Curèz

From Wikipedia

Artécol in dialèt arzân

(manca)Curèz
ProvinciaPruvînciaPruvèinsa
(manca)Rèz
AbitantiAbitântAbitânt
(manca)(31/12/06)
23.008
SuperficieMetradûra
(295 ab/km²)
78km²
AltitudineAltèsaAltèssa
35m
Pref.tel. / CAPPrefés e côdisPreféss e côdis
0522 / 42015
Cod. ISTAT/catastoCod. ISTAT/catâstCod. ISTAT/catâst
035020 / D037
CoordinatePuṣisiòunPusisiòun
Nome abitantiI abitânt j'în ciamêNöm dî abitânt
(manca)
Santo patronoSânt prutetòurSânt prutetôr
(manca)Sân Quirèin (4 zóign)
FrazioniVéliFrasiòun
(manca)Bódri, Cânol, Fazân, Fosdònd, Lemisòun, Mândrio, Mandriōl, Prê, Sân Biêş, San Martèin Cèch, Sân Prôsper.
Comuni contiguiCmûni ṣvinântCmónni tachêdi
(manca)(mezanôt) Campagnôla, Rè Salşêr, (matèina) Chèrp, Campgajân, (mezdé) Sân Martèin in Rè, Rèz, (sira) Bagnôl e Nuvalêra.
Sito istituzionaleSît dla cmûnaSît dal cumûn
SindacoSéndechSéndehc
(14/06/04)
Marzio Iotti
Tel. comuneTel. cmónaTel. cumûn
0522-630711
Email comuneEmail cmónaEmail cumûn

Evoluzione demograficaCambiamèint dal nómer di abitânt int al tèimpCambiamèint dal nómmer dî abitânt in dal tèimp

(anno)(ân)(ân)
(abitanti)(abitânt)(abitânt)
1861
11651
1871
12319
1881
12699
1901
14445
1911
16996
1921
19320
1931
18938
1936
19046
1951
19374
1961
19583
1971
20102
1981
20018
1991
20113
2001
20604
2007
23000
(dati ISTAT - elaborazione grafica a cura di Wikipedia)(Nómer ed l'ISTAT - grâfica ed la Vichipedèia(Nómmer ed l'ISTAT - grâfica dla Vichipêdia)

Curèz l’é un comûn ed quêsi 21méla abitânt in pruvîncia ed Rèz. L’é ûn di comûn pió grând e cun pió gînta ed la Pruvîncia dôp al cèinter pió impurtânt Rèz, da dōve l’è distânt 18 chilômeter lòung la strêda statêla 468 vêr mezanôt, l’é a 11 chilômeter da Chèrp.

Stâtva dal Curèz
Stâtva dal Curèz
Palâs dal Comûn
Palâs dal Comûn

Contents

[edit] Stòria

[edit] Al j-urégin

I stódi pió ed valōr a dân l’urègin ed la zôna ed Curèz a i depôsit aluvionêl di fióm e da i turèint che a gnîven zò dal muntâgni, in particolêr al Treşnêr e al Cróstel. La ‘stèsa urègin dal nòm Curèz la vîn fâta desgnîr a ch’ al j-êlti o curdòun dal trèin che gnîven só in mèşa al j-inundasiòun dal vâl, ciamê gióst ‘’corrigia’’.

Da di schêv a’s’è catê di rèst antîgh che dîşen che ind la zôna a gh’êra dla gînta (facilmèint Cêlt o Lègor) ind al tèimp ed l'etê dal fèr, precisamèint ind i sècol Vl e V a.c. A gh’è pó dimondi testimuniânsi rumâni che, mìa da fêr pensêr a la presèinsa ‘d un vèira e propéria cèinter abitê organişê, fân vèder che la campâgna curegèisa l’è stêda colonialişêda dai rumân. Certamèint Curèz an n’è mìa nasû cme municépi rumân; al mòstra invêci ‘na cēra urégin medievêla lighêda al cmând longobêrd. Al nòm ‘’Coregia’’ a’s vèd per la préma vôlta in un documèint dal 946.

[edit] I Da Curèz

Curtîl del Palâs di Prîncip
Curtîl del Palâs di Prîncip

Al 1009 al s’arfà invêci al prém documèint in dō a’s fà relasiòun di Da Curèz, la Râşa che l’à cmandê, sèinsa fermêdi, inséma a sta zôna per quêsi sèt sècol. I sô interèsi, specialmèint ind i sec. Xlll e XIV, în mìa armêş ind i cunfîn ed Curèz. I sô rapreşentânt puntêven invêci a quistêr ‘na poşisiòun ed prém piân int l ‘Arzân e int al Parmèins, dând véta a ‘na polética preputèinta ind i confrûnt di fèdev a vşèin.

Int al 1452, quând bèle i sô Sgnôri îven duvû rasegnêres a ripieghêr ind al vèci properietê ed êren dòunca interesê prèma ed tót a rinfursêres secònd la lèg e secònd la diplomasèia dèinter ed lōr, I'imperadōr Federico lll l’à arcgnusû ai Da Curèz al tétol ed Cûnt, in pió la sgnê al tèri e i cunfîn dal Cumitê e al l’à més sòta diretamèin a l’lmpêr. L’é cumincê alōra al peréiod, durê circa un sècol, ed pió fortûna ed la sitê e di sô Sgnôr. Al pôlo d’arciâm ed la véta polética e socêla ‘d la Sguréia l’êra la Côrt, ch’ l’ é stêda al pôst d’ ativitê diplomâtica e culturêla dimòndi impurtânt. A gh’în stê cme invidê: Ludovico al Moro, Ludovico Ariosto, al Bembo, al Molza, Bernardo Tasso, e dimòndi fra i pió impurtânt artésta e sgnôr dal tèimp. I ‘stès rapresentânt dal pôst ed la polética e ‘d la cultûra în stê dimòndi impurtânt: Nicolò Postumo, Veronica Gambara, Rinaldo Corso, Claudio Merulo e, sōvra a tót, Antonio Allegri.

Caludio Merulo
Caludio Merulo

Ind la dûra quistiòun tra Francesco I e Carlo V i Da Curèz j-àn sciēlt a la fîn de stêr cun l'imperadōr che per bèin dō vôlti, ind al 1530 e ind al 1532, l’à fât vîşita a la sitê e ai sô Sgnôr.

[edit] Al Principê

Al Turiòun
Al Turiòun

Ind al 1557-58 Curèz l’à ‘vû un lòungh asèdi da pêrte dal trópi ‘d la Lêga Sânta che a n’à butê zò al burghêdi sèinsa però a cavêrgh a cunquistêrla. In prémi per sta fedeltê l'lmperaōr Ferdinando I int al 1559 l’à dê a Curèz al tétol ed Sitê cun privilègi ed batêr munèida. Ind al 1616, grâsia al pagamèint ed ‘na grôsa céfra, Curèz l’è dvintêda un Principê.

Al tèimp polétich ed econômich, però, an n’êra pió bòun per i Stêt cèch, j-êren destinê a’d èsere més sòta dal Sgnuréi pió potèinti. Acsé l’è stê ânca per Curèz, favûri dal valèir pôch e da i guâi finansiâri e cun la lèg dal Prîncip Siro, ch’ l’ è gnû acusê ed faturêr e falsifichêr la monèida. Int al 1635 al Duchê ed Mòdna, che da tèimp al mirêva a sté risultê, égh l’ à cavêda a dvintêr padròun dal Principê. Da alōra, Curèz, l’à segvî al destîn dal Duchê Estèins, égh l’à cavêda però, sopratót ind i prém tèimp, a mantgnîr ‘na relatîva indipendèinsa aministratîva e culturêla.

Ind al côrs dal '700 i sô rapresentânt în stê brêv a fêr nâser dal j-impurtânti istitusiòun culturêli e scolastîchi e a promōver ‘n’ impurtânt riprèisa ediléssia in sitê. Sté muvimèint ediléssi l’è cuntnvê ânca ind l’'800, mó an n’è mìa stê cumpagnê da un muvimèint cumpâgn né ind al piân socio-econômich, né in còl culturêl, e gnân in còl polétich. La sitê e la só clâs ch’ la cmandêva, fâta da proprietâri ed tèri ed cundisiòun nôbil o a vrîven dvintêrel, în stê fedēl al Duchê Estèins e în armêş indiferèint a l’arnuvamèint sia econômich e culturêl sia al spînti polétichi risorgimentêli.

[edit] Da l’unitê d’ Itâlia

Int al 1860, cun l'uniòun plebiscitâria ed l'Emélia, ânca Curèz l’è andê a fêr pêrta dal Règn d'ltâlia. Al brèj politéchi j-êren armêşi fèirmi ind al mân dal blôch clerichêl moderê.

Sōl int al 1919 i socialésta égh l’àn cavêda a cunquistêr al colêg eletorêl ed Curèz e, l'ân dôp, l'aministrasiòun dal Comûn. Int al dicèmber 1920 la reasiòun fasésta l’à cavşê ché dō fra al sô prémi vétmi: A. Zaccarelli e M. Gasparini. Ind i mèis e ind j-ân dôp dimòndi în stêdi al viulèinsi, ânca murtêli ai dân d’j-aversâri socialésta e comunésta. Còst an n’à mìa impidî al rinfursêres d’ un robóst sentimèint antifasésta, che a la fîn l’è gnû a cò cun l’intervèint ed dimòndi persòuni a la guèra ed liberasiòun partigiâna.

[edit] L'amdâja

Curèz l’é tr’ al Sitê decorêdi al Valōr Militêr per la Guèra ed Liberasiòun cun la Crōş ed Guèra al Valōr Militêr per i sacrifési ‘d la só gînta e per la só ativitê ind la lôta partigiâna al tèimp ed la secònda guèra mundiêla.

[edit] L’êrt

Al teâter
Al teâter

Tót al cèinter l’è particulêr per la presèinsa di pôrdegh e per i grând palâs. Testimuniânsa dal gluriōş pasê l’è al Palâs di Prîncip in côrs Cavour, fât a l'inési dal XVI sécolo da ‘n prugèt ed Biagio Rossetti. D’amirêr al purtêl in mêlmer che al fa spéch ind la facêda in côt roşê, e, ind al curtîl d’ed dèinter, al leòun ed mêlmer dal tèimp di rumân (catê mèinter a’s fêva un schêv int al Sesèint). Int al Palâs a gh’è la Bibliotêca Cévica, j Archévi Curegèiş e al Muséo Cévich, cun ôvri ed prém ôrden, tra quî lé, dodéş arâs de strasiòun dal Bêlgio dal XVI sècol, presiōs quêder, tra quî lè la famōsa Tèsta dal Crést ed Andrea Mantegna 1494, côpi dal ôvri del Curèz e quêder ed Jean Boulanger, Adeodato Malatesta, Mattia Preti e di êter. Ind la la Bibliotêca Cévica l’é in funsiòun ânca al Cèinter Tondelli, al pió impurtânt archévi esistèint dal scritōr Pier Vittorio Tondelli (1955-1991). Ed frûnt al palâs a’s câta la facêda dal Setsèint dal Teâter B. Asioli (1852).

Andând avânti lòungh côrs Cavour a’s rîva a la başélica dal sinchsèint ed San Quirino, prugetêda, secònd quelchidûn, dal' architèt Jacopo Barozzi da Vignola. Al campanîl l’è dal Tersèint e l’è, in realtê, tót còl che gh’armâgn dal j-antîghi mûri medievêli. Ed frûnt a la başélica a gh’è al Monumèint a Curèz, sculpît da Vincenzo Vela e dedichê al grând pitōr Antonio Allegri, cgnusû da tót cun al nòm ed la sitê in dōve l’é nasû.

In via Borégh Vèc a’s pôl ânca visitêr la cà dal Curèz, che però l’è ’na ricostrusiòun dal setsèint ed la cà in dōve al pitōr l’è nasû e môrt: a partîr dal mâg 2007 l’é al pôst ‘d un cèinter stódi inséma al pitōr. La lâpida pr’arcrdêr la só môrt l’è invêce tgnûda da cât ind l’elegânta cêşa ed Sân Francèsch, in via Ròma, fâta int al 1470, da nutêr ânca per i pès ed pitûri a frèsch tgnû da cât dal Quatersèint. Int al grând cunvèint atâch a la cêşa, incô, a gh’è al licèo.

[edit] Al j-êtri cêşi

Al Dôm
Al Dôm
  • Sân Jusèf, cun atâch al cunvèint;
  • Sânta Cēra;
  • la Madòna ‘d la Rōsa;
  • Sânta Maréja;
  • Sân Sebastiân.

[edit] Cunuméia

Curèz, sitadèina d’ usânsi cuntadèini (produsiòun dal lambròsch e ‘d la famōşa óva Ansalôta ed Curèz ch’ la gh’à la specialitê d’avèir al sustâsi colorânti ânca ind la pôlpa ch’la fà un vèin impurtânt da tâj per justêr al culōr ed vèin pió famōş ) l’é incô pôst d’ impûrtânti indóstri dal setōr mecânich, eletromecânich e ‘d la lavorasiòun dal sustâsi ed la plâstica e ind al 2003 lê al prém cèinter italiân int al qiustêr i rifiût ed la lavurasiòun dal lègn.

[edit] Al frasiòun

[edit] Bódri

La risêrva ed Bódri
La risêrva ed Bódri

La burghêda, cun un antîgh castèl, da di documèint ed lêlt medioêv. La cēşa parochiêla, cun la dèdica a Sân Pêder l’é arcurdêda fîn dal Terşèint l’é stêda fâta, ind la só fatûra dal dé d’incô tr’ al 1743 e al 1762 fôrsi inséma a un disègn ed Francesco Cipriano Forti. Ind la via Imbreto a’s câta ‘na risêrva naturêla (fâta da un spèc d'âcva circundê da ‘na mâcia salvâdga) ch’ la fâ cme da ricôver per dimòndi gèner ‘d uşèl fès e ‘d pâs. A’s trâta ed n’êtra chêva ed tèra crēta bandunêda dōve ‘na sēva fèsa cun di êlber da séma, ch’ l’ é ed fiânch a dréta dal lêgh.

[edit] Fazân

Numinê bèle int al X sècol tra i bèin dal cunvèint arzân ed Sân Prôsper, int al 1407 l’é andê sòta i Da Curèz. La cēşa parochiêla ed Sân Dunèin, dimòndi vôlti arfâta, a’s presèinta ind al só fatûr ed l'ûltem arnuvêda dal XIX sècol. Al d’ed dèinter adôb ed valōr e ôvri d'êrt di sècol XVIII-XIX, cun al Sânt'Antóni Abê di Luigi Asioli.

[edit] Cànol

Numinê fîn da ân 935 e arcurdê tra j-antîgh comûn arzân int al “Liber focorum” dal 1315, fîno al XIV sècol l’é stê castèl e fèdev ed la faméja Lupi. Dal j-antîghi difèişi a gh’armâgn al sègn ind al muntagnôli ed tèra ed fiânch a la cēşa parochiêla. Al fabrichêt sachêr, intitulê a San Paolo e documentê dal XII sècol, l’é gnû fât ind al fatûri da dé d’incô int al 1867. Al d’ed dèinter ôvri d’êrt di sècol XVI - XVIII.

[edit] Fosdònd

Arcurdê int al X sècol, l’à fât pêrt dal patrimòni ed Canòsa préma e di Da Curèz dôp. A gh’êren l'antîga pēv ed Santa Maria ed Camporotondo e dû castê. La cēşa ed l’ Asensiòun dal dé d’incô, fundêda a i prém dal' XI sècol, la tîn da cât ind al mzûri di mûr d’ed fôra sègn ed la costrusiòun rumânica. A d’ed dèinter di pès rumânich e ôvri d’êrt di sècol X VI - XIX, tra quisché l’Ascensiòun ed Crést ed Luigi Asioli.

[edit] Lemisòun

Al nòm dal pôst al deşvîn dal nòm personêl longobêrd Lamizo. L’é arcurdê int al 1311 ind i Statût ed Rèz e ind al “Liber focorum” dal 1315. L’ à fât pêrt ed Sân Martèin in Ré fîn al 1802.’Na cēşa l’é numinêda bèle int al 1039. Còla dal dé d’incô, intitulêda a Sân Zvân Batésta e sgnêda ind i documèint int al Terşèint, l’é stêda afrâta tr’ al 1851 e al 1868 da Pietro Marchelli. Al d’ed dèinter di quêder di sècol XVII e XVIII.

[edit] Mândrio

Bèle cgnusû ind al tèimp di longobêrd, l’à fât pêrt ed l'antîga zôna di Centum juges (da la larghêsa dal terèin). La cēşa ed Sân Salvadōr , cgnusûda fîn dal XII sècol, l’é stêda arfâta dimòndi vôlti ind i sècol XVII e XVIII. L'aspèt d’adès l’é còl che gh’àn dê ind i ûltem intervèint dal 1928. Al d’ed dèinter un impurtânt quêder dal XVII sècol. Pôch luntân a gh’é la cà ed Dorando Pietri ch’ la partecipê a l’ j-Olimpíadi ed Lòndra int al 1908.

[edit] Mandriōl

Un tèimp “Val Putrida”, l’é numinêda bèle préma dal Mél cun al só antîgh castèl e la capèla atâch. La cēşa ‘d l'Anunciasiòun l’é stêda arfâta completamèint tr’ al 1754 e al 1756 inséma a un probâbil prugèt ed Francesco Cipriano Forti. A l'intêren ‘na réca sèria ed ôvri d’êrt ed valōr di secoli XVI - XIX e un interesânt tesôr cun adôb, paramèint e argentaréi antîghi.

[edit] Prê

Bèle pôst abitê stâbil ed l'etê dal brònz (II milèni a.C.), ind al tèimp medioevêl l’é stê pôst ed un castèl ed ‘na pēv (980). Dal Terşèint e fîn al 1800 al fêva pêrt ed Sân Martèin. La cēşa ed Sân Zemiân l’é stêda arfâta in stîl barôch int al 1664. A l'intêren interesânt quêder di sècol XVII e XVIII e, ind al tesôr, un câlis in râm indurê dal 1525.

[edit] Sân Biêş

Ind i tèimp antîgh Velanōva, l’é cgnusû bèle int al 1038 tra i bèin dal cunvèint ed Sân Tmêş ed Rèz (al gh’é armêş sòta fîn al Setsèint) e cme pôst ed un antîgh castèl. La cēşa, intitulêda al Sânt cun al ‘stès nòm, l’é stêda fâta inséma a dal costrusiòun che a gh’êren bèle préma, int al 1860 e la presèinta un elegânt purdghêl probabilmèint dal XV-XVI sècol. A l'intêren quêder di sècol XVII e XVIII, tra quilé ‘na Madòna dal Rusâri e di Sânt Domenico e Caterina da Siena cun impurtânt quadrèt di Mistêri dal Rusâri

[edit] Sân Martèin Cèch

‘Na mési insém ed un móc ed cèchi véli cuntadèini medievêli, numinê dal XII sècol. A gh’é nasû al pitōr Girolamo Donnini e al stòrich Michele Antonioli. La cēşa ed Sân Martèin, ‘d uşansa stòrica dimòndi antîga, l’é stêda arfâta completamèint tr’ al 1892 e al 1894 da j-inzgnêr Negri e Aimi sèinsa un stîl particulêr cun la carateréstica grôsa nécia ed la facêda. Al d’ed dèinter ôvri di sècol XVIII - XX, tra quilé ‘na Madòna cun al bambèin ch’al dà al rusâri a Sânta Caterina e a Sân Domenico ed Girolamo Donnini. Ed fiânch la caplèina di prêt môrt al tèimp ‘d la secònda guèra mundiêla. Atâch a la cēşa al Muséo dal j-êrti e tradisiòun popolêri, cun dèinter mél e pió côşi.

[edit] Sân Prôsper

La cēşa ed S.Prôsper, arcurdêda fîn dal sèc. XI, l’é stêda, da préma, sòta al cunvèint cun al ‘stès nòm ed Rèz, pó a la pēv ed Fosdònd e a la fîn, ind al sèc. XVI, a la cēşa ed Curèz. La costrusiòun d’adès l’é stêda tirêda só fr’ al 1846 e al 1866 inséma a un prugèt ed Francesco Forti. Fra j-adôb va numinê un stindêrd procesionêl ôvra ed Luigi Asioli. Da nutêr, atâch, in dōve pasêva la vècia ferovìa, sia l'uratôri ed S. Maria Maddalena del sèc. XVIII, sia la chêva Canōva, chêva ed tèra ed crēta bandunêda, incô zôna naturêla cun mâcia e cun tóti al bèsti dal zôni ómidi.


[edit] Curegèiş famōş

Pier Vittorio Tondelli
Pier Vittorio Tondelli

Curèz l’é cgnusû ânca perché a gh’é nasû al pitōr dal rinasimèint Antonio Allegri, ciamê al Curèz (dal nòm ed la só sitê), al scritōr Pier Vittorio Tondelli ed al canânt e avtōr Luciano Ligabue, che incòra adès l'é ed cà e ch’ l’ é armêş lighê a la sitê in dōve l’é nê, ch’ l’ é presèint in môd stâbil ind al sô cansòun. Al sunadōr ed sebiulèin Andrea Griminelli, alēv ed Rampal a Parîgi, famōş in tót al mònd per avèir cumpagnê i cuncêrt ed Pavarotti, cme ind l’inavgurasiòun di mondiêl ed balòun ind al 1990, e pó per i cuncêrt che al fà. Sèimper ed Curèz l'artésta e cantânt di Modena City Ramblers Elisabetta Vezzani.

Ind al spôrt fà spéch al zugadōr Salvatore Bagni, ch’ l’ à zughê int la Nasionêla e l’ à vînt insèm a Diego Armando Maradona al stòrich scudèt a Napoli, adèsa cnusû cme cumentadōr ed la televisiòun e Dorando Pietri, nê int la frasiòun ed Mândrio, che a gh’àn tó vìa l’ amdâja d’ôr a l’ olimpíade ed Londra ind al 1908 per l’ajót a ‘d alvêres in pē che a gh’à dê un zòdes a l’ arîv.

A gh’é stêda ed cà Leonarda Cianciulli ciamêda la Saponificatrice di Correggio (Montella 1893 – Pozzuoli 1970).

Comuni della provincia di Reggio Emilia (tradurre)Al cmûni ed la pruvîncia ed Rèz

Albinèa · Bagnôl in Piân · Baîş · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buşâna · Cadelbôsch ed Sôver · Campagnōla · Campeṣen · Canòsa · Carpnèida · Casalgrànd · Caşîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtêr · Guastâla · Ligûnchi · Lusēra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramşèit · Ré Salşêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · San Martèin · Sant’Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân