Турцыя
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
|
|||||
Нацыянальны дэвіз: Yurtta Sulh, Cihanda Sulh | |||||
![]() |
|||||
Афіцыйная мова | турэцкая | ||||
Сталіца | Анкара | ||||
Найбуйнейшы горад | Стамбул | ||||
Урад
Прэзыдэет
Прэм'ер-міністар |
Рэспубліка Ахмет Нэждэт Сэзэр Рэжэп Тайяп Эрдаган |
||||
Плошча - Агульная - % вады |
36 месца ў сьвеце 780.580 км2 1,3 |
||||
Насельніцтва - Агульнае ([[- 2005 атакс. - 2000 перапіс]]) - Шчыльнасьць |
17 месца ў сьвеце 73.193.000 67.844.903 90/км² |
||||
СУП - Агульны (2006 атакс.) - на душу насельніцтва |
19 месца ў сьвеце $ 610.000 мільёнаў $ 8.385 |
||||
Валюта | Турэцкая ліра (TRY ) |
||||
Часавы пас - улетку |
(UTC+2) (UTC+3) |
||||
Незалежнасьць |
29 кастрычніка 1923 году | ||||
Дзяржаўны гімн | İstiklâl Marşı | ||||
Аўтамабільны знак | |||||
Дамэн верхняга ўзроўню | .tr | ||||
Тэлефонны код | +90 |
||||
Турцыя або Турэччына, афіцыйная назва Турэцкая Рэспубліка (па-турэцку: Türkiye Cumhuriyeti) - дзяржава размешчаная ў Эўразіі. Мае сухапутную мяжу з Грузыяй, Армэніяй і Азэрбайджанам, а таксама з Баўгарыяй, Грэцыяй, Сырыяй, Іракам і Іранам. З Расеяй і Ўкраінай мае на Чорным моры агульную мяжу эканамічнай зоны і кантынэнтальнага шэльфу, а з Грузіяй - таксама мяжу тэрытарыяльных вод. Амываецца водамі Чорнага, Эгейскага і Міжземнага мораў. Азіяцкая і эўрапейская часткі краіны падзеленыя пратокамі (Басфор, Мармуровае мора, Дарданэлы).
|
Гісторыя
Кароткая храналёгія
- 1326 - на адваяваных у бізантыйцаў землях быў заснаваны турэцкі султанат са сталіцай у горадзе Бурса.
- 1362 - туркі, заваяваўшы землі ў Эўропе, перанеслі сталіцу ў горад Адрыянопаль (Эдзірнэ). Эўрапейскія ўладаньні Турцыі атрымалі назоў Румэлія.
- 1375 - туркі заваявалі Кілікію.
- 1453 - туркі ўзялі Канстанцінопаль і зрабілі яго сталіцай новай Асманскай імперыі.
- Пры Сэліме Грозным Турцыя заваявала Сырыю, Арабію і Эгіпет. Турэцкі султан зрынуў апошняга халіфа ў Каіры і сам стаў халіфам.
- 1526 - адбылася Махачская бітва, падчас якой туркі разьбілі чэшска-вугорскае войска і акупавалі Вугоршчыну і ў 1529 падступілі да сценаў Вены. На вяршыні сваёй магутнасьці, у кіраваньне Сулеймана Цудоўнага (1520 — 1555), імпэрыя распасціралася ад Вены да Пэрсыдзкай затокі, ад Крыма да Марока.
- 1678 - туркі захапілі украінскія тэрыторыі на захад ад Дняпра.
- 19 стагодзьдзі - на ўскраінах імпэрыі ўзмацніліся сэпаратысцкія настроі. Турцыя пачала паступова губляць свае тэрыторыі, саступаючы тэхналягічнай перавазе Захаду. Слабеючы, Турцыя паспрабавала абаперціся на дапамогу Нямеччыны, але гэта толькі ўцягнула яе ў Першую Сусьветную вайну, якая скончылася паразай Траістага Хаўрусу.
- 30 кастрычніка 1918 - складзена Мандроскае замірэньне, а пасьля Сэўрская мірная дамова (10 жніўня 1920). Фактычна Турцыя была падзеленая, прычым адзін з найбуйнейшых гарадоў Малой Азіі Ізьмір (Сьмірна) быў абяцаны Грэцыі. Грэцкае войска ўзяла яго 15 траўня 1919, пасьля чаго пачалася Вайна за незалежнасьць Турцыі. Турэцкія нацыяналісты на чале з Мустафой Кэмалем адмовіліся прызнаць мірную дамову і ўзброенай сілай выгналі грэкаў з Турцыі. Да 18 верасня 1922 краіна была вызваленая ад заваёўнікаў, што было зафіксавана ў Лазанскай дамове 1923 году, якой былі прызнаныя новыя межы Турцыі.
- 29 кастрычніка 1923 - абьвешчаная Турэцкая Рэспубліка, і Мустафа Кэмаль, які прыняў імя Атацюрк (бацька турак), стаў яе першым прэзыдэнтам.
Палітыка
Унутраная палітыка
У адпаведнасьці з Канстытуцыяй (1982 году) Турцыя - свецкая дзяржава.
У Турцыі спалучаюцца элемэнты прэзыдэнцкага і парлямэнцкага кіраваньня. Галава дзяржавы - прэзыдэнт, абіраемы парлямэнтам на сямігадовы тэрмін.
Важную ролю ў кіраўніцтве краінай гуляе канстытуцыйны орган - Рада нацыянальнай бясьпекі (РНБ) Турцыі, у якую ўваходзяць прэзыдэнт, прэм'ер-міністар, міністры абароны, унутраных і замежных спраў, а таксама вышэйшае ваеннае кіраўніцтва. У адпаведнасьці з папраўкай у Канстытуцыю, на пост генэральнага сакратара РНБ з 2004 году прызначаецца цывільная асоба (раней - высокапастаўленыя прадстаўнікі Генштабу).
Заканадаўчая ўлада належыць абіраемаму на пяць гадоў, шляхам прамых выбараў на прапарцыйнай аснове (пры 10-адсоткавым парозе прадстаўніцтва), аднапалатнаму Вялікаму Нацыянальнаму Сходу Турцыі (ВНС) у складзе якога 550 дэпутатаў.
Выканаўчая ўлада, галавой якой зьяўляецца прэзыдэнт, зьдзяйсняецца Радай міністраў. 3 лістапада 2002 году ў Турцыі адбыліся датэрміновыя выбары ў парлямэнт, па выніках якіх сфармаваны аднапартыйны ўрад Партыі справядлівасьці і разьвіцьця (ПСР). З 14 сакавіка 2003 году генэральны старшыня гэтае партыі Р.Т. Эрдаган зьяўляецца прэм'ер-міністрам Турцыі.
Па стане на 1 студзеня 2005 году ў краіне зарэгістравана 51 палітычная партыя, дзейнасьць якіх рэгламентуецца Канстытуцыяй і законам аб партыях. Забараняецца ствараць партыі па этнічнай прыкмеце, а таксама адкрыта клерыкальныя і фашысцкія. Па выніках апошніх парлямэнцкіх выбараў у ВНС прайшлі толькі дзьве палітычныя партыі: кіруючая зараз ПСР і Народна-рэспубліканская партыя (НРП). У сувязі з часта практыкаванымі ў ВНС адстаўкамі і пераходамі дэпутатаў з адной палітычнай партыі ў іншую, у тым ліку, у не прайшоўшыя ў выніку выбараў у заканадаўчы орган, у парлямэнце (на 1 красавіка 2005 году) прадстаўленыя пяць партый: ПСР - 360 дэпутатаў, НРП - 163, Партыя дакладнага шляху (ПДШ) – 6, Партыя Айчыны (ПА) – 5, Партыя народнага ўздыму (ПНУ) – 1, незалежныя – 14, адно месца – вакантная.
Вонкавая палітыка
Турцыя мае дыпляматычныя адносіны больш са ста дзяржавамі.
Адным з прыярытэтных у вонкавай палітыцы з'яўляецца еўрапейскі кірунак. Адносіны з заходнеэўрапейскімі дзяржавамі ў палітычнай, эканамічнай і ваеннай галінах атрымалі дынамічнае разьвіцьцё і разглядаюцца першым чынам у гледзяшчы далейшай інтэграцыі Турцыі ў Эўрапейскі Зьвяз. Адносіны Турцыі з ЗША усталяваныя ў 1927 годзе і актыўна падтрымліваюцца ў рэжыме "шырокамаштабнага прасунутага стратэгічнага партнэрства".
Важнае месца ў вонкавапалітычных прыярытэтах краіны адводзіцца разьвіцьцю шматплянавага партнэрства з Расеяй, супрацоўніцтву з дзяржавамі СНД, першым чынам цюркамоўнымі. Турцыя вылучыла сярэднеазіяцкім і закаўказскім рэспублікам у 1990-я гады таварныя і інвэстыцыйныя крэдыты на суму больш 1,2 млрд. даляраў ЗША. Каля 10 тысяч навучэнцаў з названых дзяржаў навучаюцца ў турэцкіх вышэйшых і сярэдніх навучальных установах.
У апошнія гады інтэнсіўна развіваецца супрацоўніцтва Турцыі з Ізраілем, першым чынам у ваенна-тэхнічнай галіне. Турцыя падтрымлівае актыўныя адносіны з Пакістанам, некаторымі арабскімі краінамі (Эгіпет, Ярданія, дзяржавы Пэрсыдзкай затокі).
Турцыя зьяўляецца першапачатковым чальцом ААН, уваходзіць у розныя камітэты, камісіі і спецыялізаваныя ўстановы ААН. Краіна прымала ўдзел у працы Асамблеі па бясьпецы і супрацоўніцтву ў Эўропе (АБСЭ) ў Хэльсінкі і падпісала ў 1975 годзе Заключны акт. Турцыя зьяўляецца ўдзельніцай Дамовы аб звычайных узброеных сілах у Эўропе, Менскай групы АБСЭ па Нагорным Карабаху.
Турцыя - чалец НАТА з 1952 году, мае ў арганізацыі другую па колькасьці і магутнасьці ўзброеныя сілы. У краіне разьмешчаныя штаб абьяднаных ВПС НАТА “Поўдзень” (Ізьмір), апэратыўная база самалётаў АВАКС (Конья), шматлікія абьекты інфраструктуры альянсу.
Турцыя зьяўляецца асацыяваным чальцом ЭЗ з 1963 году, атрымала статут краіны-кандыдата на чалецтва ў ЭЗ у сьнежні 1999 году. З 1996 году дзейнічае дамова аб мытным хаўрусе Турцыі з ЭЗ, а на саміце Эўразьвяза 16-17 сьнежня 2004 году ў Брусэлі было прынята рашэньне аб пачатку прадуступных перамоў з Турцыяй у кастрычніку 2005 году.
Турцыя ўваходзіць таксама ў Заходнеэўрапейскі Хаўрус, Арганізацыю Ісламская Канфэрэнцыя (АІК), Арганізацыю Эканамічнага Супрацоўніцтва (АЭС), арганізацыю Чарнаморскага Эканамічнага Супрацоўніцтва (ЧЭС).
Геаграфія
Турцыя месьціцца ва ўсходнім паўшар'і. Яе плошча (уключаючы ўнутраныя вадаёмы) 779,452 кв. км. Асноўная частка тэрыторыі Турцыі — 97 % — размешчаная ў Азіі і толькі 3 % — у Эўропе (23,7 тыс. кв. км.). Максымальная працягласьць турэцкай тэрыторыі з захаду на ўсход 1600 км, з поўначы на поўдзень 600 км.
У адміністрацыйным дачыненні краіна падзеленая на 81 правінцыю (віляйеты).
Эканоміка
Турцыя зьяўляецца індустрыяльна-аграрнай краінай. Яна ўваходзіць у лік першых 25 краін сьвету па вытворчасці СУП, парадку 295 млрд. даляраў ЗША у 2004 годзе, мае найбольш разьвітую ў рэгіёне інфраструктуру паслуг, практычна цалкам забясьпечвае сябе харчаваньнем, вопраткай і абуткам, мэдыкамэнтамі, электрабытавой тэхнікай, электронікай, будматэрыяламі і электраэнергіяй.
Тэмпы эканамічнага росту ў 2004 годе склалі каля 10% (у 2003 на ўзроўні 6%), прыбыткі на душу насельніцтва - на ўзроўні 4100 даляраў ЗША супраць 3383 у 2003 годзе. Інфляцыя (спажывецкія кошты) ў 2004 годзе склала парадку 9,5% (2003 – 18,4%), а па коштах вытворцаў – 15,35% (13,9%). Экспарт (з улікам чаўновага гандлю) дасягнуў 66,5 млрд., імпарт – 97,2 млрд. даляраў ЗША, прыбыткі ад турызму – 12,1 млрд. (у 2004 годзе Турцыю наведалі 17,2 млн. замежных грамадзян). Золатавалютныя рэзэрвы складаюць (дадзеныя на канец 2004 году) 37,2 млрд. даляраў ЗША. Разам з тым, захоўваюцца такія негатыўныя фактары, як вялікая вонкавая і ўнутраная запазычанасьць. На пачатак 2005 году дзяржаўная запазычаннасьць –235 млрд. даляраў ЗША, асноўная частка якога прыходзіцца на ўнутраную запазычанасць – 167,3 млрд. вонкавая запазычанасць – звыш 148 млрд. За 2004 год дэфіцыт аплатнага балансу склаў 15,6 млрд. даляраў (2003 – 8 млрд.). Узровень беспрацоўя, па афіцыйных дадзеных каля 10% актыўнага насельніцтва краіны.
Колькасьць рэгулярнага турэцкага войска складае каля 800 тыс. чалавек. Вярхоўнае камандаваньне ўваходзіць у кампэтэнцыю прэзыдэнта. Практычным камандуючым узброенымі сіламі зьяўляецца начальнік Генэральнага штабу. Прамыя асігнаваньні на ваенныя патрэбы знаходзяцца на ўзроўні адной пятай расходнай часткі бюджэту краіны.
Геаграфічная асаблівасьць Турцыі — размяшчэньне на раздарожжы важных шляхоў, якія з старажытнасьці злучаюць Эўропу з Азіяй, чарнаморскія краіны і народы з міжземнаморскімі. Зараз праз тэрыторыю Турцыі пралягаюць шашэйныя і чыгуначныя магістралі, якія злучаюць Эўропу са шматлікімі краінамі Азіі.
Карысныя выкапні
На тэрыторыі Турцыі налічваецца больш 100 відаў карысных выкапняў. Краіна валодае шматлікімі відамі руднай, горана-хімічнай, паліўна-энэргетычнай сыравіны. У першую чаргу варта назваць хромавыя, вальфрамавыя, медныя руды, бараты, мармур, вугаль і інш. На долю Турцыі прыпадае 25% агульнасусьветнага запасу ртуці. Турцыя мае вялізныя паліўна-энергетычныя рэсурсы — нафта, уран, буры вугаль, каменны вугаль.
Дэмаграфія
Нацыянальны склад: туркі, курды, лазы, чэркесы, арабы, грэкі, армяне, габрэі і іншыя нацыянальнасці.
У момант урварэньня Турэцкай Рэспублікі колькасьць яе насельніцтва складала прыкладна 12,5 млн. чалавек. Усяго ў краіне праведзена 12 перапісаў. З 1927 году насельніцтва Турцыі ўзрасло ў 4,4 разы, прычым толькі з 1950 па 1985 год — у 2,5 разы. Хуткі рост насельніцтва, якое дасягнулага ў 2005 годзе 73,2 млн. жыхароў, застаецца важнай праблемай краіны.
Размеркаваньне жыхароў па тэрыторыі Турцыі адбываецца вельмі нераўнамерна. Найболей густа заселеныя ўзьбярэжжы Мармуровага і Чорнага мораў, затым раёны, прылеглыя да Эгейскага мора. Самы густа населены горад — Стамбул, і самы маланаселены — Ханяры.
Найбуйнейшыя гарады: Стамбул, з прыгарадамі - звыш 10 млн. чал., Анкара - 5 млн. чал., Ізьмір - 3 млн. чал.
Рэлігія
Пануючая рэлігія - іслам суніцкага толку (99% насельніцтва - мусульмане).
Культура
Дзяржаўная мова - турэцкая; распаўсюджаныя замежныя мовы - ангельская, нямецкая.
У Турцыі дзейнічае больш 50 тэатраў і тэатральных пляцовак, палова з якіх – прыватныя, звыш 100 кінатэатраў, парадку 250 музэяў, большасьць – проста пад небам: славутасьці розных гістарычных эпох і культур, ад антычнасьці да асманскага пэрыяду. У краіне рэгулярна праводзяцца розныя нацыянальныя і міжнародныя фэсты культуры і мастацтва, самы вядомы – Стамбульскі міжнародны фэст (раз у два гады – з траўня па чэрвень). Дзейнічае каля 1200 публічных бібліятэк (11,5 млн. кніг), імі карыстаюцца парадку 23 - 24 млн. чалавек, з іх 80% - навучаючаяся моладзь.
Адукацыя
Сыстэма асьветы Турцыі ўключае пачатковыя клясы (дзеці ва ўзросьце 5 - 11 гадоў), сярэднія школы і ліцэі (11 - 18 гадоў), прафэсійныя інстытуты, унівэрсытэты (іх у краіне каля 70, у т.л. 18 – прыватныя). Узровень пісьменнасьці сярод сталага насельніцтва – 82 - 83%, пісьменных сярод мужчын – 90%, жанчын – 70%.
СМІ
У краіне выдаецца парадку 2000 газэт (пэрыядычнасьць – ад аднаго дня да месяца) агульным тыражом звыш 4 млн. асобнікаў, каля 2500 часопісаў (перыядычнасьць ад тыдня да шасьці месяцаў) агульным тыражом да 2 млн. асобнікаў і да 250 інфармацыйных бюлетэняў (штотыднёвыя - штогадовыя). Цэнтральныя штодзённыя газеты (парадку 30 назоваў) грамадска-палітычнай скіраванасьці выдаюцца ў Стамбуле і Анкары, найбуйнейшыя зь іх – «Сабах», «Цюркіе», «Міліет», «Хюрыет», «Заман», «Джумхурыет», «Тэркіш Дэйлі Ньюс» (на ангельскай) і іншыя.
Спорт
Вонкавыя спасылкі
Краіны Азіі |
---|
Азэрбайджан | Аман | Армэнія | Аўганістан | Бангладэш | Бахрэйн | Брунэй | Бутан | Віетнам | Грузія | Емэн | Злучаныя Арабскія Эміраты | Ізраіль | Інданэзія | Індыя | Ірак | Іран | Казахстан | Камбоджа | Катар | Кіпр | Кітай | Кувэйт | Кыргызстан | Лаос | Ліван | Малайзія | Мальдыўскія выспы | Манголія | М'янма | Нэпал | Пакістан | Паўднёвая Карэя | Паўночная Карэя | Расея | Рэспубліка Кітай (Тайвань) | Саудаўская Арабія | Сынгапур | Сырыя | Таджыкістан | Тайлянд | Туркмэністан | Турцыя | Тымор-Лешці | Узбэкістан | Філіпіны | Шры Лянка | Эгіпет | Японія | Ярданія |
Спэцыяльныя тэрыторыі: Абхазія | Ганконг | Курдыстан | Макао | Нагорны Карабах | Палестына |