Вільґельм Кубэ

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Кубэ Вільгельм Рыхард Паўль (ням. - Wilhelm Richard Paul Kube; 13 лістапада 1887, Ґлоґаў, Сілезія-23 верасьня 1943, Менск) – нямецкі палітычны дзеяч, генэральны камісар Генэральнае Акругі "Беларусь" Райхскамісарыяту "Остлянд" (1941-1943), адзін з галоўных тэарэтыкаў антысэмітызму.

Скончыў гуманітарнаю гімназыю ў Бэрліне й Бэрлінскі ўнівэрсытэт, дзе вывучаў гісторыю, паліталёгію й тэалёгію (19081912).

Зьмест

[рэдагаваць] Раньняя палітычная кар’ера

Адзін з заснавальнікаў Нямецкага нацыянальнага зьвязу студэнтаў, яго кіраўнік (1911-1914). Рэдагаваў друкаваны ворган арганізацыі "Deutschvölkische Hochschullblätter". Сябар Нямецкае сацыяльнае партыі у 1911-1913, ад 1912 рэдактар друкаванага воргану "Mecklenburgische Warte". У 1913-1919 сябар Нямецкае кансэрватыўнае партыі, быў рэдактарам воргану "Schlesische Morgenzeitung" і супрацоўнікам "Schlesische Boten". Займаў пасаду акруговага скратара партыі ў Брэславе (Уроцлаў). У 1917 браў удзел у баявых дзеяньнях на пронце. У 1919 быў адным з заснавальнікаў Нямецкае нацыянальнае народнае партыі. Неўзабаве стаў генэральным сакратарам акруговае арганізацыі ў Сілезіі (1919), потым у Бэрліне (1920). У 1922-1923 быў дэпутатам Бэрлінскае рады. У 1923 быў адным з заснавальнікаў (разам зь сябрамі тады забароненае Нямецкае нацыянал-сацыялістычнае работніцкае партыі (NSDAP)) Нямецкае сацыялістычнае партыі свабоды, ад якое ў 1924 прайшоў у Райхстаг. У 1925 стаў рэдактарам "Der Markische Adler", на старонках якое прапагандаваў ідэі NSDAP.

[рэдагаваць] Сяброўства ў NSDAP

1 сьнежня 1927 уступіў у NSDAP, праз колькі тыдняў прызначаны гаўляйтарам партыйнае акругі Остмарк. Дэпутат прускага Ляндтагу (травень 1928), кіраўнік пракцыі нацыянал-сацыялістых (6 чалавекаў). За гады ягонага кіраваньня ў Остмарку колькасьць сяброў NSDAP узрасла да 80 тыс. чал. У 1932 быў кіраўніком грамады бэрлінскіх вернікаў і ўзначальваў Сынод Бэрліну. Выступіў ініцыятарам Сусьветнага руху нямецкіх хрысьціянаў. Пасьля перамогі NSDAP, 25 сакавіка 1933 прызначаны обэр-прэзыдэнтам Бэрліну й Брандэнбурґу, а 1 чэрвеня 1933 – гаўляйтэрам партыйнае акругі Курмарк (былыя землі Остмарку й Брандэнбурґу). У 1933 уступіў у SS. У 1933-1936 зноў быў дэпутатам Райхстагу й адначасова дзяржаўным дарадцам у Прусыі. Зь невядомых прычынаў у красавіку 1936 выслаў гананімны ліст да галоўнага судзьдзі NSDAP райхсьляйтэра Вальтэра Буха, абвінавачваючы таго ў перасьледаваньні жыдоў, адначасова паказваючы на жыдоўскае паходжаньне жонкі апошняга. Пасьля выкрыцьця аўтарства й у сувязі з высокапастаўленым сваяцтвам Буха (зяцем Буха быў Мартын Борман), Кубэ быў вымушаны пакінуць усе дзяржаўныя й партыйныя пасады, і толькі дзякуючы актыўнаму заступніцтву Гітлера захаваў сваё сяброўства ў NSDAP, дэпутацтва ў Райхстагу й гаўляйтарства. У 1936-1941 ня граў актыўнае ролі ў палітычным жыцьці Нямеччыны. У 1940 быў ротэнхвюрэрам SS у канцлягеры Дахаў.

[рэдагаваць] Генэральны камісар “Беларусі”

Сытуацыя зьмянілася з нападам Нямеччыны на CCСР. Напачатку Гітлер хацеў-быў прызначыць В.Кубу гаўляйтэрам Масквы, але празь няўдачы на проньце паставіў яго на чале Генэральнае Акругі "Беларусь". Добрае стаўленьне Гітлера да Кубы спрычынілася да таго, што апошні пачаў на свой манэр інтэрпрэтаваць інтарэсы Райху на Беларусі, вынікам чаго сталіся канхлікты зь йіншымі нацыскімі кіраўнікамі. Кубэ пачаў рабіць шмат для росту беларускага нацыяналізму, як найгалаўнейшае супрацьвагі савецкім ўплывам.

Першыя крокі В.Кубы былі скіраваныя на адраджэньне беларускае культуры. 10 верасьня 1941 выдаў інструкцыю пра абавязковую адукацыю ўсіх дзяцей у веку 7-14 гадоў, апроч жыдоў. Мясцовая адміністрацыя была абавязаная ствараць сетку пачатковых школаў, з уціскам у праграме на выхаваньне ў гітлероўскім духу. Быў створаны генэральны камісарыят у Менску й акруговыя камісарыяты, у межах якіх ствараліся беларускія школьныя йнспэкцыі. У студзені 1942 у Менску пачала выходзіць газэта “Беларуская Школа”, прызначаная для настаўнікаў і вучняў.

22 верасьня 1941 Кубэ выдаў адозву “Да жыхароў Беларусі!”, у якой абвяшчаў адбудову ваенных зьнішчэньняў, вызваленьне з-пад бальшавіцкага прыгнёту, надыход дабрабыту й новага жыцьця ў межах "новае Эўропы" на чале з ІІІ Райхам. Аднак дэклярацыя Кубы адрозьнівалася ад рэальных дзеяньняў Вэрмахту й СС. Спробы выратаваць беларускае насельніцтва спрычыняліся да канхліктаў з вайсковымі й паліцэйскімі структурамі. За свае выступы супраць нечалавечага стаўленьня да жыдоўскага насельніцтва й спробы зьменшыць памеры ягонага вынішчэньня атрымаў ад палітычных апанэнтаў ярлык "жыдалюбца". Вынікам усяго стаўся востры канхлікт з райхсхвюрэрам СС Гэнрыхам Гімлерам.

У той самы час праз адсутнасьць патрэбнае колькасьці беларускіх кадраў Кубэ быў змушаны прызначаць у мясцовую вадміністрацыю й небеларусаў.

У такой сытуацыі Кубэ вырашыў стварыць цэнтральны ворган беларускае адміністрацыі, нягледзячы на крытыку з боку райхсміністра акупаваных усходніх тэрыторыяў Альфрэда Розэнбэрґа. Напачатку верасьня 1941 Кубэ заснаваў беларускі адпаведнік генэральнага камісарыяту – гэтак званае Нэбэнбюро на чале з Радаславам Астроўскім. Аднак у кастрычніку той быў зьняты з гэтае пасады праз скаргу кіраўніка Беларускае Народнае Самапомачы (БНС) Івана Ермачэнкі на супрацоўніцтва Астроўскага ў міжваенны пэрыяд з камуністамі й палякамі. 22 кастрычніка В.Кубэ разам зь Ермачэнкам выдаў ахвіцыйную адозву да беларускага насельніцтва пра заснаваньне БНС, мэтай якое была апека над беларускім насельніцтвам у справах аховы здароўя й паляпшэньні побыту. Напачатку 1942 Кубэ рапспачаў аграрную рэхворму, што мела дапамагчы гаспадарчай актывізацыі беларускага сялянства. У выніку ўвесну таго году ўсе калгасы на ўсходзе Беларусі былі разпушчаныя, а іхныя землі й інвэнтар падзеленыя між сялянскімі сем’ямі, злучанымі ў сельскагаспадарчыя таварыствы. Гэтыя крокі выходзілі за межы пастановаў з Бэрліну.

Адначасова Кубэ распачаў беларусызацыю царкоўнага жыцьця. Ён паспрыяў стварэньню Беларускае Аўтакэхвальнае Праваслаўнае Царквы й пазбаўленьня ў ёй ад усялякіх расейскіх уплываў. Гэтаксама легалізаваў дзейнасьць беларускага ўніяцкага экзархату й распачаў беларусызацыю каталіцкага касьцёлу.

Вялікія праблемы для Кубы стварыла нежаданьне Розэнбэрґа ствараць у Менску цэнтральны ворган беларускага самакіраваньня. Разумеючы, што дадзеная адмова адштурхне ад немцаў беларусаў, Кубэ спрабаваў улагодзіць гэтае пытаньне шляхам стварэньня зьмешанае адміністрацыі, што яднала нямецкі кіраўніцкі пэрсанал і беларускі выканаўчы апарат у межах акруговых і генэральнага камісарыятаў.

У сувязі з пашырэньнем антынямецкага партызанскага руху В.Кубэ ў чэрвені 1942 пачаў актывізоўваць беларускіх нацыяналістаў. Абапіраючыся на адзіную легальную беларускую арганізацыю – БНС – 29 чэрвеня прызначыў ейнага кіраўніка Йвана Ермачэнку сваім дарадцам і даверавым, прызначыўшы гэтаксама яшчэ трох даверавых ў генэральным камісарыяце й па адным у кожным акруговым камісарыяце. У новай сытуацыі ў ліпені 1942 Кубэ дазволіў стварэньне 12-асабовае Рады БНС на чале зь Ермачэнкам. У кожнай акрузе паўсталі мясцовыя рады, што ў будучыні маглі-б пераняць уладу ад немцаў. Тады-ж В.Кубэ выдаў дазволы на стварэньне Беларускага Навуковага Таварыства, прахв-зьвязаў, беларускае судовае сыстэмы, Жаночае Лігі, а таксама на вывешваньне беларускіх нацыянальных гербу й сьцягу. У жніўні распачалося адкрыцьцё беларускіх гімназыяў, пачалі гучаць прапановы наконт адраджэньня Ўнівэрсытэту ў Менску. У верасьні выйшаў загад пра зьмену адміністрацыйных назоваў: раёнаў – на паветы, бургамістраў – на начальнікаў паветаў, воласьці, гораду ці вёскі. Вялікую ўвагу В.Кубэ надзяляў папулярызацыі сваёй палітыкі ў беларускай і нямецкай прэсе; запрашаў у Менск шматлікіх журналістаў з Райху, інсьпіраваў адпаведныя артыкулы й высновы. Напрыканцы ліпня В.Кубэ дазволіў правядзеньне ў Менску чатырохдзённага зьезду акруговых і раённых кіраўнікоў БНС. Спрыяў зьмене Статуту арганізацыі й наданьню ёй самакіраўніцкіх хвункцыяў. Адначасова, верагодна бяз згоды кіраўніцтва Райху, зь сябраў БНС распачаў стварэньне Вольнага Корпусу Самааховы, беларускага ўзбройнага хвармаваньня, прызначанага для змаганьня з савецкай партызанкай. Беларускі бок лічыў гэта першым крокам у стварэньні нацыянальнага войска, але цэнтральныя нямецкія ўлады згадзіліся толькі на дзейнасьць корпусу ў якасьці паліцэйскіх батальёнаў, кіраўніцтва ў якіх перадавалася немцам.

На мяжы 1942/1943 у Генэральнай Акрузе "Беларусь" канчаткова склалася двоеўладзьдзе: з аднаго боку была цывільная прабеларуская адміністрацыя на чале з Кубам, зь іншага – паліцыя й СС, што любымі сродкамі намагаліся задушыць партызанскі рух. Памнажаліся ўзаемныя непаразуменьні. У студні 1943 зьявіўся нават праект ліквідацыі цывільнае адміністрацыі на Беларусі й падпарадкаваньні ейных земляў выключна вайсковаму камандаваньню. В.Кубэ прыступіў да абароны Генэральнае Акругі. 3 лютага ён выслаў А.Розэнбэргу ліст, у якім зьвяртаў увагу на шэраг прычынаў (эканамічных, палітычных, прапагандысцкіх) за захаваньне Акругі. У выніку ў сярэдзіне траўня было прынятае рашэньне на карысьць В.Кубы.

У той самы час пачаліся акцыі па палітычнай дыскрэдытацыі В.Кубы як прыхільніка шкодных для Райху беларускіх нацыяналістычных тэндэнцыяў. Кіраўнік СС і паліцыі ў Генэральнай Акрузе Курт фон Готбэрг распачаў дзейнасьць супраць створанае Кубам БНС і ейнага кіраўніка Ермачэнкі, за якога, баронячы разам з тым і сваю палітыку, заступіўся В.Кубэ. У гэтай сытуацыі да разьбяральніцтва далучылася Галоўнае Міністэрства па Бясьпецы Райху, у выніку чаго былі зьліквідаваныя БНС і Вольны Корпус Самааховы. Такім чынам, В.Кубэ, ратуючы І.Ермачэнку, абараніў свае пазыцыі, але заплаціў за гэта зьнішчэньнем цэлага мэханізму свае палітычнае дзейнасьці ад верасьня 1941.

Дзеля атрыманьня палітычнае падтрымкі сваіх намаганьняў у кіраўніцкіх колах Нямеччыны В.Кубэ напачатку 1943 высунуў ідэю пра нардычнае паходжаньне беларусаў, бо, паводле расавае тэорыі, славяне лічыліся ніжэйшай расай (а беларусы-ліцьвіны мелі балцкі субстрат у хвармаваньні народнасьці). У сувязі з пашырэньнем партызанскага руху ў 1-й палове 1943 распачаў шэраг праектаў з мэтай прывабліваньня беларускага насельніцтва. У сакавіку выйшла пастанова пра камасацыю зямлі, падзеленае ў выніку ваграрнае рэхвормы, што мела на мэце стварэньне эканамічна пасьпяховых сельскіх гаспадарак. Разам з гэтым прапанаваў А.Розэнбэргу праект прыватызацыі зямлі на ўсходзе Беларусі, з чым быў зьвязаны таксама намер стварэньня абаронных вёсак. У выніку Розэнбэрг 3 чэрвеня 1943 выдаў дэкрэт адносна прыватызацыі зямлі на ўсходзе. 13 траўня ў Магілеве быў адкрыты Мэдычны Йнстытут на чале зь беларускім прахвэсарам Мікалаем Сьцяпанавым. 22 чэрвеня ў выніку даўгіх намаганьняў В.Кубы ў Менску быў заснаваны Саюз Беларускай Моладзі, які быў адной зь нешматлікіх арганізацыяў, санкцыяваных у Бэрліне. 27 чэрвеня ў Менску паўстала Беларускае Навуковае Таварыства.

Адначасова В.Кубэ працягвваў свае намаганьні па стварэньні беларускага цэнтральнага воргану самакіраваньня. 27 чэрвеня ў Менску была заснаваная Рада Даверу. Згоду на стварэньне далі як галоўны камісар Райхскамісарыяту "Остлянд" Гэнрых Лёзэ, гэтак і А.Розэнбэрг. Пачалося новае змаганьне з паліцыяй і СССР. Нямаючы магчымасьці кіраваць паліцыяй, В.Кубэ загадаў акруговым камісарам высылаць яму ўсе дадзеныя наконт пацыхвікацыйнае дзейнасьці паліцыі й СС. 24 сакавіка – праз два дні пасьля спаленьня Хатыні – В.Кубэ выслаў Розэнбэргу рапарт камісара Менскае акругі пра карныя апэрацыі й вынішчэньне беларускага насельніцтва ў акрузе. У жніўні 1943 В.Кубэ выслаў Г.Лёзу абагульнены рапарт пра розныя мэтоды акупацыі, выконваймыя цывільнай і вайскова-паліцэйскай адміністрацыямі, і пра іхны канхлікт, што на той час дасягнуў сваёй кульмінацыі. Кіраўніцтва СС працягвала прымаць захады да супрацьстаяньня В.Кубу. Тым часам 22 чэрвеня ў менскім тэатры адбылася няўдалая спроба бомбавага замаху на В.Кубу. Паліцыя-ж распачала новую атаку на яго, з мэтай зкінуць яго з пасады. 25 ліпеня СД прадставіла рапарт па справе В.Кубы, дзе прадставіла довады варожасьці яго да СС, настойвала на яго частковай някампэтэнтнасьці ў справе кіраваньня, крытыкавала ягоную беларускую палітыку й супраціў вынішчэньню жыдоў. А.Розэнбэрг адмыслова выслаў у Менск свайго прадстаўніка.

Уночы з 21 на 22 верасьня В.Кубэ быў забіты. Традыцыйны ў савецкай гістарыяграфіі погляд на арганізацыю бомбавага замаху на яго прыпісвае ініцыятыву й падрыхтоўку камандаваньню партызанскага аддзелу "Дзіма", а непасрэднае выкананьне Алене Мазанік, прыбяральніцы, якая падклала міну пад ложак В.Кубы, і Марыі Восіпавай, якая перадала ёй міну й была зьвязаная з партызанамі. Абедзьве жанчыны пасьпелі ўцячы да партызанаў, а надалей самалётам перабрацца ў Маскву. Да гэтае-ж вэрсыі прыйшла й Вялікая Спэцыяльная Камісыя, што вяла дасьледваньне й складалася з найвышэйшых ахвіцэраў СС. Аднак існуе меркаваньне, што выступіць арганізатарамі замаху мелі повад (востры палітычны канфлікт СС і Кубы) і магчымасць высокія сілы ў СС, мажліва, на ініцыятыву Гімлера, які пасьля сьмерці Кубы, выказаўся, што "толькі сьмерць уратавала яго ад канцлягеру". Цела В.Кубы было прывезенае ў Бэрлін і ўрачыста там пахаванае.

[рэдагаваць] Ацэнкі дзейнасьці

Хвармальна, паводле структуры Генэральнага камісарыяту й дэкрэту А.Гітлера ад 17 ліпеня 1941, Кубу падлягалі ўсе сілы СС і паліцыі на падуладнай яму тэрыторыі, а значыць, Кубэ быў саўдзельнікам іх злачынстваў. Але паводле каманднае структуры СС, камандаваць войскам СС мог толькі райхсхвюрэр, і, рэальна, сілы СС дзейнічалі незалежна, і непасрэднае віны Кубы ў нацыскіх злачынствах можа й ня быць. Як адзначае Райтлінгэр, менавіта пазыцыя й дзейнасьць Кубы, хоць і малаэхвэктыўныя, пэўны час хвактычна стрымлівалі вынішчэньне жыдоў і іншага насельніцтва ў Беларусі. В.Кубэ ў той самы час зрабіў шмат для ўзрастаньня нацыянальнае сьвядомасьці беларусаў.


[рэдагаваць] Спасылкі:

Jerzy Turonek. Białoruś pod okupacją niemiecką. - Warszawa-Wrocław, 1989

Кубэ Вільгельм