Уршуля Францішка Радзівіл

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Уршуля Францішка Вішнявецкая-Радзівіл
Уршуля Францішка Вішнявецкая-Радзівіл

Уршуля Францішка Радзівіл (13 лютага 1705 - 23 траўня 1753) - беларуская пісьменьніца, асьветніца і драматург.

Зьмест

[рэдагаваць] Маладосьць. Шлюб

Уршуля Францішка Радзівіл нарадзілася 13 лютага 1705 г. у Чартарыйску, у сям’і Януша Антонія Вішнявецкага, кашталяна кракаўскага. Атрымала бліскучую хатнюю адукацыю, ведала тры мовы, арыентавалася ў літаратурных навінках, рана пачала пісаць вершы.

У шлюбе зь нясьвіскім ардынатам, вялікім гетманам літоўскім князем Міхалам Каземірам Радзівілам (Рыбанька) Уршуля была шчасьлівая, вельмі кахала свайго мужа: пісала яму палкія паэтычныя пасланьні і падаравала 36(!) дзяцей, якія, па волі лёсу, памерлі ў маленстве (зь яе сыноў дажыў да старасьці толькі адзін - любімец шляхты, праславуты Пане Каханку, князь Караль). Але была і асабістая драма, і пачалася яна задоўга да сьмерці дзяцей: маці князя "Рыбанькі" - Ганна з Сангушак - вельмі пратэставала супраць будучага шлюбу і дала згоду на яго толькі пад моцным ціскам радні.

Неабходна адзначыць, што княгіня Уршуля была ня беднай. Ужо па шлюбнаму кантракту яна прынесла ў дом Радзівілаў 40 тысяч залатых дукатаў, а пасьля сьмерці дзядзькі - канцлера вялікага літоўскага, пісьменьніка і паэта Сэрвацыя Вішнявецкага - вялікія зямельныя надзелы: гарады і маёнткі на Валыні, у Кракаўскім, Кіеўскім і Браслаўскім ваяводзтвах, тысячы прыгонных.

Вясельле Уршулі з князем Рыбанькай згулялі 22 красавіка 1725 г. Затым - на працягу года - традыцыйнае наведваньне родавых вотчын, a Новы год яны адзначылі ў Варшаве, на карнавале. Толькі потым - у 1726 г. - маладых сустракалі ў Нясьвіжы: княгіня Уршуля становіцца паўнапраўнай гаспадыняй у зноў адбудаваным замку, які моцна пацярпеў ад швэдаў у 1706 г.


[рэдагаваць] Творчасьць

Па складу характару княгіня была сэнтымэнтальнай, цікаўнай і актыўнай. Яна занялася ўпарадкаваньнем інтэр’ераў замка, пераканала мужа аднавіць дзейнасьць друкарні, прывесьці ў добры стан бібліятэку і знакаміты архіў, зацікавілася вырабамі ўрэцкай гуты. Уршулю не задавальняў побыт нясьвіскай шляхты, напоўнены бясконцымі паляваньнямі, баляваньнямі і абжорствам. Яна марыла пра тэатральныя прадстаўленьні, падобныя на тыя, якія яна бачыла ў Вішняўцы, у прыдворным тэатры свайго дзядзькі. Спэктакль "Прыклад справядлівасьці", які паказалі ў 1740 г. іншаземцы, што жылі пры нясьвіскім двары, яе не задаволіў. Яна вырашае адкрыць свой - "замкавы" - тэатар, для якога будзе пісаць п’есы. Іх будзе 16 - трагедый, камэдый і опэрных лібрэта. Яна ўпершыню перавыдае на польскай мове Мальера, выдае свае "Камэдыі і трагедыі", якія дасьледчыкі 20 стагоддзя аднясуць да ўнікальных "тэатральных прымітываў" эпохі сармацкага барока.

Нясьвіскі аматарскі тэатар У.Ф. Радзівіл, як зьява, не мае аналягаў у тэатральнай культуры славянскіх народаў. Ён зьявіўся на мяжы шляхецка-сармацкай культуры 17 ст. - першай паловы 18 ст. і заходнеэўрапейскай культуры ў той пэрыяд, калі ў межах Вялікага княства Літоўскага адсутнічаў прафэсійны тэатар, але яшчэ вельмі распаўсюджанай была школьная сцэна.

Створаныя Уршуляю Радзівіл "Камэдыі і трагедыі" былі спачатку надрукаваны ў Нясьвіжы, а затым - восеньню 1754 г. - у друкарні Гершона Галеві з Жолквы і ўжо ў той час былі вельмі рэдкімі. Кніга была ўпрыгожана гравурамі на медзі львоўскага мастака М. Жукоўскага.

Творы У.Ф. Радзівіл, напісаныя цяжкой рыфмаванай прозай, адлюстроўвалі перш за ўсё не патрэбы нясьвіскага гледача, які далучаўся да тэатра як да віду мастацтва, а асабісты настрой і густ самой аўтаркі. Праблематыка камэдый і трагедый У.Ф.Радзівіл, жанравыя межы якіх былі даволі неакрэсьленымі, не выходзілі за кола пытаньняў маралі, сямейнай і васальнай вернасьці, пастаральнага каханьня, якое пераадолела ўсе перашкоды, трываласьці рэлігійных поглядаў, пакараньня за зло і вераломнасьць. Але ў той жа час нельга не заўважыць, што на іх пачынаюць уплываць ідэі Асьветы, якія зь сярэдзіны 18 ст. актыўна ўзьдзейнічаюць на настрой думак адукаванай часткі шляхты і месьцічаў. Аднак у канкрэтнай драматургіі княгіні Уршулі новае сьветабачаньне атрымала дастаткова спрошчанае адлюстраваньне. І на структуры, і на форме яе твораў яскрава відаць адбітак дастаткова прымітыўных уяўленьняў аўтара, пра законы драматургіі (напрыклад, дзеяньне магло адбывацца па-за часам і мейсцам).

Сюжэты для сваіх "пастаральна-рамансавых" п’ес і "сьвецкіх містэрый" У.Ф.Радзівіл брала зь сярэдневечных драм і народных казак, антычнай міфалогіі, арабскіх і пэрсыдзкіх гумарэсак, спалучаючы неспалучальнае ў самых незвычайных варыяцыях. У яе камэдыях і трагедыях маглі існаваць самыя розныя пэрсанажы: гарлекіны, якія прыйшлі ў Нясьвіж зь італійскай камэдыі дэль артэ і балетаў Францыі 18 ст., а таксама героі са школьных драм, рэнэсансных навэль Бакачыё і Героніма Морштына, фарсаў і народных легенд. Такі быў "творчы мэтад У.Ф. Радзівіл", які яскрава адлюстраваў спэцыфіку мясцовай культуры барока ў яе своеасаблівай пераходнай форме ад сярэднявечных відовішчаў да тэатра новага часу.

Асноўным выканаўцам ролей у аматарскім "замкавым" тэатры княгіні Уршулі спачатку былі члены сям’і князя, госьці, прыдворныя, a таксама настаўнікі танцаў і сьпеваў. У масавых сцэнах бралі ўдзел прыгонныя музыкі і пеўчыя капэлі, слугі замка, а ў далейшым і жыхары горада.

[рэдагаваць] "Дасьціпнае каханьне"

Першая камэдыя У.Ф. Радзівіл - "Дасьціпнае каханьне" - убачыла сьвет 13 чэрвеня 1746 г. 3-за адсутнасці памяшканьня, прыстасаванага для пастановак, спэктакль вырашана было паказаць у Альбе - загараднай рэзыдэнцыі, за Нясьвіжам. Пад адкрытым небам была пабудавана арачная дэкарацыя, для знатных гледачоў і духавенства былі пастаўлены канапы (дробная шляхта і афіцэры нясьвіскага гарнізона глядзелі прадстаўленьне стоячы). Па жанру "Дасьціпнае каханьне" - камэдыя-пастараль, падобная да італійскай камэдыі дэль артэ са сьпевамі і танцамі.

У.Ф.Радзівіл, напісаўшы сваё "Дасьціпнае каханьне", унесла ў каноны італійскай камэдыі масак свае карэктывы: яна дае новае імя Панталёне - Люцыдор, пасяляе яго ў Эгіпце (?), пераўтварае з купца ў багатага пастуха і ўзнагароджвае яго тузінам дачок. А далей усё па традыцыі: Люцыдор стары і набожны, недаверлівы і сварлівы, любіць знаходзіць у сябе хваробы і траціць прытомнасьць, носіць акуляры і ня ведае, як усачыць за нявіннасьцю сваіх дачок.

Што ж датычыцца апошніх, то ноччу яны арганізоўваюць "у палацы" патаемныя сустрэчы з пастухамі. Двойчы засьпетыя сваім падсьлепаватым бацькам, якога будзяць песьні і танцы, яны пасьпяваюць паставіць сваіх каханкаў на пустыя пастамэнты ў арках і выдаць іх за купленыя імі мармуровыя скульптуры. У цэнтры інтрыгі - Гарлекін: менавіта яму належыць ідэя "жывых статуй", ён просіць іх "не круціць нічым і не марочыць галаву". Але ўсё марна. Разбуджаны ў трэці раз, Люцыдор застае ўсіх на мейсцы злачынства - у час імправізаванага канцэрта. Ён выганяе пастухоў з хаты, а дачок адпраўляе пасьвіць авечак і "часаць воўну". Калі гнеў праходзіць, Люцыдор засмучаецца: ён успамінае свой стары ўзрост і свае "хваробы", лічыць, што прыйшла яго сьмерць. Загадвае паклікаць лекара і траціць прытомнасьць. Зьяўляецца лекар - пэрсанаж, які нясе ў сабе рысы героя італійскай камэдыі масак і ў той жа час чымсьці нагадвае герояў школьных і батлеечных інтэрмэдый. Ён гаворыць адначасова па-лацінску, па-нямецку і па-француску, блытаючы ўсё з благім польскім, мітусіцца, ахкае, шукае пульс і "дух" у Люцыдора і пакутліва ўспамінае, колькі і чаго яму даў, асабліва "сьпірытусу", і гучна выказвае сваё задавальненьне, калі Люцыдор ажывае. Затым яны ўдваіх ідуць за парадай да багіні Ізіды, якая прапаноўвае Люцыдору аб’яднаць каханкаў і скончыць справу мірам. Усё скончылася вясельлем пастухоў і пастушак і "канцэртам італійскім" - як і належыць у камэдыі дэль артэ.

Што ж датычыцца Гарлекіна, то ён узьнікае на нясьвіскіх падмурках яшчэ тройчы. Згодна з гравюрай М.Жукоўскага ў 1749 г. Арлекін прымаў удзел у інтэрмедыі да камедыі У.Ф.Радзівіл "Убачанае не праходзіць" (перапрацоўка "Бліскучых палюбоўнікаў" Мальера), год таму яшчэ ў адной камэдыі княгіні Уршулі - "Судзьдзя без розуму", дзе ён дапамагае цудоўнай Зумруд ажаніць дурнога судзьдзю з брыдкай Джыдотай. А трэці раз Гарлекін зьяўляецца ў якасьці аднаго з галоўных пэрсанажаў камэдыі У.Ф.Радзівіл "Загана ў цянётах" (была пастаўлена ў нясьвіскім тэатры ў 1751 г. і вытрымала шэсьць прадстаўленьняў).

[рэдагаваць] "Загана ў цянётах"

"Загана ў цянётах" не была дакладнай копіяй італійскай камэдыі масак. Яна па сваіх жанравых прызнаках можа быць аднесеная да "ўсходніх фарсаў", тыповых для 18 ст. і для "сармацкага" барока. Асновай камэдыі стаў распаўсюджаны ў літаратуры і фальклёры многіх народаў сюжэт аб юрлівых багатых нягодніках, якіх заманіла ў пастку спрытная і разумная жанчына.

Вобразы Гарлекіна і Ляуры (Фантанэскі), якія прышлі з камэдыі дэль артэ, атрымалі мясцовую інтэрпрэтацыю. Яго маска відазьмянілася, хоць адметныя рысы італійскага Гарлекіна 17 ст. гэты пэрсанаж захаваў. Сярод спэцыфічных якасьцей Гарлекіна выдзяляюцца "весялосьць" і "цудоўная наіўнасьць", "уменьне выкручвацца зь непрыемнага становішча, a таксама лоўкасць у дасягненьні мэтаў". Польскі варыянт камэдыі дэль артэ на сьвет не зьявіўся; не спалучыўся Гарлекін са спрадвечнымі фальклёрнымі вобразамі, як гэта адбылося, напрыклад, у Нямеччыне і Аўстрыі ў 18 ст.. Але сваю, спэцыфічна "сармацкую" характарыстыку ён усё ж атрымаў на нясьвіскай сцэне. Ён характарызаваўся ва ўсіх творах У.Ф. Радзівіл як "верны васал", давераны слуга сваіх гаспадароў, які стаяў на варце іх інтарэсаў. Ні ў адной камэдыі княгіня Уршуля не падкрэсьлівала, што Гарлекін плебэй: калі гэта было неабходна на працягу дзеяньня, ён прызначаўся на шляхецкія пасады. Такім чынам зьявіўся нясьвіскі Гарлекін - дробны шляхціц, які гаварыў па-польску. Але, як і належыць шляхціцу "шарачковаму", яго мова была вельмі далёкай ад патрыцыянскай куртуазнасьці. Напрыклад, раззлаваўшыся на Ляуру, Гарлекін мог назваць яе "паганкай", а ў добрым настроі адпусьціць камплімэнт яе прыгажосьці: сказаць, што яна "гладкая і белая, як сьпіна ў сьвіньні". У камэдыі "Загана ў цянётах" ён бліжэй за ўсё да народнай першаасновы.

[рэдагаваць] "Справа божага лёсу"

У 1746 г. княгіня Уршуля стварае камэдыю "Справа божага лёсу" ("Вынік божага лёсу"), для якой выкарыстоўвае матыў папулярнай у Заходняй Эўропе цудоўнай казкі "Прынцэса ў крыштальнай труне". Гэта казка ў свой час была апрацавана Шарлем Пэро і ў 1697 г. увайшла ў зборнік "Гісторыі ці Казкі былых часоў з маралямі" пад назвай "Прыгажуня ў сонным лесе". У 1747 г. у княгіні зьявіўся новы твор, камэдыя "Каханьне - зацікаўлены судзьдзя", у аснову якога быў пакладзены антычны міт пра траянскага царэвіча Парыса і цудоўную Алену.

Неабходна адзначыць, што, зьвяртаючыся да антычных крыніц або іх тагачасных пераказаў, У.Ф.Радзівіл дастаткова вольна перапрацоўвала міты: уводзіла новых пэрсанажаў, зьмяняла імёны, ставіла акцэнты на тым, што лічыла важным, і пакідала без увагі тыя падзеі, якія не зьмяшчаліся ў сьветаўспрыманьні або йшлі ўразрэз з этыкай традыцыйнага шляхецкага сарматызму.

[рэдагаваць] "Каханьне - зацікаўлены судзьдзя"

Камедыя "Каханьне - зацікаўлены судзьдзя" была напісана, як і былыя творы, цяжкой рыфмаванай прозай. У п’есе была празьмернасьць дыдактычных сэнтэнцый і сэнтымэнтальных выказваньняў і вельмі мала дзеяньняў.

У.Ф. Радзівіл паказвае не ўсю гісторыю Парыса (трагічныя падзеі Траянскай вайны і яго сьмерць не ўвайшлі ў п’есу). Яна выбірае зь "біяграфіі" героя найбольш рамантычныя і гераічныя падзеі, якія дазваляюць разгарнуць малюнак яго палюбоўных прыгод (з 1000 строф камэдыі амаль трэць аддадзена любоўнай рыторыцы німфы Эноны і патэтычным развагам пра каханьне Алены і Парыса), паказаць гераізм і моц апошняга (сцэны перамогі над бандытамі на гары Ідзе, над знакамітымі супернікамі на спаборніцтвах у Троі), а самае галоўнае - правесьці думку прьа тое, што судзьдзёй багінь, каханым німфы Эноны і мужам самай цудоўнай жанчыны Грэцыі - Алены, смелым пераможцам мог стаць толькі той, у каго ў жылах "блакітная кроў", г.зн. спадчынны патрыцый. Аўтар невыпадкова вуснамі пастуха Фаустына, які выхоўваў Парыса, гаворыць даволі характэрную сентэнцыю: "пастух застанецца пастухом, a кароль каралём заўсёды будзе".

Пераказваючы пасьлядоўна падзеі міта аж да аб’яўленьня грэкамі вайны Троі, У.Ф.Радзівіл захавала тыя часткі паданьня, якія былі своеасаблівымі (напрыклад, сон Гекубы: ёй прысьнілася, што яна нарадзіла факел, ад якога ў полымі загінула Троя). У гэтым даволі яскрава адлюстравалася "барочнае" успрыняцьцё міталёгіі аўтарам. У той жа час яна зьмякчыла ўсе сытуацыі, у якіх назіралася жорсткасьць царскіх асобаў. Касандра была прадстаўлена толькі як прадвесьніца (у супярэчнасць міту яна ніколі не рабіла замаху на жыцьцё свайго царствуючага брата). Іншымі словамі, трагічны патас міта аўтар перавяла ў дастаткова бяскрыўдны бытавы плн "ідэальных адносін", якія павінны былі панаваць, на яе думку, у сям’і патрыцыяў.

Калі разглядаць гэту "камэдыю" ў асяродзьдзі іншых тэатральных зьяваў 18 ст., то няцяжка заўважыць у ёй дастаткова яскравы прыклад тэатральнага прымітыву. У творчым мэтадзе драматурга можна заўважыць і своеасаблівае "рэнэсанснае" адлюстраваньне гісторыі: захоўваючы канву антычнай легенды, У.Ф.Радзівіл фактычна ўсіх герояў апранае згодна са сваім часам, праектуючы на грэцкі міт сваю эпоху зь яе ідэаламі, этычнымі праблемамі, норавамі і звычаямі. Перанос увагі на асабістыя адносіны па-свойму адлюстроўвалі павевы 18 ст., і антычныя сюжэты былі жаданай крыніцай для сэнтымэнталізму, які нараджаўся. Княгіня Уршуля надавала вялікую ўвагу жаночым пэрсанажам, а ў канкрэтным выпадку - вобразу німфы Эноны. Ён становіцца сымбалем самаахвярнага, бязьмежнага каханьня да Парыса (нездарма ў міце німфа кідаецца ў яго пахавальнае вогнішча), але каханьня трагічнага і зьняважанага.

Тэатр барока быў у першай палове 18 ст. эмблематычным. Як школьная, так і аматарская сцэна гэтага часу ахвотна зьвярталася да розных знакаў і сымбалічных атрыбутаў, якія "тлумачылі" публіцы значэньне пэрсанажа. Не мінула гэта і творы У.Ф.Радзівіл, пра што сьведчыць гравура М.Жукоўскага са сцэнай "Суд Парыса" з камэдыі "Каханьне - зацікаўлены судзьдзя". На гравуры перад Парысам стаяць антычныя багіні, як знатныя дамы часоў Людзьвіка ХІV, а адзіным указаннем, што гэта жыхаркі Алімпа, былі сымбалі. На гравюры былі і наіўныя лубяныя дэталі - завітыя баранчыкі і "яблык раздору", якое ў п’есе ўпамінаецца як залатое, яно на гравуры мела нават надпіс - "Самай найпрыгажэйшай".

У 1748 г. У.Ф.Радзівіл стварае сваю першую трагедыю пад назвай "Судзьдзя, пазбаўлены розуму". Дзеяньне адбываецца ў часы імпэратара Дыяклетыяна. У аснове сюжэта - гісторыя хрысьціянскіх пакут сясьцёр Агапіі, Хіоніі і Ірыны, якія загінулі за веру ад рук рымскіх жаўнераў. Неабходна адзначыць, што зьмест трагедыі княгіні Уршулі супадае зь сюжэтам п’есы для тэатра містэрыі - "Дульцыліюс", якую ў 10 стагодзьдзі стварыла лаціна-нямецкая паэтэса, манахіня-бэнэдыктынка Хратсьвіта Гандэрсгаймская. У "тлумачэньні" да яе п’есы гаворыцца: "Пакутніцтва сьв. дзяўчат: Агапы, Хіоніі і Ірыны, да якіх ціхай ноччу прабраўся патаемна судзьдзя Дульцыліюс, які хацеў насыціцца іх хараством; аднак як толькі зайшоў да іх, страціў розум і замест дзяўчат ціскаў і цалаваў катлы і каструлі да такой ступені, што вельмі запэцкаў у чорны колер твар і аддзенне. Потым загадаў свайму нашчадку Сысыніюсу пакараць дзяўчат. Той жа быў незвычайным чынам ашуканы, але ў выніку загадаў Агапу і Хіону спаліць, а Ірыну застрэліць". Усе апісваемыя падзеі цалкам увайшлі ў сцэнічны варыянт княгіні Уршулі, а асноўная ўвага надавалася велічы і стойкасьці духу, які не змаглі пахіснуць ні ўгаворы зьмяніць рэлігію, ні катаваньні і зьневажаньні, на знаках боскага заступніцтва.

[рэдагаваць] "Золата ў полымі"

У 1750 г. княгіня Уршуля паказвае нясьвіскаму гледачу адразу чатыры творы: "Золата ў полымі", "У вачах нараджаецца каханьне", "Суцяшэньне пасьля клопату" ("Кансаляцыя ў клопатах") і "Гульні Фартуны ".

Трагедыя "Золата ў полымі" была пастаўлена 13 студзеня 1750 г. у зноў адкрытым "камедыягаузе", які хоць і быў узьведзены за два гады да гэтай падзеі, дакладней, перабудаваны з княскага манэжа ў Нясьвіжы, але затым (часова) быў закрыты, каб пабудаваць складаныя тэатральныя машыны і кулісныя станкі. У аснову свайго новага твора У.Ф. Радзівіл паклала драматычную навелю "Гісторыя пра Пшэмыслава, князя Асьвенцімскага, і пра Цэцылію, незвычайна цярплівую жонку яго", якая ўваходзіла ў добра вядомыя ў той час "Сваркі сямейныя" Героніма Морштына і, у сваю чаргу, была ні чым іншым, як пераносам на польскую глебу навэлі Бакачыё пра цярплівую сялянку Грызэльду. Яе муж - маркіз Салюццо - падвяргаў яе жорсткім выпрабаваньням, зь якіх яна выходзіла з гонарам. У перапрацоўцы У.Ф. Радзівіл навэля набыла новыя акцэнты, з-за таго што яна пераклала дзеяньне на мову вершаванага драматычнага твора, і твор набыў новую, дастаткова незвычайную форму. Аўтар адмовілася ад "клясычнай" пабудовы трагедыі і драматычныя сцэны "перамяшала" ў поўным сэньсе гэтага слова з жартаўлівымі пастухоўскімі сцэнамі - "пастарэламі" і балетнымі ўстаўкамі.

І зноў Уршуля як бы праектуе сваю эпоху на норавы і звычаі часоў Бакачыё, а ад Г. Морштына захоўвае толькі імёны і канву апавяданьня. Усё астатняе ў трагедыі робіць сваім, звычайным - сармацкім. Італійская сялянка Грызэльда атрымлівае ў нясьвіскім варыянце не толькі новае імя - Цэцылія, але і новае сацыяльнае становішча - шляхецтва. Аднак і гэтага аказвалася вельмі мала: Уршуля Радзівіл прыдумвае сваёй гераіні новую "біяграфію": Цэцылія не проста шляхцянка, але і прадстаўніца знакамітага роду. Гераіня гаворыць, што яе бацька, калі служыў у князя, быў "адважным рыцарам у баі" і хадзіў у "сэнатарскім званьні", але ўсё згубіў "праз фальшывыя паклёпы і майстэрскую хлусьню" ворагаў-прыдворных. "Шляхецкі гонар" не дазваляў яму апусціцца нізка, ён быў вышэй за апраўданні і зневажэнні, цяпер, са слоў Цэцыліі, маці вымушана "воўну часаць і ткаць палатно на адзенне", a бацька "хлеб на раллі збірае ледзь жывы ад голаду".

Цікава заўважыць, што пачынаючы менавіта з гэтага твора У.Ф. Радзівіл імкнецца да псіхалагічнай матывацыі паводзін герояў. Яшчэ далёка да шматграннага паказу характараў, але яскрава бачна жаданьне падкрэсьліць у кожным пэрсанажы тое, што зьяўляецца галоўным і натуральным, што акрэсьлівае ўчынкі.


Іншыя творы У.Ф.Радзівіл, згодна з клясыфікацыяй Ю. Кшыжаноўскага, неабходна аднесьці да таго кола твораў, які можна акрэсьліць як "антычна-усходне-пастаральны". На Кіпр пераносіць падзеі У.Ф. Радзівіл, калі ў камэдыі "У вачох нараджаецца каханьне" гаворыць пра пэрыпэтыі двух закадычных сябраў - караля Паліксэна і князя Філяксыпа. На Кіпры адбываюцца падзеі і іншай камэдыі У.Ф. Радзівіл - "Суцяшэньне пасьля клопату", a 15 жніўня ў нясьвіскім "камэдыягаузе" гледачам была паказана апошняя камэдыя княгіні Уршулі - "Каханьне - цудоўная майстрыца". Сюжэт свайго твора княгіня Уршуля таксама запазычыла ў Г.Морштына з яго "Сварак сямейных". У гэтым празаічным зборніку была навела "Пра Галезюша, сына Дэмакрыта, і Філіду, дачку Арыстыдзеса, шляхціца Кіпрскага каралеўства". У яе аснову пакладзена фабуля навэлі "Дэкамерона", якую Г.Морштын напоўніў польскімі матывамі.

Урсула Радзівіл пайшла далей. У яе вершаванай інтэрпрэтацыі ад рэнэсанснай авантурнай навэлі мала што засталося. Яна захавала толькі галоўнае - ідэю пра тое, што сапраўднае каханьне можа зьмяніць чалавека: дурнога прымусіць узяцца за розум, баязьліўца пераўтварыць у адважнага воя, а прастафілю і невука - у адукаванага чалавека.

Што ж датычыцца твораў, створаных княгіняй Уршуляй у 1752 г., то яны маюць непасрэднае дачыненьне да опэры. Менавіта ў гэтым годзе яна піша "камэдыі" цалкам са "сьпевамі", якія ставяць у Нясьвіжы. Першая зь іх - аднаактная опэра. Яна называлася "Шчасьлівае няшчасьце", расказвала пра гісторыю выкраданьня Эўропы Зэўсам, па жанры была вельмі блізкай да папулярнай у 18 ст. опэры-лібрэта. Другі твор - гісторыка-легендарная опэра ў 5 актах "Сьляпое каханьне ня думае пра вынікі". У аснову яе сюжэта пакладзены грэцкі міт пра цара Мэгары Ніса і яго дачку Сцыллу і крыцкага цара Міноса. Што гэта былі за опэры, цяжка сказаць. Магчыма, што ў іх, як у зынгшпіле або французскай камічнай опэры, музычныя нумары перапляталіся з размоўнымі дыялёгамі. Музыку да іх пісаў скрыпач Ян Цэнтыловіч, прыгонны Радзівілаў, якога яны паслалі вучыцца ў Рым і які, калі вярнуўся ў Нясьвіж у 1751 г., узначаліў прыдворную капэлу.

У 1753 г. княгіні Уршулі ня стала: 23 траўня яна памерла ў маёнтку Пунцэвічы каля Наваградка. Пасьля яе сьмерці тэатральнае жыцьцё заціхае ненадоўга. Князь Рыбанька захапіўся маладой удавой, пляменьніцай Уршулі - Ганнай Мыцельскай і для яе забавы загадваў зноў адкрыць тэатральныя памяшканьні ў Жолкве і Алыцы (на Ўкраіне), пашырыць склад капэлы, запрасіць прафэсійных актораў, арганізаваць балет і стварыць спэцыяльную школу.

Што ж датычыцца пастановак твораў У.Ф.Радзівіл, то яны былі апошнімі ў гісторыі мясцовай сцэны і пасьля сьмерці князя Рыбанькі ў 1762 г. больш не ставіліся. Драматургія княгіні Уршулі, архаічная па форме і мове, якая разьвівалася абасоблена і імкнулася да містэрый і казак, да арыенталізму, вобразам-маскам камэдыі дэль артэ, выканала сваю гістарычную місію і стала тэатральнай рэліквіяй. Яе п’есы выклікалі цікавасьць сваёй праблематыкай толькі ў вузкім коле радзівілаўскага атачэньня, а пасьля стварэньня прыдворнага тэатра былі забытыя нават у нясьвіскім асяродзьдзі: яны назаўсёды перайшлі ў бібліятэку замка і выклікалі цікавасьць дасьледчыкаў толькі ў 20 стагоддзі.

Гэты тэкст напісаны пры дапамозе матэрыялаў старонкі Гісторыя Беларусі. Асобы.
На іншых мовах