Метр
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Метр (пазначэнне: м, m; ад па-грэцку: μέτρον — мера, вымяральнік) — адзінка вымярэння даўжыні і адлегласці ў сістэме СІ. Метр роўны адлегласці, якую праходзіць святло ў вакууме за прамежак часу, роўны 1/299 792 458 секунды.
[рэдагаваць] Гісторыя

Метр быў упершыню ўведзены ў Францыі у XVII ст. і меў першапачаткова два розныя азначэнні:
- як даўжыня маятніка з паўперыядам гайдання на шырыні 45°, роўным 1 c (у сучасных адзінках гэтая даўжыня роўная прыкладна 0,981 м).
- як адна саракамільённая частка Парыжскага мерыдыяна (гэта значыць адна дзесяцімільённая частка адлегласці ад паўночнага полюсу да экватара па паверхні геоіда на даўгаце Парыжа).
Першапачаткова за аснову было прынята першае азначэнне (8 траўня 1790, Французскі Нацыянальны сход). Аднак паскарэнне вольнага падзення залежыць ад шырыні і, такім чынам, маятнікавы эталон не досыць дакладны, Французская Акадэмія навук у 1791 прапанавала Нацыянальнаму сходу вызначыць метр праз даўжыню мерыдыяна. 30 сакавіка 1791 гэтая прапанова была прынятая. 7 красавіка 1795 Нацыянальны Канвент прыняў закон аб уводзінах метрычнай сістэмы ў Францыі і даручыў камісарам, у лік якіх уваходзілі Кулон, Лагранж, Лавуаз'е, Лаплас і іншыя навукоўцы, выканаць працы па эксперыментальным азначэнні адзінак даўжыні і масы. Першы прататып эталона метра быў выраблены з латуні ў 1795 годзе. Варта адзначыць, што адзінка масы (кілаграм, азначэнне якога было заснавана на масе 1 дм3 воды) таксама была прывязаная да азначэння метра.
У 1799 са сплаву 90 % плаціны і 10 % ірыдыя быў выраблены эталон метра, даўжыня якога адпавядала адной саракамільённай частцы Парыжскага мерыдыяна. Пасля, аднак, высвятлілася, што з-за няправільнага ўліку полюснага сціску Зямлі эталон апынуўся карацей на 0,2 мм; такім чынам, даўжыня мерыдыяна толькі прыблізна роўная 40 000 км.
Падчас кіравання Напалеона метрычная сістэма распаўсюдзілася па ўсёй Еўропе. Толькі ў Вялікабрытаніі, якая не была заваяваная Напалеонам, засталіся традыцыйныя меры даўжыні: цаля, фут і ярд.
У 1889 быў выраблены больш дакладны міжнародны эталон метра. Гэты эталон таксама выраблены са сплаву плаціны і ірыдыя і мае папярочнае сячэнне ў выглядзе літары «X». Яго копіі былі перададзеныя на захоўванне ў краіны, у якіх метр быў прызнаны ў якасці стандартнай адзінкі даўжыні. Гэты эталон усё яшчэ захоўваецца ў Міжнародным бюро мер і ваг, хоць больш па сваім першапачатковым прызначэнні не выкарыстоўваецца.
З 1960 было вырашана адмовіцца ад выкарыстання вырабленага людзьмі прадмета ў якасці эталона метра, і з гэтага часу па 1983 метр вызначаўся як лік 1 650 763,73, памножанае на даўжыню хвалі аранжавай лініі (6 056 A*) спектра, выпраменьванага ізатопам крыптона-86 у вакууме.
Сучаснае азначэнне метра ў тэрмінах часу і хуткасці святла было ўведзена ў 1983 годзе:
- Метр — гэта даўжыня шляху, які праходзіць святло ў вакууме за (1 / 299 792 458) секунды.
З гэтага азначэння атрымліваем, што ў сістэме СІ хуткасць святла ў вакууме прынятая роўнай у дакладнасці 299 792 458 м/з. Такім чынам, азначэнне метра, як і два стагоддзя назад, ізноў прывязана да секунды, але на гэты раз з дапамогай універсальнай сусветнай канстанты.
[рэдагаваць] Кратныя і дзельныя адзінкі
Дзесятковыя кратныя і дзельныя адзінкі ўтвараюцца з дапамогай стандартных прыставак СІ. Існуюць таксама пазасістэмныя адзінкі вымярэння: мікрон, роўны 1 мкм, і ангстрэм (A*), роўны 0,1 нм, але іх ужыванне не рэкамендуецца.
Кратныя | Дзельныя | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
велічыня | назоў | пазначэнне | велічыня | назоў | пазначэнне | ||
101 м | дэкаметр | такм | dam | 10-1 м | дэцыметр | дм | dm |
102 м | гектаметр | гм | hm | 10-2 м | сантыметр | зм | cm |
103 м | кілометр | км | km | 10-3 м | міліметр | мм | mm |
106 м | мегаметр | Мм | Mm | 10-6 м | мікраметр | мкм | ?m |
109 м | гігаметр | Гм | Gm | 10-9 м | нанаметр | нм | nm |
1012 м | тэраметр | Тм | Tm | 10-12 м | дзідаметр | пм | pm |
1015 м | петаметр | Пм | Pm | 10-15 м | фемтаметр | фм | fm |
1018 м | экзаметр | Эм | Em | 10-18 м | аттаметр | ам | am |
1021 м | зетаметр | Зм | Zm | 10-21 м | зептаметр | зм | zm |
1024 м | ётаметр | Ім | Ym | 10-24 м | ёктаметр | ім | ym |
[рэдагаваць] Цікавыя факты
У кампутарным жаргоне «метр» можа азначаць мегабайт.
Адзінкі СІ |
---|
Асноўныя: метр | кілаграм | секунда | ампер | кельвін | кандзела | моль |
Вытворныя: радыян | сцерадыян | герц | градус Цэльсія | катаў | ньютон | джоўль | ват | паскаль | кулон | вольт | ом | сіменс | фарад | вэбер | цеслы | генры | люмен | люкс | бекерэль | грэй | зыверт |