USA
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
USA isch d Abkürzig va United States of America odr uf allemannisch Vereinigte Staata fa Amerika. D USA isch as Land z'Nordamerika. Sinner Nachbarländer sin Kanada, Mexiko u as bitzeli au Russland. D USA hätt a Flächi fa 9,8 Mio km2 u isch därum de drittgröschta Staat vode Wäut. Ide USA lääbe ungefähr 300 Mio. Iiwohner.
[ändere] Gschicht
Wo 1492 de Kolumbus Amerika entdeckt het isch de ganz Kontinent no vo Indianer bewohnt gsi. Mit grosse Müeh hiina aber t'Europäer 1609 Jamestown, Virginia gründet. Vorhär sina die meischte Kolonie gæng umi zerstört worde, wahrschinlech vode Indianer, das isch aber nid ganz sicher.
Mit de Jahrzähnt sina de ging meh Europäer uf Amerika uusgwanderet u sina ging witter i z'Landesinnera vortrunge. T'Indianer wo dete gläbt hii hiisi uf brutali Art u Wiis entwäder vertrübe oder "abgschlachtet". Di drüü Länder England, Frankriich u Spanie hina a regurächte Wettkampf gfüert mit nüwe Kolonie gründe. Das het natürlech u zu Spannige gführt. Verschideni Kolonie hi ab und zue umi Bsitzer gwächlset.
Allmählich hi t'Amerikaner as iigeständigs Land afo sii. So hiisi t'Unabhänigkiitserklärig verfasst was zumena Chrieg mit England gfüehrt het. Frankrich het denn t'Amerikaner unterstützt, wüu t'Franzose a schwächig vo dem überuus mächtige England hii wöle haa. 1783 isch de Chrieg fertig gange u im Vertrag vo Paris het England Amerika asena eigena Staat anerkannt.
1787 hettmu nai du a Verfassig uusgarbitet. Di Verfassig isch damaus di modärnschti gsi u isch ono hüt ging güutig. Di Verfassig het nai o as Vorbüud für a huffe Europäischi Verfassige ggulte.
Im Luuf vode Zit het sich de Norde u de Süde vode USA unterschidlech entwicklet. Im Norde hetts a huufe Industrie ghäbe, im Süde a huffe Landwirtschaft. T' Lüt im Norde sina ehnder liberau u gäge Sklave gsi, die im Süde ehnder konservativ u hi Sklave wöle, dasi ide Landwürtschaft uf die Gratis-Arbiitschräft angwise gsi sin. Dä Konflikt het de Höhepunkt im Sezessionschrieg vo 1861-165 ghäbe. I dem Chrieg het de Norde gäge Süde kämpft. De Norde het de Chrieg gwune, da si bevöukerigsmässig u o würtschaftlech im Süde starch uberläge gsi sin. So isch t'Sklaverii im Süde ufghobe cho und ali Bürger sina gliichgsetzt cho. As par Jahr lang het de Norde de Süde ono bsetzt ghaute, bis wo di Gsetz vode Gliichberächtigung dürgsetzt gsi sin.
T' Amerikaner hii zwar damols t' Sklaverii abgschaffet, was si sich sälber höch aarächnet, si sii aber o verantwortlich für dr modärni Mänsch, wo inere Induschrtrii- und Dienschtleischtigsgseuschaft läbt u i Würklichkiit wider nüt angeres isch aus e Sklav vo dere. Das isch vilicht o en Grund für dr sogenannti Antiamerikanismus.
Wo sich de Norde usum Süde umi zruggzoge het, het de Süde 1876 sofort as Rassetrennigsgsetz ersteut. Churz zämegfasst besiit das Gsetz "separate but equal" - trennt aber gliich. Das Gsetzt het derzue gfühert dass di Schwarze usde wissi Gseuschaft verdrängt cho sin. Nach grosse Protescht, angfüert vom Marin Luther King. Ersch im 1954 het de Supreme Court das Gsetz uufghobe, ide nächschte 10 Jahr hets aber no ging Rasseunrue gä.
Abde zweiti Häufti vom 19. Jahrhundert isch d'Industrialisierig ging stercher cho, t'Würtschaft isch sehr starch gwachse. T'Lüt hii gluubt, dass das Wachstum ging würt witter ga u hiina a huffe Gäud i Aktie investiert. Plötzlech hiina aber Unternäme Absatzproblem becho wüusi z'füu produziert hii. T'Lüt hi plötzlech gse, dases so nüme cha witter ga. As du a Massepanik gä und t'Börsekurse sina im frie Fau gfalle. Dä Börsekrach isch a iim inzige Tag passiert: de schwarz Fritig im Oktober 1929.
Die Würtschaftskriise wo gfougt isch het sich o uf Europa uuswürkt u usde Amerikanischi Würtschatfskriise isch di erschti Wäutwürtschaftskriise entstane. Amerika het sich ersch umi vouständig erhout ghäbe, wosi wärentum 2. Wäutchrieg massiv hii afa uufrüschte.
Nachum 2. Wäutchrieg isch de Chaut Chrieg gsi. Das isch a gwautlosa Chrieg gsi zwüschetum Weschte mit de USA um Kommunismus/Oschte mit Russland us Füehrer. De Chaut Chrieg isch parmau glii eskaliert aber de jusch Chrieg isch zum Glück nie uusbroche. De Chaut Chrieg isch ersch 1991 z'endi gange, wo t'Sowjetunion sich uuflöst het.
Zitterhäär spüut sich t'USA us Wäutpolizischt uuf, u mitte Begründig fürna demokratisierung vode gsamti Wäut u im Kampf gäge Terrorismus het t'USA scho zauriichi Chrieg gfühert. T'USA het o hüt ono die sterchtschti Würtschaft vode Wäut doch bechunnt vo China u vo Indie Konkurränz...
[ändere] Geografie, Sprache
D Amtssprach isch de facto Änglisch und d Hauptstadt isch Washington DC.
D'USA sin a Bund us 50 Bundesstaata, wo sich sit sinner Unabhängigkeit fa 1776 übern ganza Kontinent bis 1905 usdeent hätt.