Linux

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Merge-arrows.svg Прапануецца аб'яднаць гэтую старонку з GNU/Linux. Абмяркуйце гэтую прапанову ў разьдзеле «абмеркаваньне» старонкі.

Афіцыйны сімвал Linux — вясёлы пінгвін
Афіцыйны сімвал Linux — вясёлы пінгвін

Linux (таксама вядомы як GNU/Linux), Unix-падобная камп'ютарная аперацыйная сістэма. Самы вядомы ўзор паспяховага праграмнага праекту з адкрытым крынічным кодам і свабоднай праграмы; у адрозненне ад закрытых аперацыйных сістэм, такіх як Windows ці Mac OS X, усе крынічныя коды гэтай аперацыйнай сістэмы цалкам адкрытыя для выкарыстання, мадыфікацый і распаўсюджвання.

Першапачаткова Linux распрацоўваўся і выкарыстоўваўся асобнымі аматарамі на сваіх персанальных камп'ютарах. Але з тых часоў адбылося шмат зменаў, і цяпер Linux падтрымліваюць такія вялікія карпарацыі, як IBM, Sun Microsystems, Hewlett-Packard і Novell, а таксама гэтую АС эфектыўна выкарыстоўваюць у сервернай сферы і, апошнім часам, як настольную аперацыйную сістэму. Linux выкарыстоўваюць і ў суперкамп'ютарах, і ў мабільных тэлефонах. Аналітыкі лічуць асноўнымі прычынамі поспеху гэтай аперацыйнай сістэмы яе бяспеку, нізкі кошт, свабоду выкарыстання і распаўсюджвання.

Зьмест

[рэдагаваць] Гісторыя

У 1983 Рычард Столман заснаваў Праект GNU, мэтай якога было стварэнне паўнавартаснай Unix-падобнай аперацыйнай сістэмы, якая б з'яўлялася да таго ж свабоднай. У пачатку 1990-ых гг., Праект GNU ужо меў амаль усе неабходныя складнікі гэтай сістэмы—бібліятэкі, кампілятары, тэкставыя рэдактары, Unix-падобную абалонку каманднага радка — акрамя галоўнага, ядра. Праект GNU пачаў распрацоўванне ядра Hurd у 1990, заснаванага на мікраядры Mach, але распрацоўка гэтай канцэпцыі цягнулася вельмі марудна.


Лінус Торвальдс, стваральнік ядра Linux
Лінус Торвальдс, стваральнік ядра Linux

Тым часам, у 1991, студэнт універсітэта Хельсінкі Лінус Торвальдс пачаў, спачатку як аматарскі праект, напісанне іншага ядра. Торвальдс на той час карыстаўся АС Minix, спрошчанай Unix-падобнай сістэмай, напісанай Танэнбаўмам у навуковых мэтах. Аднак Танэнбаўм не дазваляў іншым людзям змяняць сваю аперацыйную сістэму, і менавіта гэты факт прымусіў Торвальдса пачаць напісанне свайго ядра.

Спачатку Лінус назваў сваё ядро "Freax". Назву ж "Linux" прыдумаў Ары Лемке, адміністратар сервера FTP, на якім размяшчаліся першыя версіі ядра; ён даў гэты назоў тэчцы, з якой упершыню можна было сцягнуць файлы гэтага ядра.

Першапачаткова для настаўлення і ўстанаўлення Linux быў неабходны камп'ютар, які працаваў бы на Minix. Да таго ж, першыя версіі Linux не маглі загружацца з жорсткага дыску самастойна, без дапамогі іншай АС, аднак пазней былі напісаныя адмысловыя праграмы стартавання Linux. Сістэма Linux хутка пераўзышла Minix па функцыянальнасці; Торвальдс і іншыя першыя распрацоўнікі ядра Linux адаптавалі яго для працы з кампанентамі GNU, каб стварыць закончаную поўнафункцыянальную свабодную аперацыйную сістэму.

У наш час Торвальдс працягвае кіраваць распрацоўкай свайго "дзіцяці", у той жа час іншыя складнікі аперацыйнай сістэмы—кампаненты GNU—застаюцца асобнымі праектамі і распрацоўваюцца іншымі людзьмі (распрацоўка ядра Linux не з'яўляецца часткай Праекта GNU). Адмысловыя групы карыстальнікаў і камерцыйныя кампаніі аб'ядноўваюць усе неабходныя складнікі аперацыйнай сістэмы GNU/Linux і дастасоўныя праграмы ў дыстрыбутывы.

[рэдагаваць] Апаратныя платформы

Ядро Linux першапачаткова працавала толькі на мікрапрацэсарах Intel 80386, але цяпер яно падтрымлівае доўгі шэраг апаратных архітэктур. Linux—адна з самых пераносных аперацыйных сістэм, якая можа выконваецца і на кішэневых кампутарах на базе ARM-працэсараў, iPAQ, і на мэйнфрэймах IBM System z9. Адмысловыя дыстрыбутывы існуюць нават для рэдкіх апаратных платформаў.

[рэдагаваць] Правы капіявання, ліцэнзія, гандлёвая марка Linux

Ядро Linux і большасць праграм GNU распаўсюджваюцца на ўмовах ліцэнзіі GPL. Ліцэнзія GPL дазваляе змяняць праграму як заўгодна з той толькі ўмовай, што атрыманы зменены прадукт будзе таксама распаўсюджвацца на ўмовах гэтай ліцэнзіі. У 1997, Лінус Торвальдс сказаў, што "тое, што я пачаў распаўсюджваць Linux пад ліцэнзіяй GPL, стала адной з лепшых рэчаў, якія я калі-небудзь рабіў." Аднак некаторыя важныя складнікі аперацыйнай сістэмы Linux ужываюць іншыя ліцэнзіі; шматлікія бібліятэкі карыстаюцца ліцэнзіяй LGPL, менш патрабавальнай версіяй GPL, а Аконная сістэма X ужывае ліцэнзію MIT.

У ЗША назва Linux з'яўляецца гандлёвай маркай, зарэгістраванай на імя Лінуса Торвальдса.

[рэдагаваць] Вымаўленне

У 1992 Л.Торвальдс патлумачыў, як вымаўляецца слова Linux. З улікам беларускай фанетыкі яго трэба вымаўляць як "лінукс". Гукавы файл з запісам вымаўлення гэтага слова самім Торвальдсам можна знайсці тут.

[рэдагаваць] Linux і Праект GNU

Рычард Столман, заснавальнік Праекту GNU
Рычард Столман, заснавальнік Праекту GNU

Мэтай Праекту GNU ёсць напісанне Unix-падобнай аперацыйнай сістэмы, якая ю цалкам складалася са свабодых праграм. Большасць дыстрыбутываў Linux засноўваецца на свабодных праграмах, напісаных пад сцягам Праекту GNU. Фонд Свабодных Праграм разглядае гэтыя дыстрыбутывы як "варыянты" сістэмы GNU і патрабуе называць такія аперацыйныя сістэмы GNU/Linux ці сістэма GNU на аснове Linux. Хаця некаторыя дыстрыбутывы пагадзіліся з такой назвай, але большасць дыстрыбутываў не змяшчаюць літары "GNU" у сваіх назвах. Лінус Торвальдс назваў патрабаванне называць Linux-сістэмы словаспалучэннем-абрэвіятурай GNU/Linux "бязглуздзіцай".

[рэдагаваць] Судовыя справы SCO

У сакавіку 2003, Група SCO пачала судовую справу супраць IBM, абвінаваціўшы карпарацыю IBM у выдачы абароненага аўтарскім правам праграмнага коду SCO праекту распрацоўкі ядра Linux, што забаронена ліцэнзіяй на выкарыстанне Unix, якую дала Група SCO карпарацыі IBM. Прадстаўнікі Групы SCO адправілі лісты ў шматлікія кампаніі, пагражаючы ім судовымі справамі за далейшае (незаконнае, на іх думку) выкарыстанне ядра Linux. Аднак гэтыя карпарацыі аб'ядналі свае высілкі і, са свайго боку, таксама распачалі справы супраць Групы SCO. Гэта былі такія карпарацыі як DaimlerChrysler (справа закрытая ў 2004), AutoZone, Red Hat і іншыя. Больш таго, пад пытаннем цяпер і правы Групы SCO: карпарацыя Novell распачала судовую справу, аспрэчваючы правы Групы SCO на гандлёвую марку Unix.

Дагэтуль (2006) Група SCO не перадала ў судовыя інстанцыі ніводнага доказу парушэння заканадаўства з боку IBM і іншых абвінавачаных карпарацый.

[рэдагаваць] Працэс распрацоўкі

Аперацыйная сістэма Linux вельмі хутка распрацоўваецца энтузіястамі з усяго свету. У 2001 годзе было праведзенае даследаванне праграмнага коду аперацыйнай сістэмы Red Hat Linux 7.1. Яно паказала, што каля 71% праграмнага коду гэтай аперацыйнай сістэмы напісана на С, але таксама выкарыстоўваліся іншыя мовы: C++, Lisp, Perl, Python, Ruby і г.д.

[рэдагаваць] Праграмнае асяроддзе

Gentoo Linux, KDE
Gentoo Linux, KDE

Гістарычна Linux выкарыстоўваўся як серверная аперацыйная сістэма, але яе нізкі кошт, пераноснасць і магутнасць Unix дапамаглі пашырыцца гэтай АС і на іншыя, раней неўласцівыя ёй задачы. Linux з'яўляецца адным з галоўных складнікаў канцэпцыі папулярнай сервернай платформы "LAMP" (Linux, Apache, MySQL, Perl/PHP/Python).

Дзякуючы нізкаму кошту і высокаму ўзроўню пераноснасці Linux часта выкарыстоўваюць у якасці базавай платформы для ўбудаваных сістэм, напрыклад, тэлебачання, мабільных тэлефонаў, кішэнных камп'ютараў. Linux з'яўляецца галоўным канкурэнтам Symbian OS у сферы мабільнай тэлефаніі, а таксама спрабуе заняць сваё пачэснае месца на рынку аперацыйных сісэтм для кішэнных камп'ютараў, ствараючы альтэрнатыву Windows CE і Palm OS.

Linux таксама шырока выкарыстоўваецца для стварэння прадуктаў аблслугоўвання сетак (брандмаўэр, роўтар) з-за яе нізкага кошту і стабільнасці працы.

Linux з'яўляецца самай распаўсюджанай аперацыйнай сістэмай для суперкамп'ютараў. У лістападзе 2005 у спісе наймагутнейшых суперкамп'ютараў свету TOP500 два найхутчэйшыя суперкамп'ютары свету працавалі на базе Linux. З 500 сістэм гэтага спіса, 371 (74.2%) выкарыстоўвалі розныя версіі Linux, у тым ліку сем з дзесяці найлепшых суперкамп'ютараў.

Відэакансоль Sony PlayStation 3, якая будзе пастаўленая на рынак у лістападзе 2006, будзе працаваць на аперацыйнай сістэме Linux. Sony да гэтага ўжо пастаўляла прагрмны збор Linux, які кожны ўладальнік Sony Playstation 2 мог устанавіць на сваю кансоль. Распрацоўнікі гульняў, напрыклад, Atari і id Software, апошнім часам пачалі выпускаць версіі сваіх вядомых гульняў пад АС Linux.

[рэдагаваць] Дыстрыбутывы

Linux выкарыстоўваецца ў якасці аднаго са складнікаў дыстрыбутываў Linux. Дыстрыбутывы Linux ствараюцца камп'ютарнымі аматарамі, закрытымі супольнасцямі, камерцыйнымі і грамадскімі арганізацыямі па ўсім свеце. У склад дыстрыбутыва акрамя ядра Linux дадаюць сістэмныя і дастасоўныя праграмы, сістэму ўстаноўкі, інтэграваную сістэму кіравання ўстаноўленымі праграмамі і інш. Дыстрыбутывы ствараюць з абсалютна рознымі мэтамі: падтрымка адмысловай камп'ютарнай архітэктуры, лакалізацыя праграм, падтрымка праграм рэальнага часу выканання, для ўбудаваных сістэм і інш. Шмат дыстрыбутываў не ўтрымліваюць несвабодных кампанентаў, якія могуць замінаць свабоднаму распаўсюджванню і выкарыстанню праграм. На сайце [DistrWatch] заўсёды можна атрымаць інфармацыю пра бальшыню дыстрыбутываў.

Тыповы дыстрыбутыў агульнага прызначэння ўключае:

  1. ядро Linux;
  2. бібліятэкі і службовыя праграмы Праект GNU;
  3. абалонкі каманднага радка;
  4. сістэму вокнаў X;
  5. адзін ці некалькі кіраўнікоў вокнаў (KDE, GNOME, Xfce і інш.);
  6. тысячы іншых праграмных прадуктаў: офісныя праграмы, кампілятары, тэкставыя рэдактары, навуковыя праграмы і інш.

[рэдагаваць] Linux на персанальным камп'ютары

Ubuntu Linux, Gnome
Ubuntu Linux, Gnome

Высокі ўзровень доступу да ўнутраных механізмаў працы Linux паспрыяў стварэнню міфу пра тэхнічную арыентацыю Linux у параўнанні з яго канкурэнтамі на персанальных камп'ютарах. Linux і іншыя свабодныя праграмы часта крытыкуюць за цяжкасці выкарыстання гэтых праграм.

Аднак у апошнія гады сітуацыя карэнна змянілася. Цяпер Linux-ам можна лёгка карыстацца, не ведаючы спецыфіку ўнутраных працэсаў гэтай АС, дзякуючы графічнаму інтэрфейсу карыстальніка, падобнаму на інтэрфейсы іншых аперацыйных сістэм. Хаця ў некаторых сферах для Linux яшчэ не створаныя паўнавартасныя аналагі спецыялізаваных праграм з іншых аперацыйных сістэм (гульні, мадэляванне), аднак большасць неабходных кожнаму карыстальніку праграм ужо напісана і эфектыўна выкарыстоўваецца. Да таго ж, шмат карпарацый абвесцілі пра падтрымку Linux у наступных версіях сваіх праграмных прадуктаў. Усё гэта дазваляе зрабіць выснову, што Linux ужо амаль гатовы для паўсюднага выкарыстання і на персанальных камп'ютарах.

Хаця для Linux існуе шмат праграм для наладкі сістэмы, панэляў кіравання і інш., але дагэтуль вельмі актыўна падтрымліваюцца магчымасці наладкі сістэмы шляхам рэдагавання адпаведных тэкставых файлаў настаўлення.

[рэдагаваць] Рынак

Згодна з даследаваннямі рынку, якія правяла кампанія IDC, 25% сервераў і 2.8% настольных камп'ютараў працуюць пад кіраваннем Linux (2004). Рынак Linux хутка павялічваецца, а таму прагнахуецца, што ў 2008 годзе рынак напісання і абслугоўвання праграмных прадуктаў для Linux дасягне 35.7 міліярдаў долараў.

[рэдагаваць] Устаноўка

Самы распаўсюджаны метад устаноўкі Linux на персанальны камп'ютар — устаноўка з аптычнага дыску CD-ROM. Звычайна вобразы такіх дыскаў можна свабодна сцягнуць з Сеціва і запісаць на свой носьбіт.

Некаторыя вытворцы камп'ютарнай тэхнікі пастаўляюць на рынак камп'ютары з ужо ўстаноўленай і наладжанай АС Linux. Сярод такіх вытворцаў можна выдзяліць Hewlett-Packard і Dell.

Альтэрнатывай устаноўкі стандартнай настольнай аперацыйнай сісэтмы з'яўляецца магчымасць устаноўкі на камп'ютары тонкага кліента. Гэты метад дазваляе загрузку аперацыйнай сістэмы з аднаго з сеткавых камп'ютараў. Такая загрузка змяншае каштарыс аднаго камп'ютарызаванага працоўнага месца.

Таксама даволі распаўсюджаная практыка загрузкі паўнавартаснай і гатовай для выкарыстання аперацыйнай сістэмы Linux з аптычнага дыску. Такую загрузку падтрымліваюць шматлікія дыстрыбутывы (Knoppix, Ubuntu Linux і інш.

[рэдагаваць] Праграмаванне для Linux

Інтэграванае асяроддзе распрацоўкі KDevelop
Інтэграванае асяроддзе распрацоўкі KDevelop

Збор кампілятараў GNU (GCC) з'яўляецца стандартным для АС Linux. GCC падтрымлівае наступныя мовы праграмавання: C, C++, Java, Фартран і інш. Большасць дыстрыбутываў таксама падтрымліваюць інтэрпрэтатары Perl, Python. Апошнім часам распрацоўнікі дыстрыбутываў пачалі пастаўляць і кампілятар C# ад Праекта Mono.

Для Linux існуе шэраг інтэграваных асяроддзяў распрацоўкі, у тым ліку KDevelop, Anjuta, NetBeans, Eclipse, але ўсё роўна тэкставыя рэдактары Emacs і Vim застаюцца вельмі папулярнымі ў праграмісцкай супольнасці. Дзве асноўныя графічныя бібліятэкі стварэння інтэрфейсу для Linux: Qt і GTK+.

Акрамя свабодных кампілятараў і іншых праграм распрацоўкі існуюць і закрытыя, якія выпускаюць такія карпарацыі: Intel, PathScale і Група Portland.

[рэдагаваць] Тэхнічная падтрымка

Тэхнічную падтрымку карыстальнікаў Linux забяспечваюць камерцыйныя кампаніі і зацікаўленыя групы карыстальнікаў Linux.

Бізнэс-мадэль камерцыйных кампаній звычайна заключаецца ў атрыманні грошай за абслугоўванне сваіх дыстрыбутываў, якія распаўсюджваюцца бясплатна. Некаторыя дыстрыбутары таксама бяруць грошы за выкарыстанне сваіх дыстрыбутываў, а не толькі падтрымку. Яны дадаюць у дыстрыбутыў закрытыя праграмы і такім чынам абмяжоўваюць правы карыстальнікаў на распаўсюд.

[рэдагаваць] Спасылкі

[Linux.org] — найбольш поўная інфармацыя пра Linux.

[Kernel.org] — ядро Linux.

[The Linux Documentation Project] — Праект Дакументацыі Linux.

[DistroWatch] — поўны спіс існых дыстрыбутываў.