Вялікае княства Літоўскае

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Герб Вялікага княства Літоўскага
Герб Вялікага княства Літоўскага

Вялікае княства Літоўскае (поўная назва: Вялікае княства Літоўскае, Рускае й Жамойцкае; іншыя назвы: Вялікая Літва, Вялікалітва; па-лацінску: Magnus Ducatus Lithuaniae) — сярэднявечная дзяржава на тэрыторыі сучасных Беларусі, Летувы, Украіны (да 1569) і частак Расеі (Смаленшчына, Браншчына, Куршчына да 16 стагодзьдзя), утвораная ў 1253 годзе. З 1569 году ў складзе Рэчы Паспалітай. Першая сталіца — Наваградак. Пазьней — Вільня.

Зьмест

Утварэньне

Межы старажытнай Літвы па Ермаловічу
Межы старажытнай Літвы па Ермаловічу

Для заходніх зямель Русі XIIXIII стагодзьдзі былі пэрыядам фэадальнай раздробленасьці. Паступова фармуюцца фактары, якія падштурхоўвалі заходнерускія княствы да аб'яднаньня, кансалідацыі, утварэньня адзінай дзяржавы.

Тэндэнцыя да аб'яднаньня старажытных рускіх зямель была ўсеагульнай. Але раней яна пачала дзейнічаць менавіта на заходніх землях (па прычыне іх размяшчэньня на гандлёвых шляхах; тут не было т.зв. мангола-татарскага іга; на заходнія землі ў большай ступені ўплываў зьнешнепалітычны фактар у выглядзе двайной пагрозы з боку крыжакоў і мангола-татараў). Такім чынам, сукупнасьць унутраных і зьнешніх фактараў адрадзіла імкненьне заходнерускіх княстваў да кансалідацыі (зь яго фактычна былі выключаны паўночна-ўсходнія і паўдневыя землі Русі). А аб'яднальнай сілай заходнерускіх княстваў выступіла ўлада Вялікіх князёў Літоўскіх.

У першай палове XIII стагодзьдзя пачынае стварацца цэнтралізаваная раньнефэадальная Літоўская дзяржава з моцнай вялікакняскай уладай. Яе ўзьнікненьне зьвязана зь імем літоўскага князя Міндоўга, які шляхам барацьбы аб'яднаў большасць літоўскіх княстваў.

Працэс аб'яднаньня ў ВКЛ быў працяглы і складаны. Ён адбываўся больш за стагодзьдзе — з другой чвэрці XIII па трэцюю чвэрць XIV стагодзьдзя шляхамі: на аснове пагадненьняў між літоўскімі й славянскімі князямі; дынастычных шлюбаў; пры дапамозе ваеньнай сілы.

Першымі ў склад ВКЛ трапляюць землі Верхняга Панямоньня, Чорная Русь, ці Новагародчына (Наваградак быў першай сталіцай ВКЛ). Полацак апынуўся ў складзе ВКЛ у 1307 годзе, Віцебск — у 1320, Турава-Пінскія землі — у пачатку XV стагодзьдзя. Асабліва пасьпяхова аб'яднальны працэс ішоў пры Гедыміне (13161341). Ім была перанесена на ўсё ВКЛ Стараруская мадэль дзяржаўнага кіраваньня. Рускі ўплыў адлюстроўваўся і на характары вайсковай справы. Старабеларуская мова (руская мова) стала мовай дзяржаўных дакумэнтаў (летувісы пакуль не мелі сваей пісьменнасьці). ВКЛ — гэта поліэтнічная дзяржава трох асноўных народаў — ліцьвінскага (цяперашнія беларусы, а таксама жыхары Віленшчыны, Смаленшчына, Браншчына, Куршчыны), русінскага (жыхары поўначы Ўкраіны), жамойцскага (жыхары Летувы), дзе славяне займалі прыкладна 11/12 тэрыторыі й складалі каля 80 % насельніцтва.

13-16-ае стагодзьдзі

ВКЛ у 13-16 стагодзьдзях
ВКЛ у 13-16 стагодзьдзях

У 1422 годзе пры Вітаўце да Вялікага княства Літоўскага была канчаткова далучана Жамойць.

Закладзены з самага пачатку існаваньня ВКЛ вялікі хіб у бок фэдэралісцкіх пачаткаў ня мог ня выклікаць у вялікакняскай улады ўзьнікненьня супрацьлеглай тэндэнцыі ў палітыцы — да цэнтралізацыі. Барацьба цэнтралісьцкіх і фэадалісьцкіх пачаткаў пранізвае ўсе ўнутрапалітычнае жыцьцё ВКЛ у XIVXVI стагодзьдзях. Вынікам гэтай барацьбы былі крызісы дзяржаўнай улады, што пагражалі распадам дзяржавы. Першы крызіс узьнік пасьля сьмерці Гедыміна (1341), калі вялікім князем стаў яго любімы сын Еўнут. Найбольш моцныя зь яго братоў, Альгерд і Кейстут, зьверглі Еўнута. І хаця на вялікакняскі прастол быў ўзьведзены Альгерд, у ВКЛ склаўся своеасаблівы дуалізм вярхоўнай улады. Другі палітычны крызіс узьнік у 1377 годзе пасьля сьмерці Альгерда. Пры падтрымцы Кейстута на вялікакняскі прастол быў ўзьведзены Ягайла, сын Альгерда. Аднак яго пазыцыі былі вельмі няўстойлівыя, і ў 1381 годзе Кейстут захапіў вярхоўную ўладу. Наступіў новы, трэці палітычны крызіс. Праз год Кейстут быў забіты Ягайлам. Ягайла ня змог перамагчы цэнтрабежныя тэндэнцыі й адолець палітычны крызіс сваімі сіламі й зрабіў стаўку на зьнешнюю сілу — Польшчу. У канцы XIV стагодзьдзя складваюцца ўмовы збліжэньня ВКЛ і Польшчы (гэтага патрабавала й зьнешняя небясьпека — Тэўтонскі ордэн). У 1385 годзе было падпісанае пагадненьне між ВКЛ і Польшчай — Крэўская унія. Ягайла стаў польскім каралём. Па сваіх умовах унія была інкарпарацыяй ВКЛ у Польшчу і вяла да каталіцкай экспансіі на літоўскіх землях. Незадаволеныя літоўскія фэадалы пачынаюць барацьбу супраць уніі. Яе ўзначалілі Андрэй Альгердавіч — на першым этапе, Вітаўт, сын Кейстута — на другім. Барацьба завяршылася падпісаньнем Востраўскага пагадненьня (1392) аб падзеле ўлады паміж Ягайлам і Вітаўтам. Яна значна карэктавала Крэўскую унію: ВКЛ было гарантавана адасобленае дзяржаўнае існаваньне, але ў саюзе з Польшчай і пад верхаўладзьдзем польскага караля. Юрыдычна палітычная самастойнасьць ВКЛ была аформленая падпісаньнем Гарадзельскай уніі 1413 году, але ўсё роўна пад уладай польскага караля. Супрацьстаяньне бакоў прывяло да грамадзянскай вайны (14311436), пад уплывам якой былі прынятыя прывілеі польскага караля (1432) і вялікага князя (1434), якія пашыралі правы праваслаўных фэадалаў (забарона займаць вышэйшыя дзяржаўныя пасады захоўвалася).

Вонкавая палітыка

Вонкавая палітыка ВКЛ не была свабоднай ад уплыву на яе ўнутрыпалітычных працэсаў у дзяржаве. Унія з Польшчай (1385), нягледзячы на складаныя ўнутраныя вынікі, умацавала міжнародныя пазыцыі княства. Галоўным ворагам, зь якім ВКЛ даводзілася весьці напружаную барацьбу, былі Тэўтонскі й Лівонскі ордэны. У 1409 годзе пачалася «вялікая вайна» паміж Польшчай, ВКЛ, з аднаго боку, і Тэўтонскім ордэнам — з другога. Вырашальны ўдар быў нанесены крыжакам у бітве пад Грунвальдам (1410), і нямецкая агрэсія была спынена.

У XIVXV стагодзьдзях працягваліся набегі татар на тэрыторыю ВКЛ. Значнай падзеяй у барацьбе зь імі быў разгром Альгердам мангола-татар на рацэ Сінія Воды (1362), далучэньне да ВКЛ Кіеўшчыны, Падоліі. У 1455 годзе атрады мангола-татар былі разьбітыя войскамі кіеўскага князя Сямёна Алелькавіча. На гэтым набегі Арды на тэрыторыю ВКЛ практычна спыніліся.

З другой паловы XV стагодзьдзя ў зьнешняй палітыцы ВКЛ паўстае пытаньне ўзаемаадносін з мацнеючым суседам на поўдні — Крымскім ханствам. Першапачаткова адносіны былі добрыя, але калі ханам стаў Менглі-Гірэй (1468), ён па дамоўленасьці з Масквовіяй пайшоў вайной на Кіеўскія землі, узяў Кіеў. Пад націскам крымскіх татар паўднёвыя межы ВКЛ адступілі на поўнач. Толькі за пэрыяд з 1500 па 1569 гады татары зрабілі на літоўскія землі 45 набегаў, у 1505 годзе дайшлі да Менску й Наваградка, у 1521 годзе спустошылі землі паміж Слуцкам і Менскам. У 1527 годзе літоўскімі й русінскімі атрадамі было нанесена паражэньне крымскім татарам пад Каневам на Ўкраіне. З гэтага моманту яны ўжо не пагражалі ВКЛ. Пазьней татарскія ханствы выкарыстоўваліся ВКЛ як інструмэнт усходняй палітыкі.

З канца XV стагодзьдзя абвастрыліся адносіны паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай. Прычыны — завяршэньне палітычнага аб'яднаньня Паўночна-ўсходняй Русі пад уладай Масквы (вылучыліся два цэнтры аб'яднаньня рускіх зямель — ВКЛ і Маскоўская дзяржава), — асаблівасьці вырашэньня канфэсійнага пытаньня ў ВКЛ, наступ каталіцызму падштурхнулі літоўскіх фэадалаў да пераходу пад уладу Масквы. Канфрантацыя паміж Масковіяй і ВКЛ неаднаразова прыводзіла да войнаў (1492—1494, 1500—1503, 1507—1508, 1512—1522, 1534—1537).

Такім чынам, зьнешняя палітыка ВКЛ была складанай і супярэчлівай, прыярытэты ў ёй мяняліся. У XIV—XV стагодзьдзях — гэта барацьба супраць крыжакоў (Тэўтонскі ордэн) і татарскімі ханствамі (Залатой Ардой, Вялікай Ардой, Крымскім ханствам) і пашырэньне сваёй тэрыторыі, у канцы XV—XVI стагодзьдзяў — галоўным напрамкам зьнешнепалітычнай дзейнасьці ВКЛ сталі адносіны, а па сутнасьці канкурэнтная барацьба з мацнеючай Масковіяй. Страта 1/4 тэрыторыі ВКЛ у гэтай барацьбе сьведчыла пра значнае аслабленьне ВКЛ і вымушала яго да больш цеснага саюза з Польшчай.

ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай

ВКЛ у 17 стагодзьдзі
ВКЛ у 17 стагодзьдзі

Рэч Паспалітая была канстытуцыйнай, саслоўнай манархіяй. Улада разьмяркоўвалася паміж дзьвюхпалатным парлямэнтам (магнатамі й шляхтай) і каралём. Іншыя саслоўі ніякіх палітычных правоў ня мелі. Пасьля Любліна ВКЛ вяло жорсткую барацьбу за незалежнасьць і тэрытарыяльную цэласнасьць. Удалося захаваць рэшткі тэрыторыі былой дзяржавы, а таксама рэшткі дзяржаўнасьці і аўтаномію ў межах РП. Дзьве краіны захавалі ранейшыя назвы: ВКЛ і Польская карона, а таксама свае законы, улады, органы выканаўчай улады, судовыя сыстэмы, мясцовае самакіраваньне, фінансы, узброеныя сілы і да канца XVII стагодзьдзя дзяржаўныя мовы.

Статут ВКЛ, 1588
Статут ВКЛ, 1588

У апошнім статуце 1588 году абвяшчалася самастойнасьць ВКЛ, тэрытарыяльная цэласнасьць, забаранялася іншаземцам у княстве набываць землі, маёнткі, займаць дзяржаўныя пасады. Пры спрыяльных абставінах магнаты княства змагаліся за поўную самастойнасьць, рабілі змовы з мэтай адарваць ВКЛ ад РП. ВКЛ было ліквідавана з прыняцьцем Канстытуцыі 1791 году. Пад час вайны з Францыяй (1812) у Вільні па загадзе Напалеона быў ўтвораны Часовы ўрад пад назвай «Камісія ВКЛ» як орган адміністрацыйнага кіраваньня акупаванай тэрыторыі Літвы.

У 1596 годзе ў Берасьці была прынятая царкоўная ўнія, створана ўніяцкая царква. Яна падпарадкоўвалася Ватыкану. Літоўская шляхта перайшла ў каталіцызм, а вернікамі ўніяцкай царквы сталі сяляне й гарадзкія нізы. Уніяцкая царква была ліквідавана ў 1839 годзе, пасьля захопу Расейскай Імпэрыяй ВКЛ.

Не было стабільнасьці й ў сацыяльна-эканамічным разьвіцьці Беларусі ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Адсутнасьць нацыянальнага адзінства, сацыяльныя, этнічныя, рэлігійныя процістаяньні, фэадальныя міжусобіцы вялі да эканамічнага заняпаду. Шматлікія войны вялі да разбурэньня гарадоў і вёсак, фізычнага зьнішчэньня насельніцтва. У другой палове XVI—першай палове XVII стагодзьдзя на тэрыторыі ВКЛ была праведзена аграрная рэформа (устава на валокі. Жыгімонт II Аўгуст. Валока — 30 моргаў — 21,37 га. Пад фальварак адводзілася 8—15 валок). Усталявалася фальварачная сыстыма гаспадараньня. Адбываецца канчатковае запрыгоньваньне сялян, значна павялічваецца прыгонны ўціск, растуць даходы шляхты. У выніку рэформы ў цэнтральнай і заходняй Беларусі разбураецца сялянская абшчына, укараняецца падворнае землекарыстаньне, змяніліся катэгорыі сялян (цяглыя, асадныя, агароднікі, слугі), іх эканамічнае й правовае становішча. Ідзе рост землеўладаньняў сьвецкіх магнатаў, адначасова назіраецца залог іх маёнткаў. Гэта нараджае ў другой палове XVIII стагодзьдзя тэндэнцыю да пераўтварэньня фэадальнай формы ўласнасьці на зямлю ў буржуазную. Побач з залогам зямлі ўзьнікаюць такія зьявы, як арэнда зямлі, мануфактуры і іншыя, што сьведчыць аб зараджэньні капіталістычнай формы гаспадараньня, дэфэрэнцыяцыі вёскі.

Вонкавыя спасылкі