Guastâla
From Wikipedia
Artécol in dialèt arzân
Guastâla ( Guastalla in italiân) L’è un comûn ed 14.600 abitânti ed la pruvîncia ed Rèz.
Cunûn cunfinânt: Cadelbôsch ed Sôver, Dôsol (MN), Gualtêr, Lusēra, Nuvalêra, Rezōl
Contents |
[edit] Frasiòun
Sân Jâchem, Sân Martèin, Sân Girôlam, Sân Rôch, Tajêda, Sân Zôrz.
[edit] Stòria
Guastâla l’é la pió impurtânt sitadèina ‘d la bâsa arzâna a’s câta a pôca distânsa da la rîva drèta del fióm Po, e a 30 Km da Rèz, Pèrma e Mântva. Al prémi testimoniâsi ed l’antichitê relatîvi ad un cèinter cun di abitânt pēra che a s’arfâghen al perèiod etrósch. Còst an dèv mìa sembrêr strân perché a’s dève al fióm cme via ed comunicasiòun cun al mêr se a’s câten di sègn d’ j-Etruschi e ânca di Rumâni, cun al lōr sistèma ed centóri, in sté zôni. D’urégin probabilmèint longobêrda, al nòm l’arvîşa un "wardistall", pôst ed guêrdia in avânti cûntra i Bişantèin che s’êren fermê a Mântva. Però l’é in època ed l’êlt medioēv (864 dC) che al nòm ed la sitê al vîn numinê per la préma vôlta ind la stória quând l'imperadōr Ludovico II al regâla Guastâla a la mujêra Angilberga. L’é cun i Canòsa, atōren a l’ân mél, che la burghêda, nasûda intōren a la Cēşa ed la Pēv, la gh’à al privilèg dal "nullius dioecesis", e la comîncia ad avèir impurtânsa per la presèinsa ed lêrghi zôni cultivêdi inséma a al tèri réchi a dû pâs dal Po. I dû concéli tgû ind la Cēşa ed la Pēve, préma int al 1095 cun Urbano II, al pêpa dal cruşêdi e dôp int al 1106 cun al pêpa Pasquale II, sègnen l’impurtânsa ch’ la gh’îva Guastâla int al Medioēv. Cun l’arîv ed la Sgnoría di Torelli, dal 1406 al 1539, al cumîncia còla ch’ as pôl ciamêr al peréiod ed la creasiòun ed l’architetûra ed la sitê cun la costrusiòun dal palâs di nôbil, dal castèl, dal divêrsi cēşi e ‘d la piâsa. Sta nōva realtê nêda inséma la rîva drèta dal Po la fà vòja a Ferrante Gonzaga maresiêl ed câmp ed l'Imperadōtor de Spâgna Carlo V, che al la cûmpra, int al 1539, da la Cuntèsa Ludovica Torelli cun la mîra ed fêren ‘na properietê dègna ed la só râsa. D’ alōra Guastâla la mócia ‘na sicûra impurtânsa cme capitêl dal duchê di Gonzaga, fîn a la fîn dal '600. A gh’ é stê invidê di artésta cme al Campi e al Guercino, e povēti cme al TorquatoTasso e al Guarini. A câvşa ed la só pusisiòun stratègica, Guastâla l’êra dvintêda óna dal furtèsi pió impurtânti dal tèimp. Còst l’é ânca al mutîv ed la só ruvîna, difâti int al 1689 l’é stêda asaltêda da i Spagnôl che gh’àn butê zò al mûri e la rôca. Da sté dâta Guastâla la s’invèia vêrs un deperimèint polétich e militêr. Cun i Borbone , che în gnû dôp di Gonzaga, la sitê la pâsa sóta a Pèrma, e cun l’ arîv ed Napoleòun (1801) e Maria Luigia (1814) Guastâla la fà pêrt dal Duchê ed Pèrma, Piaşèinsa e Guastâla, fîn a l' Unitê d' Itâlia int al 1861. Al ‘900 al vèd la realtê ed la produsiòun ed Guastâla cambiêres da agrécola a industriêla e artigianêla cunservând un ligâm cun la tèra atravêrs la fabricasiòun dal vèin Lambrósch Arzân, dal Grâna e cun j-alevamèint. Incô l’é ‘na sitê dōve la dimensiòn la permèt ‘na bòuna qualitê ‘d la véta, grâsia ai lêregh spâsi vèird lighê al fióm, a la burghêda stôrica, ai servési presèint e a un livèl ed l’ocupasiòun tra i pió êlt.
[edit] Monumèint
Al cōr ed la sitê l’é Piâsa Mazzini, ‘na carateréstica piâsa emiliâna circundêda da pôrdegh, al fà da padròun al Monumèint a Ferrante Gonzaga, ôvra ad Leone Leoni. Dân ind la piâsa la al Dôm dal sinchsèint, ôvra ed Francesco da Volterra (mó la facêda l’é ed dû sècol pió têrdi), al palâs Duchêl (1567) in grân pêrte arfât, e al Municépi, che al gh’à sóta al pôrdegh i mudê dal j-antîghi unitê d’ amsûra. Da la piâsa a’s va ai pôrdegh dal quatersèint ed côrs Garibaldi, che a portèn a la Biblioteca Maldotti, réca ed manuscrét, antîghi edisiòun a stâmpa e ‘na grôsa colesiòun ed quêder. Al côrs al s’arvés pó inséma a piâsa Garibaldi, indōve a’s pôl amirêr la Madonna della Concezione, un uratôri cun piânta d’ôt lê, e la cēşa ed S. Maria dei Servi (o Sânta Maria Annunciata), tirêda só a la fîn dal Sinchsèint da un disègn ed Francesco da Volterra: impurtânt, a l’intêren, la Deposizione, tèila ed Giuseppe M. Crespi.
Da Piâsa Garibaldi, andând per via Verdi a’s rîva al Teâter Comunêl in manēra ed la secònda metê dal ‘700, da pôche restavrê; se invēci a’s va per via Volturno a’s rîva a Piâsa Matteotti, dōve a gh’è la Tòr Cèvica o "campanòun" dal setsèint, in dôve ‘na vôlta a gh’êra l'antîga Rôca butêda zò dai Spagnôl (int al 1689). Pió avânti, in via Piave, al Santvâri Beata Vergine della Porta dal sesèint la gh’à incòra di paliôt in scajōla ed tânt culōr, ôvra d’artigianê carpşân. Turnând in Strêda Gonşêga (Via Gonzaga), l’é impurtânt la ex Cēşa ed Sân Francèsch, incô destinêda a sêla mòstri.
Ind la zôna comunêla ed Guastâla în incòra dègn ed nôta l’Oratorio ed San Giorgio, cèch gioièl rumânich (secònd soquânti testimuniânsi al sré dal IX sècol), e la Basilica ed S. Pietro ed la Pēve ed Guastâla, ânca lê tirêda só int al IX sècol mó completamèint arfâta ind al sècol dôp. A l’intêren è pusébil amirêr ‘na vâsca dal batèz dimòndi antîga (nôn o dècim sècol) e ‘na teracôta piturêda, figurânt la Madonna col Bambino, fôrsi ôvra dal scultōr Guido Mazzoni.
[edit] Celebrasiòun e fêri
Al 25 novèmbere a’s festègia la Fêra e Sânta Caterèina; mercoledé e sâbet în i dé ed marchê.
La têrsa Dumènica ed mâg a’s festègia la Fêra ed Sân Felice.
L'ultèm fîn de smâna ed setèmber, "Fêra dal Piânt e Bêsti Pêrsi", apuntamèint d’ impurtânsa pió che regionêl cumbinê inséma a la protesiòun ed la diversitê di èser vivèint.
Ògni 3 ân, a la fîn dal mèiş ed mâg a’s cèlebra La Gnuchêda, bòuna d’arciamêr 30.000 spetadōr ògni edisiòun.
[edit] La Gnuchêda
La Gnuchêda ( Gnoccata in italiân) l’é ‘na fèsta tradisionêla ed Guastâla ch’ la gh’à urègin ind la metê dal XIX sècolo quând l’é stêda urganişêda dai munêr che lavurêven inséma al fióm Po. Chilôr îven decîş d’urganişêr ‘na fèsta popolêra e baracadōra, dōve dêr fôra a grâtis di gnôch fât cun al farèini ed la maşndûra. Sté idèja la ciâpa pió sèins se lişûda ind l’insèm socêl ed povertê dal teritôri in dōve l’ êra nêda la festa. La Gnuchêda l’é dvintêda in môd cêr ‘na fèsta polética vêrs la fîn dal XIX sècol, quând la s’é cambiêda in ‘na manifestasiòun cûntra la tâsa inséma al maşnêsul, mésa só dal gvêren ‘’Menabrea’’ int al 1868 e tirêda via dal gvêren ‘’Cairoli’’ int al 1880. Ind al dôp guèra sta fèsta l’îven şmésa ed fêrla fîn a j-ân Utânta, mó da alōra la vîn fâta ògni trî ân ind al méiş ed mâg. Mumèint impurtânt ed la Gnuchêda ed Guastâla în la sfilêda stôrica divîşa in dō sesiòuni, la préma di "sgnōr" (sfilêda di personâg stôrich che àn cmandê inséma al teritôri ) e la secònda dal "popolèin" (sfilêda inséma a i câr tradisiònêl di rapresentânt d’j- antîgh mistêr); a vîne dê fôra a grâtis 2500 kg ed gnôch (côt, naturalmèint) e l'incoronasiòun dal "Rè di gnôch", figûra legôrica ch’ l’ armânda a d’êtri tradisiòun dal carenvêl (la pió antîga ed còli l’é al rex saturnaliorum d’ època rumâna), che, ind l’insèm stôrich ed quând l’é nêda la fèsta, la sgnêva l’avgóri ed l’arîv ed ‘na nōva etê ed l’ôr ch’ la tirés só al pôpol ed la Bâsa da la só antîga misèria e da la pió nōva preputèinsa fischêla.
[edit] Sitê imparintêda
- Forcalquier - Francia
[edit] Colegamèint d’ed fôra
Albinèa · Bagnôl in Piân · Baîş · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buşâna · Cadelbôsch ed Sôver · Campagnōla · Campeṣen · Canòsa · Carpnèida · Casalgrànd · Caşîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtêr · Guastâla · Ligûnchi · Lusēra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramşèit · Ré Salşêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · San Martèin · Sant’Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân