклад, В. А.Чамярыцкім у яго каментары. Мельнікаў, С.99.
  6. Мельнікаў, С.37.
  7. Радзей атаясамляецца з братам Расціславам Усяславічам.
  8. А. А. Мельнікаў са спасылкай на меркаванне В. Л. Яніна лічыць, на падставе тагачаснай традыцыі надання манаскага імя, аднолькавага ў першай літары з свецкім, што тая дачка Манамаха Соф'я, якая была выдана за венгерскага каралевіча, і пазней была інокіняй Яўфіміяй, мела, насамрэч, імя Алена (царкоўнасл. Евфимия і Елена). С.31,32.
  9. Верагодна, за сына смаленскага князя Яраполка Уладзіміравіча (Манамашыча).
  10. У Ізяслаўскім манастыры, паводле версіі Мельнікава, які меркаваў, што іншага адпаведнага манастыра, у т.л. Полацкага, тады ў Полацкай зямлі не было. Мельнікаў, С.42—48.
  11. Мельнікаў, С.42—48.
  12. Асабліва лёс такой вядомай сучасніцы, як Еўпраксія Усеваладаўна (германская імператрыца Адэльгейда), жонка імператара Генрыха IV (каментар Л. В. Ляўшун). Мельнікаў, С.40,41.
  13. Мельнікаў, С.54,55.
  14. Каментар Л. В. Л С.76.
  15. Мельнікаў, С.61,62.
  16. Мельнікаў, С.70—72.
  17. Відавочна, пад "слугой" разумеўся "княскі слуга" — былы баярын. Гаранін...
  18. Паводле думкі Мельнікава.
  19. Мельнікаў, С.101.
  20. Гаранін. Еўфрасіння Полацкая і епіскап Ілля...

[правіць] Крыніцы

  • Мельнікаў А. А. Еўфрасіння Полацкая (Жыціе Еўфрасінні Полацкай з каментарыямі А. А. Мельнікава) // Мельнікаў А. А. З неапублікаванай спадчыны: Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў / Аляксей Мяльнікаў. — Мн.: Выд-ва "Чатыры чвэрці", 2005. — 592 с.: іл. ISBN 985-6734-28-2. С.14—315.
  • Гаранін С. Л. Еўфрасіння Полацкая і епіскап Ілля: Гісторыя стасункаў і прычына канфлікту [2002] // Мельнікаў А. А. З неапублікаванай спадчыны: Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў / Аляксей Мяльнікаў. — Мн.: Выд-ва "Чатыры чвэрці", 2005. — 592 с.: іл. ISBN 985-6734-28-2. С.499—507.