Старажытны Егіпет
From Вікіпедыя
Старажытны Егіпет, адна з першых дзяржаў у гісторыі чалавецтва, узніклае на Афрыканскім кантыненце ў даліне ракі Ніл прыкладна ў пачатку 4 тысячагоддзі да н.э. Прылічаецца да першых так званых «рачным цывілізацыям», якія характарызуюцца моцнай дэспатычнай уладай, доўгім перыядам існавання. Назва краіны – «Егіпет» паходзіць ад назвы старажытнай егіпецкай сталіцы Хікупта (Хет-Ка-Птах – «дом Ка Птаха», грэч.: Мемфіс). Грэкі, перафразаваўшы гэтае слова, назвалі ўвесь Егіпет словам «Айгюптас». З гэтага, у сваю чаргу, назва перавандравала ва ўсе астатнія еўрапейскія мовы. Самі егіпцяне звалі сваю краіну kmt (Кемет) або Тая-кемет, што ў перакладзе азначае «чорны» або «чорная зямля», а дакладней — «чарназём», — у гонар урадлівай чорнай зямлі, якой славіўся Егіпет ва ўсе свае эпохі.
Старажытны Егіпет развіваўся ў ніжняй і сярэдняй плыні Нілу. У эпоху Новага царства ўлада фараонаў распасціралася да чацвёртага нільскага парога на поўдні і распаўсюджвалася на значныя тэрыторыі ва Усходнім Міжземнамор'і, а таксама на ўзбярэжжа Чырвонага мора. Увесь Егіпет дзяліўся на дзве вялікія вобласці: Верхні і Ніжні Егіпет. А тыя, у сваю чаргу, мелі па некалькі дзесяткаў абласцей, якія грэкі назвалі номамі. Больш 90% тэрыторыі Егіпта займае пустыня, так званая «Чырвоная зямля». Жыццё там была магчымая толькі ў аазісах і ў далінах перасохлых рэк. Эканоміка Егіпта засноўвалася на прадуктыўнай сельскай гаспадарцы ва ўрадлівай даліне Нілу.
|
[правіць] Гісторыя
У 4-м тыс. да н.э. з шматлікіх невялікіх номаў паўстала два палітычных аб'яднання — Верхні Егіпет і Ніжні Егіпет (са сталіцамі ў Іераконпале і Бута). Стварэнне адзінай дзяржавы прыпісваюць правіцелю Верхняга Егіпта Менесу. Сталіцай аб'яднанай дзяржавы каля 3000 да н.э. стаў Мемфіс у паўднёвай частцы дэльты Нілу. Да кан. 4 — пач. 3 тыс. да н.э. адносяць першыя помнікі, напісаныя егіпецкім іерагліфічным лістом.
У 30-28 стагоддзях да н.э. пачаліся сутыкненні з суседзямі: кушытамі (нубійцамі) — на поўдні, з лівійцамі — на захадзе і качэўнікамі з Сінайскага паўвострава — на паўночным усходзе. У 28-23 стагоддзях да н.э. сфарміравалася старажытнаегіпецкая цывілізацыя. Адзінства Егіпта ўвасаблялася ва ўлады фараонаў — неабмежаваных валадароў усёй краіны. Фараон быў галавой культаў усіх богаў Егіпта і сам быў абагаўлёны. Адлюстраваннем гэтага было будаўніцтва ў гэты перыяд пірамід — магільняў фараонаў Джосера, Снофру, Хеопса (Хуфу), Хефрэна (Хафра) і Мікерына (Менкаура). Узрасло значэнне гелпопальскага культу бога сонца Ра, сынамі якога звалі сябе ўсё фараоны (у тытулатуры). У 23-21 стагоддзях да н.э. Егіпет распадаецца на мноства номаў. Новае аб'яднанне Старажытнага Егіпта пачалося з узвышэння намархаў Гераклеопаля (у Сярэднім Егіпце), пазней узмацніліся правіцелі паўднёвага горада Фівы, Егіпет. Фіванскі фараон Ментухатэп I стаў правіцелем аб'яднанага Егіпта. У 21-18 стагоддзях да н.э. апекуном фараонаў абвешчаны Амон. Аменемхет I перанёс сталіцу з Фіваў у Ітауі у Файюмскім аазісе. Новы распад Егіпта ў 18-16 стагоддзях да н.э. прывёў да захопу Егіпта азіяцкімі захопнікамі — гіксосамі, якія захапілі ўладу ў Ніжнім Егіпце і зрабілі сваёй сталіцай горад Аварыс ва ўсходняй частцы дэльты Нілу. Знішчыць валадарства гіксосаў атрымалася Яхмасу I. Пераследуючы іх, ён уварваўся ў Палесціну, Сірыю. Яго пераемнікі ўсталявалі панаванне Егіпта ў Палесціне, Фінікіі, Сірыі; краіна Куш да 4 нільскага парога стала правінцыяй Егіпта.
Пры Аменхатэпе III Старажытны Егіпет дасягнуў найбольшай магутнасці. З правінцый у Азіі і ў краіне Куш Старажытны Егіпет атрымоўваў даніну драўнінай, меддзю, волавам, свінцом, серабром, а таксама быдла, рабоў, віна, ювелірныя вырабы, слановую косць. З краіны Пунт, куды царыца Хатшэпсут накіравала экспедыцыю, у Старажытны Егіпет паступалі духмяныя рэчывы. У гэты перыяд войска Егіпта стала рэгулярным. Рэлігійная рэформа Аменхатэпа IV (Эхнатона) абвясціла культ адзінага для егіпцян бога Атона (сонечнага дыска). У гонар гэтага бога будуецца новая сталіца Ахетатон. Пасля смерці Эхнатона ў 1335 г. да н.э. было адноўлена шанаванне ранейшых богаў, і Фівы зноўку сталі сталіцай Егіпта. Заняўшыся рэлігійнай рэформай, Эхнатон закінуў кіраванне дзяржавай. Заняпад працягваўся і пасля яго смерці, але каля 1290 г. да н.э. фараон Рамзес II аднавіў магутнасць Егіпта. Ён вёў упартую барацьбу з хетамі і іх сірыйскімі саюзнікамі. Сталіцай Егіпта пры Рамзесе II стаў Пёр-Рамсес, пабудаваны на месцы Аварыса.
У 11-7 стагоддзях да н.э. умацавалася ўлада намархаў. У 945 г. да н.э. лівійскі палкаводзец Шэшонк I абвясціў сябе фараонам, зрабіўшы сваёй рэзідэнцыяй горад Бубастыс у дэльце Нілу. Ён узяў Іерусалім і разрабаваў яго. У 671 г. да н. э. асірыйскае войска Асархаддона захапіла і разрабавала Мемфіс. У 667 да н.э. і 663 да н.э. асірыйцы авалодалі Фівамі. Псаметыху I атрымалася ізноў аб'яднаць Старажытны Егіпет. Пры Неха II, сыне Псаметыха I, быў прарыты канал, які звязаў Ніл з Чырвоным морам. У 528 да н.э. Старажытны Егіпет быў заваяваны персідскім царом Камбісам і стаў персідскай правінцыяй (сатрапіяй). У 341 да н.э. персы ізноў уварваліся ў Старажытны Егіпет, падвергнуўшы яго спусташэнню. У 332 да н. э. у Старажытны Егіпет уступіла войска Аляксандра Македонскага, краіна стала часткай яго дзяржавы. Пасля падзелу яго імперыі паміж дыядохамі Старажытны Егіпет дастаўся палкаводцу Пталамею Лагу — заснавальніку грэка-македонскай дынастыі Пталамеяў Лагідаў (305-30 да н.э.). Сталіцай стаў горад Александрыя.
Пры Пталемеях Старажытны Егіпет стаў галоўным пастаўшчыком хлеба ў эліністычным свеце. У гэты перыяд флот Егіпта панаваў у Міжземным моры. У кіраванне царыцы Клеапатры, апошняй з дынастыі Пталамяеў, Старажытны Егіпет апынуўся ўцягнутым у палітычную барацьбу ў Старажытным Рыме. Пасля паразы флоту Егіпта пры мысе Акцый у 31 да н.э. і самазабойства Клеапатры Старажытны Егіпет быў пераўтвораны ў рымскую правінцыю (30 да н.э.). Пасля распаду Рымскай імперыі (395) Егіпет стаў правінцыяй Усходняй Рымскай імперыі (Візантыі). Нашчадкамі старажытных егіпцян — коптамі — была ўспрынятая хрысціянская рэлігія монафісіцкага толку. У 639-642 гадах Старажытны Егіпет быў заваяваны арабамі.
[правіць] Культура
[правіць] Крыніцы
Асаблівасцю большасці старажытнаегіпецкіх крыніц з'яўляецца тое, што яны так або інакш звязаныя з пахавальным культам. Справа ў тым, што ў найболей добрай захаванасці дайшлі да нас толькі пахавальныя помнікі, якія ствараліся з выкарыстаннем трывалых і даўгавечных матэрыялаў (найболей распаўсюджаны – камень), бо ад таго, колькі праіснуе памінальны інвентар егіпцяніна, залежала яго замагільнае жыццё. З паўсядзённага ж жыцця егіпцян, прадметы для якога яны стваралі з меней трывалых матэрыялаў (псаванне якіх, да таго ж, узмацнялася ўплывам клімату нільскай даліны), помнікаў засталося мала, асабліва мала дайшло да нас помнікаў з дэльты Ніла.
Найважныя помнікі:
- Палермскі камень, своеасаблівы летапіс фараонаў Егіпта эпох Раннедынастычнага перыяду і Старога царства.
- Разетцкі камень, для рэканструкцыі гісторыі Старажытнага Егіпта ён не вельмі інфарматыўны, але для гістарыяграфіі не мае вялікага значэння. З гэтым помнікам звязаная пераломная эпоха ў егіпталогіі. Менавіта дзякуючы яму яна стала паўнапраўнай навукай, з дапамогай яго атрымалася адчыніць сакрэт егіпецкіх іерогліфаў.
- Аналы Тутмаса III, апісанне паходаў вялікага фараона-ваяра 18 дынастыі.
- Амарнскі архіў, архіў клінапісных гліняных таблічак, выяўлены ў канцы 19 стагоддзя каля мястэчка эль-Амарна, дзе раней размяшчалася рэзідэнцыя фараона-ерытыка (або фараона-рэфарматара) Эхнатона. Амарнскі архіў уключае ў сябе перапіску правіцеляў Пярэдняй Азіі сярэдняй – позняй 18 дынастыі.
- «Тэксты Пірамід», найстаражытнейшая пісьмовая крыніца ў гісторыі чалавецтва, у якой адлюстраваныя паданні аб замагільным жыцці. Тэксты Пірамід – гэта зборнік розных тэкстаў з некалькіх пірамід цароў 5 – 6 дынастый.
- «Тэксты Саркафагаў» («Тэксты Каўчэгаў»), надпісы на старажытнаегіпецкіх трунах (а не саркафагах – проста такая назва зацвердзілася ў савецкай навуцы). Маюць гэтыя надпісы генетычнае сваяцтва з Тэкстамі пірамід, верагодна, што яны паходзяць ад Тэкстаў пірамід. Упершыню класічныя тэксты на трунах з'яўляюцца ў эпоху Старога царства.
- «Кніга мёртвых», генетычны працяг «Тэкстаў саркафагаў» і «Тэкстаў пірамід». Кніга мёртвых – гэта зборнік разрозненых памінальных малітваў загавораў, які клаўся разам з пахаваным. Менавіта таму гэты зборнік і атрымаў такую назву: першыя папірусныя скруткі, якія нахадзіліся разам з старажытнымі муміямі у пач. – сяр. 19 стагоддзі арабы далі мянушку «Кнігамі мёртвых», гэтая назва пасля зацвердзілася ў еўрапейскай навуцы. На змену гэтаму, старому найменню зборніка прыходзіць новае – «Кніга выхаду ў дзень» (або, што яшчэ лепш – «Кніга прасвятлення»), як звалі яго старажытныя егіпцяне. Жыццё для егіпцяніна – гэта святло, а ў кнізе, як раз даюцца загаворы для таго, каб нябожчык перамог усе цёмныя сілы і перайшоў у вечнае жыццё з Ра – крыніцай святла. Асабліва добра прыжылася гэта назва ў заходняй егіпталогіі.
- Палетка Нармера, каменная стэла з Іераконпаля, датаваная часам кіравання фараона Нармера – аб'яднальніка Егіпта. Па наяўнай легендзе, да Нармера не існавала адзінага Егіпта – былі дзве незалежных краіны. Менавіта Нармер (яшчэ яго імёны – Міна і Менес) аб'яднаў Егіпет, і першым надзел карону Аб'яднанага Егіпта, а палетка гэтая, як лічыць большасць егпітолагаў, як раз зафіксавала працэс вайсковага аб'яднання Егіпецкай зямлі.
- Папірус Весткар, цяпер – папірус Брытанскага музея (інв. нумар – 3033), названы жа ён так у гонар першага яго ўладальніка – мадам Весткар. Першым яго даследчыкам стаў нямецкі егпітолаг Адольф Эрман, якому і быў падараны гэты манускрыпт. Напісаны (дакладней: перапісаны, а стварэнне запісанага ў ім шматлікія егпітолагі пастаражытняюць да тысячы гадоў) гэты папірус быў у эпоху гіксосскага валадарства, а ўтрымоўвае ён адразу некалькі найпрыгажэйшых літаратурных твораў Сярэдняга царства – «Казкі сыноў Хуфу».
Акрамя таго, добрымі крыніцамі служаць гарадскія і фараонскія некропалі (у Саккара, Гізе, Дашуры, Абідосе і іншых месцах), муміі – цудоўны антрапалагічны матэрыял, і, вядома жа, археалогія – гарадская і падводная.
[правіць] Літаратура
[правіць] Крыніцы
- Богословский Е.С. Статуэтка дворцового служителя времени Тутанхамона (Stat. Louvre I 852). // ВДИ. 1990. 2.
- Геродот. История в девяти книгах. / Перевод и комментарии Г. А. Стратановского. — М., 2002. ISBN 5-17-005085-2
- Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984.
- Коростовцев М. А. Путешествие Ун-Амуна в Библ. — М., 1960.
- Коростовцев М.А. Египетский иератический папирус № 167 Государственного Музея Изобразительных Искусств им. А.С. Пушкина в Москве. // Древний Египет / Сб. статей. – М., 1960.
- Лирика древнего Египта. – М., 1965.
- Максимов Е.Н. Папирус № 1115 из собрания государственного Эрмитажа. (Перевод и некоторые замечания). // Древний Египет и древняя Африка. – М., 1967.
- Повесть Петеисе III. Древнеегипетская проза. / Пер. М. А. Коростовцева. — М., 1978.
- Рубинштейн Р. И. Поучение гераклеопольского царя своему сыну (Эрмитажный папирус № 1116 А). // ВДИ. 1948. 4.
- Савельева Т.Н. Надписи из гробницы Мечена (Перевод и комментарий). // Древний Египет и древняя Африка. – М., 1967.
- Сказки и повести Древнего Египта. / Пер. и комм. И.Г. Лившица. – СПб., 2004. ISBN 5-02-026987-5
- Сказки Древнего Египта. / Сост. Беловой Г. А., Шерковой Т. А. — М., 1998.
- Струве В.В. Речение Ипувера. Лейденский папирус № 344. Социальный переворот в Египте в конце Среднего царства. – М.; Л., 1935.
- Хрестоматия по истории Древнего мира. / Под ред. В.В. Струве. – М., 1951.
[правіць] Гістарыяграфія
- Брэстед Дж. История Египта с древнейших времен до персидского завоевания. — М., 1915.
- Древние цивилизации. — М., 1989.
- Котрелл Л. Во времена фараонов. — М., 1982.
- Масперо Г. Египет. — М., 1915.
- Перепелкин Ю. Я. Древний Египет. – СПб., 2000. ISBN 5-89740-011-3
- Тураев Б. А. История Древнего Востока. Т. II. — Л., 1935.
- Шоу Я. Древний Египет. - М., 2006. ISBN 5-17-031742-5
[правіць] Рэлігія
- Антес Р. Мифология в древнем Египте. // Мифология древнего мира. — М., 1977.
- Ассман Я. Египет. Теология и благочестие ранней цивилизации. — М., 1999.
- Берлев О. Д. «Золотое имя» египетского царя». // Ж.-Ф. Шампольон и дешифровка египетских иероглифов. — М., 1979.
- Коростовцев М. А. Религия древнего Египта. М., 1976.
- Солкин В.В. Египет: вселенная фараонов. - М., 2001.
- Солкин В.В. Столпы небеса. Сокровенный Египет. - М., 2006.
[правіць] Больш падрабязныя артыкулы
- Гісторыя
- Фараоны Старажытнага Егіпта
- Палітыка
- Культура
- Старажытнаегіпецкая літаратура
- Архітэктура
- Жылыя памяшканні
- Сады
- Архітэктурныя ансамблі
- Гарады
- Храмы
- Магільнікі
- Піраміды
- Навука
- Ваеннае мастацтва
- Рэлігія (Міфалогія)
- Егіпецкія боствы
- Амон
- Анубіс
- Атум
- Ісіда
- Асірыс
- Тот
- Уджат
- Хор
- Сехмет
- Энеада
- Сет
- Егіпецкія боствы
[правіць] Глядзіце таксама
- Старажытны свет
- Егіпет, значэнні
- Егіпталогія
- Егіпецкая мова
- Егіпецкія іерогліфы
- Гісторыя Егіпта
- Егіпецкія музеі
- Гісторыя Старажытнага свету
- Мумія
- Рака Ніл
- Ушэбці
[правіць] Знешнія спасылкі
- (руск.) Egyptology.ru «Египтологический изборник»
- (руск.) ЖЖ-суполка аматараў Старажытнага Егіпта
- (руск.) Aegyptica. Субстаронка СПб ІУ РАН.
- (руск.) Егіпецкая літаратура
- (руск.) Цэнтр егіпталагічных даследаванняў РАН
- (англ.) narmer.us: Храналогія
- (англ.) Тутанхамон
- (англ.) Egyptian Royal Genealogy
- (англ.) Digital Egypt for Universities