Латвія
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Рэспу́бліка Ла́твія (па-латыску: Latvijas Republika) знаходзіцца ў Паўночнай Эўропе, у цэнтры Прыбалтыкі. Латвія складзеная з чатырох гістарычных рэґіёнаў: Курляндыя (Kurzeme) на паўднёвым захадзе, Лівонія (Vidzeme) на паўночным захадзе, Зэмґалія (Zemgale) на паўночным усходзе і Латґалія (Latgale) на паўднёвым усходзе. На поўдні Латвія мяжуе зь Беларусьсю і Летуваю на ўсходзе — з Расеяю, на поўначы — з Эстоніяй. З захаду краіна амываецца Балтыйскім морам. Латвія — сябра NATO і Эўрапейскага Зьвязу.
|
|||||
Нацыянальны дэвіз: Tēvzemei un Brīvībai | |||||
![]() |
|||||
Афіцыйная мова | Латыская | ||||
Сталіца | Рыґа | ||||
Найбуйнейшы горад | Рыґа | ||||
Урад | Рэспубліка Валдзіс Затлерс Айґарс Калвітыс |
||||
Плошча - Агульная - % вады |
123-е месца ў сьвеце 64 589 км2 1,5% |
||||
Насельніцтва - Агульнае (2005) - Шчыльнасьць |
138-е месца ў сьвеце 2 290 237 35/км² |
||||
СУП - Агульны (2005) - на душу насельніцтва |
93-е месца ў сьвеце $29,42 млрд $12 800 |
||||
Валюта | Латвійскі лат (LVL ) |
||||
Часавы пас - улетку |
EET (UTC+2) EEST (UTC+3) |
||||
Незалежнасьць -Абвешчаная -Прызнаная -Згубленая -Абвешчаная -Прызнаная |
Ад Расейскай Імпэрыі 18 лістапада 1918 11 жніўня 1920 17 чэрвеня 1940 Ад СССР 4 траўня 1990 21 жніўня 1991 |
||||
Дзяржаўны гімн | Dievs, sveti Latviju | ||||
Аўтамабільны знак | LV | ||||
Дамэн верхняга ўзроўню | .lv | ||||
Тэлефонны код | +371 |
||||
![]() |
Зьмест |
[рэдагаваць] Гісторыя
Асноўны артыкул: Гісторыя Латвіі
У Сярэднявеччы вядомыя як Лівонія, землі сучаснае Латвіі з 13 стагодзьдзя належалі да крыжацкага Лівонскага Ордэну. Пасьля заняпаду Ордэну Латвія трапіла ў склад Рэчы Паспалітае. У 18 і 19 стагодзьдзях Латвія паступова была захопленая Расейскаю Імпэрыяй.
18 лістапада 1918 году Латвія абвясьціла незалежнасьць ад ахопленай Рэвалюцыяй Расеі. З 1934 году Латвія была аўтарытарнай дзяржаваю.
17 ліпеня 1940 году Латвія была акупаваная савецкімі войскамі згодна з савецка-фашысцкім Пактам Молатава-Рыбэнтропа і ўключаная ў склад Савецкага Саюзу на правах рэспублікі. Да пачатку 1990-х гадоў Латвія была савецкаю рэспублікай, пакуль "Перестройка" зноў не абудзіла незалежніцкі рух у краіне.
21 жніўня 1991 году Латвія аднавіла свой сувэрэнітэт. Маладая дзяржава адразу ўзяла курс на эўраінтэґрацыю, не стала далучацца да пост-савецкага аб'яднаньня СНД. Напачатку 21 стагодзьдзя Латвія сталася чальцом NATO і Эўрапейскага Зьвязу.
[рэдагаваць] Ґеаґрафія
Латвія у асноўным пакрытая лясамі, што займаюць 40% яе тэрыторыі. Ляндшафт багаты халмамі і азёрамі. Узьбярэжжа Балтыйскага мора гамаґеннае. З фаўны распаўсюджаныя алені, лісы, ласі, ваўкі, бабры.
[рэдагаваць] Адміністрацыйны падзел
Латвія дзеліцца на 26 раёнаў і 7 гарадоў асаблівага статусу.
[рэдагаваць] Буйнейшыя гарады
Асноўны артыкул: Гарады Латвіі
- Рыґа
- Даўґаўпілс (Дзьвінск)
- Ліепая
- Вэнтспілс
- Елґава
[рэдагаваць] Эканоміка
Найважнейшая галіна прамысловасьці Латвіі - машынабудаўніцтва. Акрамя таго, важную ролю грае марское рыбалоўства, вытворчасьць мэблі і тэкстыльная прамысловасьць. Найважнейшыя эканамічныя партнэры Латвіі - краіны Паўночнае Эўропы, таксама важная роля належыць транзыту нафты і нафтавых прадуктаў зь Беларусі і Расеі. Традыцыйна вялікае значэньне мае турызм, што зноў перажывае рост пасьля атрыманьня незалежнасьці.
[рэдагаваць] Транспарт
Транспартная інфраструктура Латвіі добра разьвітая. Цэнтар транспартнай сеткі — сталіца Рыґа.
[рэдагаваць] Чыгунка
За апошнія 10 гадоў чыгунка перажыла масыўнае зьніжэньне пасажырапатоку. Найбуйнейшае прадпрыемства чыгункі — LDZ (Latvijas Dzelzceli). Важнымі застаюцца таварныя перавозкі да балтыйскіх портаў, прадмесныя электрычкі у рыскай аґлямэрацыі, пасажырскія перавозкі з Рыґі ў Даўґаўпілс, а таксама з Рыґі ў Вільню, Каўнас, Менск, Маскву і Санкт-Пэтэрбурґ.
[рэдагаваць] Авіяцыйны транспарт
Буйнейшы аэрапорт краіны знаходзіцца ў Рызе. Таксама там мяшкае найбуйнейшая авіякампанія Латвіі — Baltic International, што ажыцьцяўляе рэйсы ў Скандынавію, краіны Цэнтральнае Эўропы і іншыя краіны Прыбалтыкі.
[рэдагаваць] Аўтамабільны транспарт
Латвія мае прамяную сыстэму шаш з цэнтрам у Рызе. Важнае значэньне мае аўтастрада Via Baltica, што йдзе праз усю краіну з поўначы на поўдзень праз Рыґу.
[рэдагаваць] Карабельны транспарт
Марскі транспарт на Балтыцы — важны складнік транспартнае сыстэмы рэґіёну зь Сярэднявечча. Марскія порты Латвіі — Рыґа, Вэнтспілс і Ліепая. Паромныя маршруты злучаюць Латвію з краінамі Скандынавіі, Польшчаю, Нямеччынай. Акрамя таго, багата марскіх камунікацый ідуць уздоўж латыскга ўзьбяэжжа.
[рэдагаваць] Насельіцтва
У 2001 годзе насельніцтва Латвіі склала 2 385 231 чалавек. Зь іх: 59% — латышы, 29% — расейцы, 4% — беларусы, 3% — украінцы, 2,5% — палякі, 1% — летувісы, 1,5% — іншыя этнічныя ґрупы (сярод іх эстонцы, немцы, лівы). У Латвіі дагэтуль здараюцца канфлікты вакол расейскае меншасьці, бо ейныя прадстаўнікі часта адмаўляюцца атрымліваць латыскае грамадзянства па ўстаноўленай працэдуры, якая прадугледжвае іспыт па латыскай мове, а латыскія ўлады парушаюць права расейцаў на навучаньне на роднай мове. Прыкладна палова расейскамоўных мае статус неграмадзянаў і пазбаўленыя права голасу на выбарах і іншых прэфэрэнцыяў.
1935 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Этнічнае паходжаньне | Колькасьць | % | Колькасьць | % | Колькасьць | % | Колькасьць | % | Колькасьць | % |
Латышы | 1 467,0 | 77,0 | 1 297,9 | 62,0 | 1 341,8 | 56,8 | 1 344,1 | 54,0 | 1 387,8 | 52,0 |
Расейцы | 168,3 | 8,8 | 556,4 | 26,6 | 704,6 | 29,8 | 821,5 | 32,8 | 905,5 | 34,0 |
Жыды | 93,4 | 4,9 | 36,6 | 1,7 | 36,7 | 1,6 | 28,3 | 1,1 | 22,9 | 0,9 |
Немцы | 62,1 | 3,3 | 1,6 | 0,1 | 5,4 | 0,2 | 3,3 | 0,1 | 3,8 | 0,1 |
Палякі | 48,6 | 2,6 | 59,8 | 2,9 | 63,0 | 2,7 | 62,7 | 2,5 | 60,4 | 2,3 |
Беларусы | 26,8 | 1,4 | 61,6 | 2,9 | 94,7 | 4,0 | 111,5 | 4,5 | 119,7 | 4,5 |
Летувісы | 22,8 | 1,2 | 32,4 | 1,5 | 40,6 | 1,7 | 37,8 | 1,5 | 34,6 | 1,3 |
Эстонцы | 6,9 | 0,4 | 4,6 | 0,2 | 4,3 | 0,2 | 3,7 | 0,1 | 3,3 | 0,1 |
Цыганы | 3,8 | 0,2 | 4,3 | 0,2 | 5,4 | 0,2 | 6,1 | 0,2 | 7,0 | 0,3 |
Украінцы | 1,8 | -- | 29,4 | 1,4 | 53,5 | 2,3 | 66,7 | 2,7 | 92,1 | 3,4 |
Татары | -- | 0,0 | 1,8 | 0,1 | 2,7 | 0,1 | 3,8 | 0,2 | 4,8 | 0,2 |
Усяго | 1.901,5 | 100,0 | 2.086,4 | 100,0 | 2.352,7 | 100,0 | 2.489,5 | 100,0 | 2.641,9 | 100,0 |
[рэдагаваць] Культура і грамадзтва
За сваю гісторыю Латвія трапляла пад культурныя ўплывы розных краін. Найбольш яскравы ўплыў краін Паўночнае Эўропы. Архітэктура старых месцаў тыповая для гарадоў Ганзы. Гэтаксама і сучасная латыская культура мае шчыльныя сувязі з швэдзкай, фінскай і, асабліва, нямецкай культурамі.
Важную ролю ў фармаваньні культурнага ляндшафту Латвіі адыграла расейскае панаваньне, што доўжылася амаль два стагодзьдзі. Расейская мова дагэтуль вельмі пашыраная ў краіне, асабліва ў гарадах і на ўсходзе, сярод расейцаў і іншых нацыянальных ґрупаў, што складаюць да 40% насельніцтва.
Частка сучаснай Латвіі вакол Даўґаўпілса (Латґалія) гістарычна была населеная беларусамі, уваходзіла ў Полацкае княства і нават была ўключана ў склад Беларускае Народнае Рэспублікі ў 1918 годзе. Сам Даўґаўпілс мае адпаведную беларускую назву (Дзьвінск).
Акрамя таго, у Латвіі пражывае народнасьць ліваў 1500, перш за ўсё ў Рызе і некаторых прыморскіх вёсках.
Пануючаю ў Латвіі рэліґіяй у Латвіі пасьля Рэфармацыі сталася Лютэранства, за выняткам пераважна каталіцкай Латґаліі. Сярод расейскамоўных латвійцаў пашыранае расейскае праваслаўе. Колькасьць рэґулярна наведваючых царкву ў Латвіі сёньня вельмі малая, ці не самая нізкая ў Эўропе. Латыская лютэранская царква вельмі кансэрватыўная і адмаўляе кабетам у праве прапаведаваць, у чым яна супярэчыць з латыскай лютэранскаю царквой у эміґрацыі ў Швэцыі і іншых краінах. Вялікую ролю граюць абрады і элемэнты традыцыйных балцкіх вераваньняў.
Самае яскравае народнае сьвята ў латышоў - Купальле (Ligo), зь якім таксама зьвязана шмат традыцый і звычаяў.
Латвія знакамітая сваёй культурай народных сьпеваў. Тыповая латыская форма сьпеваў - Дайны, чатырохрадковыя, невершаваныя сьпевы на розныя тэмы, ад міталяґічных да побытавых сюжэтаў. Этноґрафмі было сабрана больш за мільён народных дайнаў, што ёсьць рэкордам, зважаючы на колькасьць насельніцтва невялікай Латвіі. Запіс дагэтуль перадаваных у вуснай форме дайнаў пачаў напрыканцы 19 стагодзьдзя Крыш'яніс Баронс; сабраная ім для гэтага Шафа Дайнаў дагэтуль зьяўляецца свайго кшталту нацыянальнай сьвятыняй.
Кожныя 5 год у Рызе (за савецкім часам - за мяжой) праходзіць вялікі Сьпеўніцкі фэст, у якім бяруць удзел тысячы латыскіх і замежных хораў, хораў латыскае дыяспары. Сусьветна вядомы сымфанічны дырыжoр Марыс Янсанс нарадзіўся ў 1943 годзе ў Рызе.
Як і ў Эстоніі, меская культура і буйныя паны ў Латвіі былі да Рэвалюцыі 1917 году нямецкамоўнымі. Таксама нямецкамоўнаю была інтэліґенцыя. Падчас Другой Сусьветнай Вайны па пагадненьні між нацысцкай Нямеччынай і ўжо часткова акупаванай Савецкім Саюзам Латвіяй, нямецкая меншасьць была вывезеная ў Нямеччыну. Таксама амаль не засталося ў Латвіі пасьля Другой Сусьветнай Вайны калісьці буйнае жыдоўскае грамады.
[рэдагаваць] Цікавае
Паводле некаторых навукоўцаў, у Латвіі ў 1510 годзе была ўстаноўленая першая калядная елка ў сьвеце. Іншая тэорыя адносіць гэтае вынаходніцтва да Страсбурґу ў францускім Эльзасе.
[рэдагаваць] Вонкавыя спасылкі
Краіны Эўропы |
---|
Азэрбайджан | Альбанія | Андора | Армэнія | Аўстрыя | Баўгарыя | Беларусь | Босьнія і Герцагавіна | Бэльгія | Ватыкан | Вугоршчына | Вялікабрытанія | Гішпанія | Грузія | Грэцыя | Данія | Ірляндыя | Ісьляндыя | Італія | Казахстан¹ | Кіпр | Латвія | Летува | Ліхтэнштайн | Люксэмбург | Малдова | Мальта | Манака | Нарвэгія | Нідэрлянды | Нямеччына | Партугалія | Польшча | Расея¹ | Рэспубліка Македонія | Румынія | Сан-Марына | Славаччына | Славенія | Сэрбія | Турцыя¹ | Украіна | Фінляндыя | Францыя | Харватыя | Чарнагорыя | Чэхія | Швайцарыя | Швэцыя | Эстонія |
Залежныя тэрыторыі: Акратыры | Выспа Мэн | Гернсі | Гібралтар | Ян Маен | Джэрсі | Дэкелія | Свальбард | Фарэрскія выспы |
¹ Часткова знаходзіцца ў Азіі |
п • а • р Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы (NATO) | |
---|---|
Удзельнікі |
Баўгарыя • Бэльгія • Вугоршчына • Вялікабрытанія • Гішпанія • Грэцыя • Данія • Злучаныя Штаты Амэрыкі • Ісьляндыя • Італія • Канада • Латвія • Летува • Люксэмбург • Нарвэгія • Нідэрлянды • Нямеччына • Партугалія • Польшча • Румынія • Славаччына • Славенія • Турэччына • Францыя • Чэхія • Эстонія |
Кандыдаты | Альбанія • Рэспубліка Македонія • Харватыя |