Еўфрасіння Полацкая
From Вікіпедыя
СВЯТАЯ ЕЎФРАСІ́ННЯ ПОЛАЦКАЯ, хроснае імя Еўпра́ксія (Параскева) (верагодна)[1], свецкае імя Прадсла́ва (магч. 5.1.1104[2], Віцебск[3]? — 23.5.1173[4]або 23.5.1167[5], Іерусалім), манахіня і і ігумення праваслаўнага манастыра, асветніца. Кананізаваная Рускай праваслаўнай царквой (1893).
[правіць] Сям'я
Прадслава паходзіла з княскай сям'і і была старэйшай[6] дачкой Святаслава Усяславіча[7] (ракло́, г.зн. хроснае імя, Георгій), сына Усяслава Брачыславіча. Паводле ўскосных звестак, маці была адна са старэйшых дачок Уладзіміра Манамаха, і, магчыма, мела імя Соф'я[8]. Звесткі пра блізкае сваяцтва з домам Комнінаў лічацца бяздоказнымі.
Прадслава атрымала параўнальна добрую для таго часу хатнюю адукацыю. У 12-гадовым узросце бацька намерыўся выдаць яе замуж[9]. Князёўна, аднак, адмовілася ад шлюбу і ўвогуле ад свецкага жыцця, і патаемна прыняла пострыг у Полацкім[10] манастыры (магчыма, 15.2.1116)[11]. Прычыны такой пастановы невядомыя, але не выключана, што свой уплыў зрабіла даволі бяспраўнае становішча жонак тагачасных арыстакратаў[12].
[правіць] У царкве
Верагодна, у канцы 1110-х гг. Еўфрасіння прыняла і чын схімы. Праз пэўны час перасялілася (між 1118 і 1122, магчыма, што пасля ваенных дзеянняў 1119) у келлю пры полацкім Сафійскім саборы, пачала перапісваць кнігі ў скрыпторыі пры тамтэйшай бібліятэцы. Менавіта перапісванне кніг было, відаць, адным з яе схімных зарокаў. Звесткі пра пісанне Еўфрасінняй Полацкага летапісу, якія прыводзяцца, напр., у Борха і Ластоўскага — легендарныя, нічым не пацверджаныя[13].
У сярэдзіне 1120-х гг. Еўфрасіння, тады яшчэ інакіня, ініцыявала будову жаночага Спаскага манастыра кінавіяльнага чыну[14] ў Сяльцы, на месцы старой рэзідэнцыі полацкіх епіскапаў (легендарны відзеж і благаслаўленне епіскапа адносяцца, між іншым, да ночы свята Праабражэння Гасподняга 6.8.1126[15]), тады ж была ўзведзена ў сан ігуменні гэтага манастыра. У далейшым, ініцыявала будову або перабудову Спаса-Праабражэнскай царквы манастыра (канец 1132— жнівень 1133[16], іншая думка: 1139—1140)
Пазней ініцыявала будову мужчынскага Багародзіцкага манастыра (збуд. у сяр. 12 ст.; у 1580 ужо не існаваў, або быў у поўным запусценні) і царквы Святой Багародзіцы пры ім (1151—1154, асвячэнне 1157; не захавалася).
Паслала слугу[17] Міхаіла да цара Мануіла I Комніна і патрыярха Лукі Хрысаверга ў Канстанцінопаль па ікону святой Эфескай Багародзіцы для Багародзіцкага манастыра, але насамрэч ёй была прысланыя копіі Царградскай Адзігітрыі і рэліквіі (1159—1160). Заказала Лазару Богшу выраб напрастольнага крыжа з рэліквіямі, які пазней стаў вядомы як Крыж Еўфрасінні Полацкай (1161)
У канцы жыцця выправілася ў паломніцтва ў Іерусалім (1167). Магчыма, што пры гэтым выконвала і царкоўна-дыпламатычную місію, а на землях Русі, якія праяжджала — міратворчую місію. Сустракалася з імператарам Мануілам, верагодна, была ў Канстанцінопалі, у канцы красавіка дасягнула Іерусаліму[18], дзе захварэла і памерла.
[правіць] Пасля смерці
Еўфрасіння была пахаваная ў Феадосіевым Іерусалімскім манастыры, пасля захопу гораду мусульманамі рака з целам была перанесеная ў Феадосіеву пячору Кіеўскай лаўры (1187). Існуе думка, што апошняй воляй Еўфрасінні магло быць пахаванне ў манастыры святога Феадосія, што і стала прычынай[19] таго, што рака з астанкамі была пакінута ў Кіеве, а не вернута ў Полацак.
Мясцовае царкоўнае шанаванне ў Полацкай зямлі пачалося ўжо ў канцы 12 ст., калі тут ужо існавала царкоўная служба прападобнай Еўфрасінні Полацкай, і было складзена агіяграфічнае "Жыціе" (верагодна, да 1187, і ў адным з заснаваных Еўфрасінняй манастыроў).
Да кананізацыі была напісана і яе ікона, якая не захавалася да нашых дзён, а ў крыніцы 19 ст. апісваецца так: "Подобием бледна лицем от пощения, ризы преподобнические, как у преподобномученицы Евдокеи". Найбольш старажытнай іканапіснай выявай лічыцца гравюрная копія 16 ст., зробленая з даўняга арыгіналу.
Царкоўнае шанаванне да 16 ст. мела толькі мясцовы характар, і ў Маскоўскай Русі, да ўключэння ў Макар'еўскія спісы, імя Еўфрасінні амаль не было вядомым. Аднак, і на Макар'еўскіх саборах 1547 і 1549 афіцыйнай кананізацыі не адбылося. Агульная служба святой была зацверджана РПЦ толькі адносна нядаўна (1893).
У новы час, пасля хадайніцтваў вернікаў Полацкага павету, спачатку частка мошчаў (1871), а потым і самі астанкі, з выняткам сімвалічнай часткі былі перанесеныя ў Спаса-Еўфрасіннеўскі манастыр (1910). Тамсама была абвешчана і гаючасць астанкаў. У час эвакуацыі ў 1 сусв. вайну астанкі былі перанесены (1915) ў Растоўскі Аўраміеў манастыр. Там, у 1920, грабніца была ўскрытая, а 13.5.1922 была ўскрытая паўторна, астанкі былі адасланыя на атэістычную выстаўку ў Маскву, а адтуль — у экспазіцыю Віцебскага краязнаўчага музея. Усе каштоўнасці, якія былі пры астанках, у тым ліку 40-пудовая срэбная рака, былі канфіскаваныя. У час нямецкай акупацыі вернікі перанеслі раку ў Свята-Пакроўскую царкву, потым (23.10.1943) астанкі былі вернутыя ў Спаса-Еўфрасіннеўскі манастыр, дзе застаюцца і дагэтуль. Праваслаўныя храмы ў імя Еўфрасінні Полацкай існуюць у Лондане, Саўс-Рывер (каля Нью-Йорка, ЗША), Таронта. У Беларусі існавала Івянецкая Свята-Еўфрасіннеўская царква (збуд. у 1914, разбурана ў 1951), у 1990-х тамсама была збудаваная новая царква таго ж імя. У Мінску была збудаваная Свята-Еўфрасіннеўская царква Мінскага прыходу (канец 1990-х гг.?).
[правіць] Ацэнкі
У наш час прынятае шанаванне Еўфрасінні як "заступніцы Беларусі" і "асветніцы Беларусі". Таксама заўважаецца, што асветніцкая дзейнасць Еўфрасінні магла мець не цалкам кананічны характар, а яе царкоўная дзейнасць магла быць скіраванай, на грунце яе высокага паходжання, у абыход царкоўнай іерархіі, на павышэнне самастойнасці Полацка ў царкоўных справах. Мяркуецца, што гэта магло быць прычынай канфліктаў між Еўфрасінняй і царкоўнымі ўладамі, і паслужыла сапраўднай прычынай таго, што астанкі Еўфрасінні былі пакінутыя ў Кіеве, а не вярталіся ў Полацак[20].
- ↑ Мельнікаў, С.32.
- ↑ Наогул, дапушчальным інтэрвалам лічыцца перыяд 1101—1105. Дата 1104 прапанаваная ў манаграфіі Мельнікава, С.45—47. Традыцыйная раней дата 1120 з'яўляецца цалкам нерэальнай, а варыянт 1110 таксама здаецца сумлеўным. Мельнікаў, С.35.
- ↑ Згодна з найбольш верагодным бацькавым валоданнем, якім не быў Полацак. Мельнікаў, С.29,30.
- ↑ У розных крыніцах дзень смерці падаецца як 23 (традыцыйны ў царкве, дзень шанавання), 24 і 25 мая, і нават безумоўна памылковая дата 11 снежня. Мельнікаў, С.99.
- ↑ Думка пра 1167 як год смерці прапаноўваецца ў манаграфіі А. А. Мельнікава, але лічыцца неабгрунтаванай, напрыклад, В. А.Чамярыцкім у яго каментары. Мельнікаў, С.99.
- ↑ Мельнікаў, С.37.
- ↑ Радзей атаясамляецца з братам Расціславам Усяславічам.
- ↑ А. А. Мельнікаў са спасылкай на меркаванне В. Л. Яніна лічыць, на падставе тагачаснай традыцыі надання манаскага імя, аднолькавага ў першай літары з свецкім, што тая дачка Манамаха Соф'я, якая была выдана за венгерскага каралевіча, і пазней была інокіняй Яўфіміяй, мела, насамрэч, імя Алена (царкоўнасл. Евфимия і Елена). С.31,32.
- ↑ Верагодна, за сына смаленскага князя Яраполка Уладзіміравіча (Манамашыча).
- ↑ У Ізяслаўскім манастыры, паводле версіі Мельнікава, які меркаваў, што іншага адпаведнага манастыра, у т.л. Полацкага, тады ў Полацкай зямлі не было. Мельнікаў, С.42—48.
- ↑ Мельнікаў, С.42—48.
- ↑ Асабліва лёс такой вядомай сучасніцы, як Еўпраксія Усеваладаўна (германская імператрыца Адэльгейда), жонка імператара Генрыха IV (каментар Л. В. Ляўшун). Мельнікаў, С.40,41.
- ↑ Мельнікаў, С.54,55.
- ↑ Каментар Л. В. Л С.76.
- ↑ Мельнікаў, С.61,62.
- ↑ Мельнікаў, С.70—72.
- ↑ Відавочна, пад "слугой" разумеўся "княскі слуга" — былы баярын. Гаранін...
- ↑ Паводле думкі Мельнікава.
- ↑ Мельнікаў, С.101.
- ↑ Гаранін. Еўфрасіння Полацкая і епіскап Ілля...
[правіць] Крыніцы
- Мельнікаў А. А. Еўфрасіння Полацкая (Жыціе Еўфрасінні Полацкай з каментарыямі А. А. Мельнікава) // Мельнікаў А. А. З неапублікаванай спадчыны: Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў / Аляксей Мяльнікаў. — Мн.: Выд-ва "Чатыры чвэрці", 2005. — 592 с.: іл. ISBN 985-6734-28-2. С.14—315.
- Гаранін С. Л. Еўфрасіння Полацкая і епіскап Ілля: Гісторыя стасункаў і прычына канфлікту [2002] // Мельнікаў А. А. З неапублікаванай спадчыны: Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў / Аляксей Мяльнікаў. — Мн.: Выд-ва "Чатыры чвэрці", 2005. — 592 с.: іл. ISBN 985-6734-28-2. С.499—507.