Яўхім Карскі

From Вікіпедыя

Карскі, відавочна ў 1890-1900-х.
Карскі, відавочна ў 1890-1900-х.

Яўхім Фёдаравіч КАРСКІ (руск.: Ефим (Фёдорович) Карский), руск.: Евфимий (Феодорович) Карский) (старая форма імя); 20.12.1860 (1.1.1861), в. Лаша (Гродзенскі ўезд Гродзенскай губерні) – 29.4.1931), славуты лінгвіст-славіст, этнограф і палеограф, заснавальнік беларускага мовазнаўства, літаратуразнаўства і палеаграфіі, член шматлікіх навуковых арганізацый, аўтар больш за 100 прац па мовазнаўству, этнаграфіі, палеаграфіі і інш.

Апісваўся сучаснікамі як асоба надзвычайнай працаздольнасці, акуратнасці, арганізаванасці, асабістай стрыманасці, навуковец высокай добрасумленнасці. Унёсак Карскага ў славістыку, асабліва ў яе беларускую частку, быў надзвычай вялікім. Першыя значныя перагляды поглядаў Карскага на развіццё царкоўнаславянскай мовы і рускай мовы былі прапанаваны значна пазней, В. В. Вінаградавым. Адна з найбольш значных прац Карскага гэта "Беларусы".

Змест

[правіць] "Беларусы"

Фундаментальная сямітомная праца Карскага "Беларусы" лічыца "энцыклапедыяй беларускага мовазнаўства, унікальнай па ахопу і глыбіні матэрыялу" (М. С. Дзяржавін)[1], "непараўнальнай паводле вычарпальнасці з кожным іншым даследваннем славянскіх народаў" (Ляпуноў)[2]. Гэтая праца ўпершыню навукова абвергла канцэпцыю моўнай ідэнтычнасці рускай і старабеларускай моваў, упершыню навукова пацвердзіла існаванне і адметнасць уласна беларускай нацыі, паказала свету багацце беларускай традыцыйнай культуры. Гэтая праца "адкрыла вочы беларусам, дазволіла ім убачыць сябе сапраўднай нацыяй",[3], паставіла беларусаў у пач. 20 ст. "нечакана на чале ўсіх славянскіх народаў у навуковых ведах пра сваю мову" (гісторык В. Тумаш).[4]

Погляды Карскага на беларускія этнічныя гісторыю і тэрыторыю пераглядаліся В. К. Бандарчыкам (каля 1998 – 1999). Значныя дапаўненні да выкладзенай Карскім гісторыі вуснага фальклору былі зроблены А. С. Фядосікам (каля 1998) і іншымі.

За заслугі ў педагагічнай і навуковай дзейнасці атрымаў чын "сапраўднага стацкага саветніка". Узнагароджаны ордэнамі Св. Станіслава 3-й ст. (1889) і 2-й ст. (1899), Св. Анны 3-й ст. (1895) і 2-й ст. (1903), Св. Уладзіміра 4-й ст. (1911), рознымі медалямі. Атрымаў вялікі залаты медаль Расійскага геаграфічнага таварыства (1894), 2 залатыя медалі імя Бацюшкава Расійскай Акадэміі навук (1898, 1902), малы прыз імя Ламаносава Расійскай Акадэміі навук (1901), акадэмічны прыз імя Бацюшкава (1910), акадэмічны прыз імя Ахматава (1913).

У 1964, у будынку сярэдняй школы ў в. Лаша быў адкрыты музей Карскага.

[правіць] Біяграфія

Нарадзіўся ў сям'і настаўніка Ф. Карскага і дачкі праваслаўнага д'якана М. Навіцкай. Спачатку насіў прозвішча маці. Разам з бацькамі правёў дзіцячыя гады на Наваградчыне (в. Ятра і в. Бярозавец) і на Міншчыне.

  • каля 1870-х: вучыўся ў народнай вучэльні (руск.: народное училище) в. Ятра ((Навагрудскі ўезд).
  • 1874 – каля 1880-х: вучыўся ў Мінскай духоўнай школе, потым у Мінскай семінарыі.
  • 1881: зацікавіўся этнаграфіяй, кінуў семінарыю, паступіў у Нежынскі гістарычна-філалагічны інстытут.
  • 1883: апублікаваў сваё першае філалагічнае даследванне (артыкул) у "Рускім філалагічным весніку".
  • 1885: скончыў Нежынскі гістарычна-філалагічны інстытут па рускай і славянскай філалогіі, пад кіраўніцтвам праф. Р. Ф. Брандта.
  • 1885: падштурхнуты адсутнасцю навуковай распрацоўкі беларускай мовы, апублікаваў сваю першую значную навуковую працу "Агляд гукаў і форм беларускай гаворкі" (публікацыя насіла дату 1886).
  • 1885 – 1893: выкладаў рускую і царкоўнаславянскую мовы і рускую літаратуру ў Другой віленскай гімназіі, таксама працаваў сакратаром гімназіі (1885 – 1889) і выбарным членам гаспадарчага камітэта гімназіі (1890 – 1892).
  • 1888: апублікаваў "Граматыку старой царкоўнаславянскай мовы ў параўнанні з рускай мовай". Граматыка перавыдавалася 19 разоў, да самага кастрычніка 1917.
  • 1891, 17 верасня: паспяхова здаў магістарскі экзамен (17.9.1891).
  • 1893, 2 студзеня: пачаў выкладаць рускую мову ў Варшаўскім універсітэце. Пазней таксама выкладаў славянскую палеаграфію, рускую дыялекталогію, граматыку царкоўнаславянскай мовы.
  • 1893, 23 кастрычніка: паспяхова абараніў сваю магістарскую дысертацыю "Да гісторыі гукаў і форм беларускай гаворкі" у Кіеўскім універсітэце. Гэта была першая ў гісторыі дысертацыя, прысвечаная беларускай мове.
  • 1894, 26 чэрвеня: абраны на пасаду экстраардынарнага прафесара Варшаўскага універсітэта і загадчыка кафедры рускай мовы і царкоўнаславянскай мовы і гісторыі рускай літаратуры.
  • 1897, 14 лютага: стаў ардынарным прафесарам Варшаўскага універсітэта.
  • 1898 – 1900, 1903 – вывучаў мясцовыя беларускія гаворкі, па помніках пісьменнасці і па этнаграфічных камандзіроўках, асабліва па Гродзеншчыне, Віленшчыне, Міншчыне.
  • 1901: стаў член-карэспандэнтам Пецербургскай акадэміі навук, аддзелу рускай мовы і пісьменнасці.
  • 1902: апублікаваў першую карту беларускіх этнічных межаў.
  • 1903: выпусціў першы том сваёй фундаментальнай працы "Беларусы".
  • 1905, 1 студзеня: стаў рэдактарам часопіса "Рускі філалагічны веснік".
  • 1905 – 1910: працаваў рэктарам Варшаўскага універсітэта, двойчы пераабраны на пасаду (1905, 1908). Паводле непацверджаных звестак, падаў у адстаўку ў знак пратэсту супраць палітыкі міністра Касо.
  • 1915 – 1916: выкладаў ў Растоўскім універсітэце (былы Варшаўскі універсітэт).
  • 1916, 8 кастрычніка: абраны ў сапраўдныя члены Пецярбургскай акадэміі навук, з спецыялізацыяй у этнаграфіі і лінгвістыцы. Пераехаў у Петраград.
  • 1916 – каля 1918: выкладаў у Петраградскім універсітэце, потым Ленінградскім універсітэце.
  • 1917, снежань: удзельнічаў у працы Першага ўсебеларускага з'езду ў Мінску, абраны ганаровым старшынём. Ледзьве пазбег арышту пры разгоне з'езду, вярнуўся ў Петраград.
  • 1918: з-за эканамічнай разрухі ў Петраградзе пераехаў у Мінск. Прызначаны настаўнікам на беларускіх настаўніцкіх курсах Мінскага раёну (тады ўзначальваліся Я. Лёсікам), якія потым былі ператвораны ў Мінскі педагагічны інстытут.
  • 1919, 14 сакавіка: зняты з пасады прафесара Мінскага педагагічнага інстытута.
  • 1919, каля 5 мая: арыштаваны надзвычайнай камісіяй (ЧК), але ненадоўга.[5]
  • 1919, восень: пераехаў у Петраград.
  • каля 1919 – 1920 – часткова (каля 20%) надрукаваў "Беларусаў" па-беларуску ў газетах "Звон" і "Беларусь".
  • 1920: прызначаны рэдактарам часопіса руск.: "Известия АН СССР. ОРЯС".
  • 1919 – ?: выкладаў у Петраградскім універсітэце, потым Ленінградскім універсітэце.
  • каля 1920 – 1921: удзельнічаў, разам з Пічэтам, Дылам, у адкрыцці Інстытуту беларускай культуры ў Менску.
  • каля 1920 – 1930, верасень: прызначаны дырэктарам Музею антрапалогіі і этнаграфіі Расійскай Акадэміі навук.
  • 1921, лета[6][7]: назаўсёды пераехаў у Петраград, "каб ніколі больш не ўбачыць Бацькаўшчыны".[8]
  • 1922: стаў поўным членам Інстытуту беларускай культуры. Падараваў сваю бібліятэку новастворанаму Беларускаму дзяржаўнаму універсітэту.
  • 1924: удзельнічаў у Першым міжнародным кангрэсе славянскіх географаў і этнографаў у Празе.
  • 1926: наведаў, з навуковай камандзіроўкай Польшчу, Чэхаслакію, Югаславію. Навуковая справаздача з камандзіроўкі была высока ацэнена АН СССР, але палітычны неканфармізм справаздачы стаў дадатковым повадам для далейшых палітычных наступстваў.
  • 1926, снежань: адмовіўся прэтэндаваць на прапанаваную яму пасаду віцэ-прэзідэнта АН СССР.
  • 1927: стаў цэлем распачатай вострай палітычнай крытыкі, у газетах "Звязда" (Менск) і "Праўда" (Масква). Ягонае членства ў АН СССР пастаўлена пад пытанне (13.4.1927). Спрабаваў абараніць сябе ў дркук, але ен атрымаў газетнай плошчы, хоць і карыстаўся пэўнай палітычнай падтрымкай вярхоў.
  • 1929, студзень: абраны членам Чэшскай акадэміі навук.
  • 1930, верасень[9][10]: раптоўна зняты з пасады дырэктара Музея антрапалогіі і этнаграфіі.

[правіць] Працы

Карскі быў аўтарам больш за 100 значных навуковых прац. Найбольш значныя з іх пералічаны ніжэй. Варта заўважыць, што ў выпадку старых публікацый, сапраўдная дата можа адрознівацца ад той, што пазначана на вокладцы.

  • Обзор звуков и форм белорусской речи. – Москва, 1886. – Известия Историко-филологического Института в Нежине, том X.
  • Грамматика древнего церковнославянского языка сравнительно с русским (курс средних учебных заведений). – Вильна, 1888 – 1900, Варшава, 1901 – 1916, Сергиев Посад, 1917.
  • К истории звуков и форм белорусской речи. – Варшава, 1893. – Магистерская диссертация.
  • К вопросу о разработке старого западнорусского наречия. – Вильна, 1893.
  • Что такое древнее западнорусское наречие?. – Труды Девятого археологического съезда в Вильне, 1893.
  • О языке так называемых литовских летописей. – Варшава, 1894.
  • Особенности письма и языка Мстиславова Евангелия. – Русск. Филолог. Вестн., 1895.
  • Образцы славянского кирилловского письма с Х по XVIII век. – Варшава, 1901.
  • Очерк славянской кирилловской палеографии. – Варшава, 1901.
  • Славянская кирилловская палеография. [S.l.], 1928.
перавыдадзена ў: Карский Е. Ф. Славянская кирилловская палеография. Moscow, 1979.

[правіць] "Беларусы"

  • Белорусcы. Т. I. Введение в изучение языка и народной словесности. – Варшава, 1903.
Перавыдадзена: Белорусcы. Т. I. Введение в изучение языка и народной словесности. – Вильна, 1904.
  • Белорусcы. Т. II. Язык белорусского племени. В. 1. – [S.l.], 1908.
  • Белорусcы. Т. II. Язык белорусского племени. 2. Исторический очерк словообразования и словоизменения в белорусском наречии. – [S.l.], 1911.
  • Белорусcы. Т. II. Язык белорусского племени. 3. Очерки синтаксиса белорусского наречия. Дополнения и поправки. – [S.l.], 1912.
  • Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. 1. Народная поэзия. – Москва, 1916.
  • Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. 2. Старая западнорусская литература. – Петроград, 1921.
  • Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. 3. Художественная литература на народном наречии. – [S.l.], 1922.
Перавыдадзена цалкам: Белорусы: Т. 1 – 3. – Москва, 1955 – 1956.



  1. [Bulakh 2006] с. 10
  2. [Bulakh 1981] с. 31
  3. [YanuTsvir 2001] с. 19
  4. [KUC 2006] с. 23
  5. Пратоколы паседжанняў агульнага сходу расійскай акадэміі навук 5.5.1919, §141.
  6. паводле [YanuTsvir 2001]
  7. Іначай, 1919, лета, паводле [RublSkal 2006].
  8. [RublSkal 2006]
  9. паводле [YanuTsvir 2001]
  10. Або ў 1929, паводле [RublSkal 2006].

[правіць] Спасылкі

  • [Bulakh 1981] Булахов М. Г. Евфимий Федорович Карский: Жизнь, научн. и обществ. деятельность / Под ред. В. И. Борковского. – Мн. : Изд-во БГУ, 1981.
  • [YanuTsvir 2001] Янушкевіч Я., Цвірка К. Яўхім Карскі і яго "Беларусы" // Карскі Я. Беларусы / Я. Карскі; Уклад. і камент. С. Гараніна і Л. Ляўшун; Навук. рэд. А. Мальдзіс; Прадмо. Я. Янушкевіча і К. Цвіркі. – Мн. : Беларускі кнігазбор, 2001. – ( Беларускі кнігазбор; сер. II. Гісторыка-літаратурныя помнікі). ISBN 985-6638-26-7.
  • [KUC 2006] Курцова, Унучак, Чаквін. Прадмова да першага тома працы Я. Ф. Карскага "Беларусы" // Карский, Е. Ф. Белорусы: 3 т. Т. 1 / Уступны артыкул М. Г. Булахава, прадмова да першага тома і каментарыі В. М. Курцовай, А. У. Унучака, І. У. Чаквіна. – Мн. : БелЭн, 2006. ISBN 985-11-0360-8 (Т.1), ISBN 985-11-0359-4.
  • [RublSkal 2006] Рублевская Людмила, Скалабан Виталь. Околонаучный спор. Злополучная командировка профессора Карского // Беларусь сегодня, #12 (22422), 20.01.2006 – [1]
  • [Rulex 2006] [Н. Т.?] Карский [1890s-1900s?] // Большой русский биографический словарь. – Электронная репринтная версия. – [2].