Вялікая Айчынная вайна
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
![]() |
Гэта — накід артыкула. Вы можаце дапамагчы Вікіпэдыі, напісаўшы яго. |
Вялі́кая Айчы́нная вайна́ (22 чэрвеня 1941 – 9 мая 1945). Працягвалася 1418 дзён і начэй.
Храналагiчныя межы II сусветнай вайны: 1 верасня 1939 г. - 2 верасня 1945 г.
Храналагiчныя межы Вялікай Айчыннай Вайны: 22 чэрвеня 1941 г. - 9 травеня 1945 г.
Зьмест |
[рэдагаваць] Перадумовы
3 сярэдзiны 30-х гг. свет пачаў уцягвацца ў новую вайну. Грамадзянская вайна ў Iспанii, агрэсiя Iталii супраць Эфiопii, Японii супраць Кiтая, далучэнне да Германii Аўстрыi, затым Мюнхенская змова, у вынiку якой Чэхаславакiя знiкла з карты Еўропы, - такiя трагiчныя вехi развязвання другой сусветнай вайны. Калi ў канцы 1938 г. фашысцкая Германiя пачала дыпламатычны наступ на Польшчу, стварыўшы данцыгскi крызiс i рыхтуючыся да вайны, урад СССР у сакавiку 1939 г. пачаў у Маскве перагаворы з прадстаўнiкамi ўрадаў Англii i Францыi аб заключэннi дагавора аб узаемнай дапамозе. Дэлегацыя СССР прапанавала акрамя заключэння пакта аб узаемнай дапамозе аказаць падтрымку ўсiм усходнееўрапейскiм краiнам, якiя мяжуюць з СССР. Такi крок стаў бы эфектыўным пачаткам працэсу стварэння сiстэмы мiжнароднай бяспекi ў Еўропе i свеце. Польшча адмовiлася ад такой прапановы. Падчас перагавораў ваенных мiсiй СССР, Англii i Францыi аб арганiзацыi сумеснай абароны супраць агрэсii ў Еўропе кiраўнiк савецкай дэлегацыi К. Варашылаў 14 жнiўня 1939 г. пры заключэннi дагавора аб узаемнай дапамозе i ваеннай канвенцыi паставiў умову: прапусцiць савецкiя войскi праз польскую тэрыторыю, каб яны маглi непасрэдна сутыкнуцца з ворагам, калi ён нападзе на Польшчу, або праз румынскую, калi агрэсар нападзе на Румынiю. Гэта прапанова не была прынята. Мiнiстр замежных спраў Польшчы заявiў, што яго ўрад такi дагавор заключаць не збiраецца. Тым часам становiшча паблiзу мяжы СССР абвастрылася. 22 сакавiка 1939 г. гiтлераўцы занялi Клайпедскую вобласць. Лiтва заключыла дагавор з Германiяй. Былi заключаны дагаворы аб ненападзе Германii з Лiтвой i Эстонiяй. У летнiя месяцы 1938 i 1939 гг. Чырвонай Армii давялося адбiваць японскую агрэсiю ля возера Хасан, ракi Халхiн-Гол. У такiх абставiнах I. Сталiн i В. Молатаў самастойна прынялi рашэнне аб заключэннi з Германiяй дагавору аб ненападзе i спынiлi перагаворы з Англiяй i Францыяй. 23 жнiўня 1939 г. ў Маскве В. Молатаў i I. Рыбентроп у прысутнасцi I. Сталiна падпiсалi акт аб ненападзе тэрмiнам на 10 гадоў. Да яго быў прыкладзены сакрэтны пратакол, якiм размяжоўвалiся сферы ўплыву Германii i СССР. Паводле тэксту пратакола Лiтва пачаткова была ўключана ў сферу ўплыву Германii, а Вiльня аднесена да Лiтвы. Заходняя Беларусь i частка Польшчы на ўсход ад р. Нараў, Вiсла, Сан, а таксама Фiнляндыя, Эстонiя, Латвiя i Бесарабiя ўвайшлi ў сферу ўплыву СССР. Лёс Польшчы аўтары сакрэтнага пратакола дамовiлiся вырашыць у парадку дружалюбнай двухбаковай згоды. Ад дэпутатаў Вярхоўнага Савета СССР гэты сакрэтны пратакол быў скрыты. На другi дзень пасля ратыфiкацыi дагавору Вярхоўным Саветам СССР, 1 верасня 1939 г., германскiя войскi без абвяшчэння вайны напалi на Польшчу. 3 верасня Францыя i Англiя аб'явiлi вайну Германii. Пачалася другая сусветная вайна. Мужнае супрацiўленне польскай армii ля Вестэрплятэ, Гдынi, Модлiна, Варшавы не змагло процiстаяць армii гiтлераўскага рэйха. Польскi ўрад i камандаванне не змаглi арганiзаваць эфектыўную абарону i на трэцi тыдзень пасля пачатку вайны пакiнулi краiну. Праз два тыднi нямецкiя войскi акупiравалi ўсю Польшчу, а 14 верасня Брэст.
[рэдагаваць] Далучэнне Заходняй Беларусі
[рэдагаваць] Дагавор аб сяброўстве i гранiцах
Дагавор аб сяброўстве i гранiцах памiж Германiяй i СССР быў падпiсаны 28 верасня 1939 г. Пакт аб ненападзе i дагавор аб сяброўстве i гранiцах памiж Германiяй i СССР, сакрэтныя пратаколы да iх падлягалi хуткай ратыфiкацыi; абвяшчалi неабмежаваны нейтралiтэт у выпадку вайны з трэцяй дзяржавай; негатыўна паўплывалi на мiжнародны рабочы рух; падзялiлi Еўропу на сферы ўплыву памiж Германiяй i СССР; "развязалi рукi" Германii для пачатку адкрытых ваенных дзеянняў у Еўропе. 28 верасня 1939 г. у Маскве быў падпiсаны дагавор памiж СССР i Германiяй аб сяброўстве i гранiцах, па якiм ўстанаўлiвалася новая заходняя мяжа Савецкага Саюза па так званай "лiнii Керзана". У сакрэтным дадатковым пратаколе была запiсана дамоўленасць аб уваходзе тэрыторыi Лiтвы ў сферу ўплыву СССР у абмен на Люблiнскае i частку Варшаўскага ваяводстваў, якiя ўвайшлi ў сферу ўплыву Германii. 7 кастрычнiка 1939 г. па рашэннi ўрада СССР Лiтве былi перададзены Вiльня i Вiленскае ваяводства,.а летам 1940 г. - Свянцянскi i Гадуцiшкаўскi раёны, частка Астравецкага, Ашмянскага, Пастаўскага i Свiрскага раёнаў.
[рэдагаваць] Напад на Польшчу
Повад-зачэпка, выкарыстаны Германiяй для нападу на Польшчу 1 верасня 1939 г. - iнспiрыраваны нямецкiмi спецслужбамi напад на радыёстанцыю ў Глейвiцэ.
Нямецкае кiраўнiцтва падштурхоўвала савецкi бок хутчэй выступiць супраць Польшчы, каб ускласцi адказнасць за вайну i на СССР. Але Сталiн, каб стварыць уражанне нейтралiтэту, адцягваў выступленне. Толькi 17 верасня 1939 г., калi польская армiя ў цэлым была разбiта, Савецкi ўрад аддаў распараджэнне камандаванню Чырвонай Армii перайсцi гранiцу i ўзяць пад сваю абарону жыццё i маёмасць насельнiцтва Заходняй Украiны i Заходняй Беларусi. Чырвоная Армiя прасоўвалася хутка. Месцамi ёй дапамагала насельнiцтва, дзейнiчалi партызанскiя групы. Пераважная большасць польскiх войскаў здавалася без бою. У час паходу ў Заходнюю Украiну i Заходнюю Беларусь загiнула 737 i было паранена 1862 салдаты i афiцэры Чырвонай Армii. Да 25 верасня Заходняя Беларусь была поўнасцю занята Чырвонай Армiяй. Ужо 22 верасня генерал Гудэрыян i камбрыг Крывашэiн на галоўнай вулiцы Брэста прынялi парад германскiх i савецкiх войскаў, затым савецкiя войскi былi адведзены за Буг. Падобныя парады адбылiся ў Львове i Пiнску.
Галоўнакамандуючы Войска Польскага Э. Рыдз-Смiглы 17 верасня 1939 г. у час пачатку вызваленчага паходу Чырвонай Армii ў Заходняй Беларусi загадаў сваiм падначаленым: ухiляцца ад узброеных сутычак з Чырвонай Армiяй; аказваць супрацiўленне ў выпадку адкрытага нападу Чырвонай Армii; аказваць супрацiўленне ў выпадку спроб раззбраення Чырвонай Армiяй.
[рэдагаваць] Мерапрыемствы на далучанай тэрыторыі
Услед за Чырвонай Армiяй у Заходнюю Беларусь для ўсталявання Савецкай улады з усходнiх раёнаў было накiравана на партыйную работу 1500, на камсамольскую, савецкую, гаспадарчую -1200 камунiстаў i камсамольцаў, сотнi работнiкаў НКУС, якiя не ведалi мясцовага ўкладу жыцця, звычаяў, асаблiвасцяў мовы, а таму не карысталiся даверам мясцовага насельнiцтва. Ва ўсiх гарадах i паветах былi створаны часовыя ўпраўленнi, у вёсках - сялянскiя камiтэты з мясцовых актывiстаў, прадстаўнiкоў Чырвонай Армii i прысланых з усходнiх раёнаў камунiстаў i камсамольцаў. Яны стварылi атрады рабочай гвардыi, мiлiцыi, бралi на ўлiк фабрыкi i заводы, устанаўлiвалi рабочы кантроль, займалiся забеспячэннем, медыцынскiм абслугоўваннем. Сялянскiя камiтэты дзялiлi памешчыцкую зямлю сярод беззямельных i малазямельных сялян, якiя атрымалi 431 тыс. га зямлi, iм было перададзена 14 тыс. коней i 33,4 тыс. кароў.
5 кастрычнiка 1939 г. Часовая ўправа Беластока звярнулася да ўсiх часовых упраў краю з прапановай склiкаць сход для вырашэння пытанняў дзяржаўнага ладу. 3 прадстаўнiкоў часовых упраў быў створаны камiтэт па арганiзацыi выбараў, якiя адбылiся 22 кастрычнiка 1939 г. 3 926 абраных дэпутатаў народнага сходу 563 былi з сялян, 197 - з рабочых, 166 - з iнтэлiгенцыi i iншых слаёў насельнiцтва. Сярод дэпутатаў было: 621 беларус, 127 палякаў, 72 яўрэi, 43 рускiх, 53 украiнцы i 10 прадстаўнiкоў iншых нацыянальнасцяў.
28-30 кастрычнiка 1939 г. ў Беластоку адбыўся народны сход Заходняй Беларусi. Ён прыняў дэкларацыi аб абвяшчэннi Савецкай улады на ўсёй тэрыторыi Заходняй Беларусi, канфiскацыi памешчыцкiх зямель, нацыяналiзацыi банкаў i буйной прамысловасцi. Сход пастанавiў прасiць Вярхоўны Савет СССР, Вярхоўны Савет БССР прыняць Заходнюю Беларусь у склад СССР i БССР. Народны сход выбраў паўнамоцную камiсiю з 66 чалавек для перадачы Вярхоўным Саветам СССР i БССР яго рашэнняў. 2 лiстапада 1939 г. сесiя Вярхоўнага Савета СССР i 12 лiстапада сесiя Вярхоўнага Савета БССР прынялi законы аб уключэннi Заходняй Беларусi ў склад СССР i ўз'яднаннi яе з БССР.
У лiстападзе-снежнi 1939 г. адбылася нацыяналiзацыя прадпрыемстваў i банкаў. Былi нацыяналiзаваны не толькi буйныя i сярэднiя прадпрыемствы, але i большая частка дробных, што пярэчыла рашэнням народнага сходу Заходняй Беларусi. Аднаўлялiся i рэканструявалiся прадпрыемствы, будавалiся новыя фабрыкi i заводы. Дробныя прадпрыемствы i рамесна-саматужныя майстэрнi былi аб'яднаны ў больш буйныя, павялiчылася колькасць рабочага класа, паступова лiквiдавалася беспрацоўе. К канцу 1940 г. ў заходнiх абласцях БССР дзейнiчалi 392 прамысловыя прадпрыемствы з колькасцю рабочых больш 20 чалавек. Аб'ём валавой прадукцыi ў параўнаннi з 1938 г. павялiчыўся больш чым у 2 разы. Да вайны было створана 1115 калгасаў, якiя аб'ядналi 6,7% гаспадарак i 7,8% зямлi. Iх абслугоўвалi 101 МТС, у якiх налiчвалася 997 трактараў, 368 сеялак, 193 аўтамашыны. На землях лепшых маёнткаў былi арганiзаваны 28 саўгасаў.
У заходнiх абласцях была ўведзена савецкая сiстэма сацыяльнага забеспячэння, бясплатнае медыцынскае абслугоўванне насельнiцтва, адкрыта шмат палiклiнiк, бальнiц, дыспансераў. У 1940/41 навучальным годзе дзейнiчала 5958 агульнаадукацыйных школ, з якiх 4500 вялi навучанне на беларускай мове, 5 iнстытутаў, 25 сярэднiх спецыяльных навучальных устаноў. К канцу 1940 г. працавалi 5 драматычных тэатраў, 100 кiнатэатраў i 121 кiнаўстаноўка, 92 дамы культуры, 220 бiблiятэк. Сям'ю беларускiх лiтаратараў папоўнiлi П. Пястрак, М. Танк, В. Таўлай, М. Машара, М. Васiлёк, М. Засiм i iнш. Былi адкрыты абласныя тэатры ў Брэсце, Беластоку, Баранавiчах, Пiнску.
У снежнi 1939 г. - студзенi 1940 г. быў уведзены новы адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльны падзел Заходняй Беларусi, створаны Баранавiцкая, Беластоцкая, Брэсцкая, Вiлейская i Пiнскiя вобласцi i раёны (101), а ў лютым - сакавiку 1990 г. - сельсаветы, партыйныя i камсамольскiя арганiзацыi. Мясцовыя органы ўлады ў заходнiх абласцях апынулiся ў рэчышчы сталiнскай камандна-адмiнiстрацыйнай сiстэмы i сталi яе састаўной часткай. Гэта адбiлася на метадах работы i ходзе сацыяльна-эканамiчных пераўтварэнняў.
Пераход да калектывiзацыi выклiкаў супрацiўленне часткi заможных сялян. Вялася антыкалгасная агiтацыя, былi выпадкi падпалу калгасных будынкаў, асобных тэрарыстычных актаў. Але ў цэлым барацьба супраць калгасаў у заходнебеларускай вёсцы не дасягнула значных памераў. У адносiнах да кулацтва праводзiлася палiтыка абмежавання. У красавiку 1941 г. для заходнiх абласцей БССР былi ўстаноўлены нормы землекарыстання ў памеры 10, 12, 15 га зямлi ў залежнасцi ад мясцовых умоў. У некаторых раёнах органамi НКУС ва ўсходнiя раёны была выселена частка заможных сялян, але ў большасцi раёнаў высяленне не праводзiлася.
[рэдагаваць] Рэпрэсіі
Адначасова з мерапрыемствамi па пашырэннi сацыяльнай базы новай улады рэпрэсiўны апарат сталiнскай дыктатуры ўзмоцнена выкарчоўваў "ворагаў народа", "выкараняў" перажыткi i iншадумства сярод насельнiцтва. Адразу пасля ўступлення Чырвонай Армii на тэрыторыi Заходняй Беларусi пачалiся палiтычныя рэпрэсii. На 22 кастрычнiка было арыштавана 4315 памешчыкаў, капiталiстаў, прадстаўнiкоў былой польскай адмiнiстрацыii, палiцэйскiх, кiраўнiкоў палiтычных партый i арганiзацый. Па рашэннi НКУС СССР па справах ваеннапалонных i арыштаваных у красавiку - маi 1940 г. былi расстраляны 21 857 чалавек, у тым лiку 14 700 тых, хто знаходзiўся ў лагерах для ваеннапалонных у Казельску, Старабельску, Асташкаве, i 7305 - у iншых лагерах i турмах Заходняй Беларусi i Заходняй Украiны. 5 снежня 1939 г. СНК СССР прыняў сакрэтную пастанову аб высяленнi з заходнiх абласцей Украiны i Беларусi асаднiкаў i работнiкаў лясной аховы. У перыяд першай дэпартацыi ( 10 лютага 1940 г.), у якой удзельнiчала 16 279 чалавек аператыўна-каманднага саставу, было рэпрэсiравана 9584 гаспадаркi (50 732 чалавекi). У красавiку было рэпрэсiравана 26 777 чалавек. 29 чэрвеня 1940 г. органы НКЎС БССР правялi трэцюю аперацыю, на гэты раз па высяленнi бежанцаў з заходнiх абласцей. У гэты дзень было рэпрэсiравана i пагружана ў вагоны 747 сямей (22 879 чалавек).
У 1939-1941 гг. на тэрыторыi заходнiх абласцей iснавалi польскiя падпольныя арганiзацыi "Саюз барацьбы за незалежнасць Польшчы", "Саюз узброенай барацьбы", "Саюз польскiх патрыётаў", "Стральцы", "Сокал", "Вызваленцы", "Партызанка" i iнш. Яны назапашвалi зброю, мелi радыёпрыёмнiкi, пiсалi i распаўсюджвалi антысавецкiя лiстоўкi, у якiх заклiкалi палякаў да супрацiўлення акупантам-бальшавiкам, да падрыхтоўкi ўзброенага паўстання за аднаўленне Польшчы, у складзе якой яны бачылi i Заходнюю Беларусь. За перыяд з кастрычнiка 1939 г. па лiпень 1940 г. было раскрыта i лiквiдавана 109 падпольных арганiзацый, якiя аб'ядноўвалi 3231 чалавека. У гэты час былi арыштаваны 5587 членаў партыi ППС, Бунда, "Строннiцтва народова", ПОВ i iнш. У ноч з 19 на 20 чэрвеня 1941 г. была праведзена аперацыя па арышце удзельнiкаў паўстанцкiх арганiзацый i выяўленнi членаў iх сямен. Усяго было рэпрэсiравана 24 412 чалавек. Такiм чынам, з кастрычнiка 1939 г. па 20 чэрвеня 1941 г. у заходнiх абласцях Беларусi было рэпрэсiравана за выключэннем ваеннапалонных больш як 125 тыс. чалавек.
[рэдагаваць] Пачатак вайны
22 чэрвеня 1941 года у 4 гадзіны раніцы фашысцкая Германія вераломна напала на Савецкі Саюз.
[рэдагаваць] Акупацыйны рэжым
[рэдагаваць] Адміністрацыйны падзел
Паўночна-заходнiя раёны Брэсцкай вобласцi i Беластоцкую вобласць з гарадамi Гродна i Ваўкавыскам акупанты далучылi да Усходняй Прусii: паўднёвыя раёны Брэсцкай, Пiнскай, Палескай i Гомельскай абласцей па лiнii 20 км на поўнач ад чыгуначнай лiнii Брэст-Гомель адышлi да рэйхскамiсарыята "Украiна": паўночна-заходнiя раёны Вiлейскай вобласцi ўключылi ў генеральную акругу Лiтвы, Вiцебскую, Магiлёўскую, большую частку Гомельскай i ўсходнiя раёны Мiнскай абласцей перадалi ў зону аператыўнага тылу групы армiй "Цэнтр". У склад генеральнай акругi Беларусi увайшлi Баранавiцкая, частка Вiлейскай, Мiнскай, Брэсцкай, Пiнскай i Палескай абласцей, што складала 1/3 даваеннай тэрыторыi БССР, Гэта тэрыторыя была ўключана ў склад рэйхскамiсарыята "Остланд" i падзелена на 10 акруг: Баранавiцкую, Барысаўскую, Вiлейскую, Ганцавiцкую, Глыбоцкую, Лiдскую, Мiнскую, Навагрудскую, Слонiмскую, Слуцкую. Да верасня 1941 г. тэрыторыя Беларусi была падпарадкавана вайсковай адмiнiстрацыi, яе кiраванне захавалася пазней на значнай частцы Усходняй i Цэнтральнай Беларусi.
[рэдагаваць] Акупацыйныя органы ўлады i самакiравання
Акупацыйныя органы ўлады i самакiравання на тэрыторыi Беларусi ў часы Вялiкай Айчыннай вайны: Генеральны Камiсарыят Беларусi; акругi (гебiты; на чале - гебiткамiсар); управы (гарадскiя, раённыя, павятовыя - бургамiстр); валасныя ўправы(валасны старшыня); вёскi(стараста, солтыс, войт).
Генеральны камiсар Беларусi да верасня 1943 г. - В. фон Кубе. Забiты падчас тэрарыстычнай аперацыi рэалiзаванай беларускiмi партызанамi i падпольшчыкамi 22 верасня 1943 г. Забойства Генеральнага камiсара Беларусi Вiльгельма фон Кубэ 22 верасня 1943 г. ажыццявiлi па заданнi камандавання партызанскага атрада "Дзiмы": Алена Мазанiк, Нiна Траян i Марыя Осiпава. Генеральны камiсар Беларусi пасля верасня 1943 г. - А. Готберг.
[рэдагаваць] Канец вайны
[рэдагаваць] Вынікі вайны
У час Вялікай Айчыннай вайны на тэрыторыі Беларусі была спалена 209 гарадоў. Быў амаль поўнасцю разбураны Мінск, у якім захавалася толькі 4—5 буйных будынкаў (гэта было прычынай прапаноў аб пераносе сталіцы ў Магілёў). Была разбурана і спалена каля 9200 вёсак (628 — з жыхарамі). Перасталі працаваць 10338 прамысловых прадпрыемстваў і амаль усе электрастанцыі. Транспарт таксама знаходзіўся ў заняпадзе. Пасля Рэйкавай вайны былі знішчаны амаль усе чыгуначныя шляхі.