Генрык Валезы

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Генрык Валезы. Малюнак Яна Матэйкі
Генрык Валезы. Малюнак Яна Матэйкі

Генрык Валезы, Генрых III Валуа (па-француску: Henri III) (19 верасьня 1551, Фантэблё, Францыя2 жніўня 1589), герцаг анжуйскі, кароль польскі і вялікі князь літоўскі (1574), кароль Францыі з 1575 года, апошні прадстаўнік дынастыі Валуа (Ангулемская галіна) на троне Францыі. Трэці сын Генрыха II Валуа і Кацярыны Мэдычы.

Вайсковая і палітычная кар'ера Генрыка пачалася вельмі рана. У лістападзе 1567 года ён прызначаны генэрал-лейтэнантам і атрымаў камандаваньне на каралеўскім войскам Францыі. Генрыку прыпісваюць дзьве перамогі над гугенотамі пры Ярнаке ў сакавіку 1569 года і пры Манкантры ў верасьні 1569 года. Хоць на самой справе кіраўніцтва войскам ажыцьцяўлялі больш дасьведчаныя васкаводцы, у Парыж ён вярнуўся авеяны славай гэтых перамог. Генрык быў любімым сынам Кацярыны Мэдычы і існуе меркаваньне, што яна жадала каб менавіта ён атрымаў каралеўскую карону. Баючыся палітычнага ўзмацненьня Генрыка ў Францыі, яго брат Карл IX Валуа падтрымаў прапанову ажаніць яго з Ганнай Ягелонкай, каб пасьля сьмерці Жыгімонта II Аўгуста ён стаў спадкаемцам Рэчы Паспалітай і такім чынам пазбавіцца ад Генрыка ў Францыі і адначасова не дапусьціць на трон Рэчы Паспалітай Габсбургаў. Але зьвесткі пра Барталамееўскую ноч 24 жніўня 1572 года, у падрыхтоўцы якой удзельнічаў Генрык, выклікалі выступленьні супраць яго кандыдатуры пратэстантаў Рэчы Паспалітай. Прадстаўнік Францыі біскуп дэ Манлюк усё ж такі здолеў атрымаць падтрымку большасьці сэнатараў і шляхты, што сабраліся на выбары. Ён даў пісьмовае пацьвярджэньне ўмоў, на якіх Генрык будзе абраны каралём, так званых Генрыкавых артыкулаў. Генрык абавязваўся таксама пабрацца шлюбам з Ганнай Ягелонкай адразу па прыезьдзе ў Рэч Паспалітую. Таксама была падпісана дамоўленасьць пра ваенныя і фінансавыя адносіны паміж Рэччу Паспалітай і Францыяй, умовы пакараньня францускім урадам удзельнікаў Барталамееўскай разьні і ўстанаўленьне міру з гугенотамі. На элекцыйным сойме ў Варшаве 11 траўня 1573 года гнезьненскі арцыбіскуп Уханскі абвясьціў выбраньне Генрыка каралём польскім і вялікім князем літоўскім. 16 траўня 1573 года пасьля атрыманьня канчатковай згоды часткі паслоў-пратэстантаў надворныя маршалкі, каронны і літоўскі, афіцыйна абвясьцілі абраньне на трон Генрыка. 18 лютага 1574 года Генрык прыехаў у Кракаў, 24 лютага 1574 года адбыліся каранацыя і прысяга ў адпаведнасьці з Генрыкавымі артыкуламі.

Большасьць паслоў сойма, бачачы няздольнасьць Генрыка выканаць фінансавыя і ваенныя абавязкі, патрабавала паўторнай прысягі па кожным пункце артыкулаў асобна. У шмат якіх ваяводзтвах пачаўся рух за пазбаўленьне Генрыка кароны. Не ўдалося, як гэта прадугледжвалі Генрыкавы артыкулы, стварыць пры каралю дарадчы орган з 16 сэнатараў і паслоў. Незадавальненьне выклікала нежаданьне Генрыка ажаніцца з Ганнай Ягелонкай.

30 траўня 1574 года ў Францыі памёр Карл IX. Сэнат Рэчы Паспалітай пастанавіў, што рашэньне аб ад'езьдзе караля можа прыняць толькі вальны сойм. У ноч на 19 чэрвеня 1574 года Генрык тайна выехаў з Кракава. Падкаморы каронны Ян Тэнчынскі дагнаў яго, але дамогся толькі абяцаньня вярнуцца ў Рэч Паспалітую, як толькі ўладкуе справы ў Францыі. У Францыі Генрыка абралі каралём пад імем Генрыха III, у Рэч Паспалітую ён не вярнуўся. Быў забіты манахам ордэна якабітаў Якавам Клеманам пад час аблогі Парыжа. Да канца жыцьця Генрык карыстаўся тытулам караля польскага і вялікага князя літоўскага.

[рэдагаваць] Вонкавыя спасылкі