Крыжовыя паходы
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Крыжо́выя пахо́ды — агульная назва ваенна-палітычных кампаній, якія праводзіліся заходнееўрапейскімі феадаламі ў XI – XV стагоддзях пад рэлігійнымі лозунгамі з санкцыі папскага прэстолу.
Зьмест |
[рэдагаваць] Блізкі Усход
У вузкім сэнсе — серыя такіх паходаў на Блізкі Усход (1096 – 1270; прынята разлічаць 8 крыжовых паходаў) пачаткова з мэтай вызвалення тэрыторый, на якіх узнікла хрысціянства, з-пад улады “няверных”, а фактычна і ў інтарэсах феадалаў Заходняй Еўропы, якія імкнуліся да набыцця новых земляў і прыгонных, новых прадметаў раскошы, і ў інтарэсах эканамічна развітых гарадоў Паўночнай Італіі, якія ўступілі ў фазу перадкапіталістычнага развіцця і былі зацікаўленыя ў развіцці гандлёвых сувязяў з краінамі Усходу. Перад пачаткам першага крыжовага паходу, на саборы ў горадзе Клермон (Францыя), у 1095 годзе, яго ўдзельнікі далі воту вызваліць гроб гасподні ў Ерусаліме, у знак чаго нашылі на сваіх строях чырвоны крыж, адкуль паходзіць назва ўдзельнікаў усіх крыжовых паходаў — крыжакі. Папы дакляравалі ім адпушчэнне ўсіх грахоў, здзейсненых пад час крыжовых паходаў. Найбольш важныя з паходаў на Блізкі Усход: першы (1096 – 1099), самы паспяховы, у ходзе якога былі адваяваныя ў мусульманаў Палесціна з Ерусалімам (ізноў страчаны хрысціянамі ў 1187 годзе), Сірыя і частка Малой Азіі і створаныя першыя дзяржавы крыжакоў; і чацверты (1202 – 1204), які скончыўся разгромам і разрабаваннем Канстанцінопаля і стварэннем крыжацкіх дзяржаў на тэрыторыі Візантыйскай імперыі. З падзеннем крэпасці Ака (1291) крыжакі страцілі ўсе іх тэрытарыяльныя набыткі на Блізкім Усходзе, апроч астравоў Усходняга Міжземнамор'я, захопленых асманамі ў XVI стагоддзі. Нягледзячы на заваёўнічы і рабаўніцкі характар гэтых крыжовых паходаў і іх канчатковую няўдачу, яны паспрыялі паскарэнню эканамічнага і сацыяльнага развіцця краін Заходняй Еўропы, ідэйнай і культурнай кансалідацыі еўрапейскіх народаў, мадэрнізацыі іх быту і светапогляду, пазнаёмілі еўрапейцаў з навуковымі і тэхнічнымі дасягненнямі мусульманскіх краін.
[рэдагаваць] Усходняя Еўропа
Крыжовымі паходамі абвяшчаліся і ўсе ваенныя акцыі “ў абарону каталіцкай веры” з афіцыйнай санкцыі рымскага папы. Масіраваныя царкоўная і свецкая прапаганда стваралі атмасферу рэлігійнай, расавай і этнічнай нецярпімасці да ўсіх некаталікоў: яўрэяў і мусульманаў Іспаніі і паўночнай Афрыкі, паганскіх заходнеславянскіх, фінскіх і балцкіх народаў, i нават праваслаўных грэкаў і ўсходніх славян і г.д., якія часта аб'ядноўваліся штучным тэрмінам сарацыны. “Ворагамі веры” адвольна абвяшчаліся і носьбіты сапраўдных ці ўяўных ерасяў (альбігойцы, гусіты і іншыя), часам палітычныя ворагі папства ці яго хаўруснікаў. У XII стагоддзі на Блізкім Усходзе і на Пірэнейскім паўвостраве сфарміраваліся асобыя духоўна-рыцарскія каталіцкія ордэны, якія вялі рэй у арганізацыі крыжовых паходаў, у тым ліку Тэўтонскі ордэн (з 1198 году). Пасля няўдачы пятага крыжовага паходу (1217 – 1221) Тэўтонскі ордэн перанёс сваю дзейнасць спачатку на плато Бырса на тэрыторыі сучаснай Румыніі, дзе мусіў бараніць Венгерскае каралеўства ад полаўцаў, а затым у Прусію (1226), дзе з ініцыятывы ўдзельных польскіх князёў і першага біскупа Прусіі Хрысціяна Дабжынскім ордэнам з 1217 году вяліся крыжовыя паходы супраць прусаў. Толькі з 1217 па 1265 год было абвешчана каля 114 крыжовых паходаў ва ўсходняй Прыбалтыцы. Але пачаліся крыжовыя паходы супраць народаў Усходняй Еўропы, якія часам абазначаюць тэрмінам “Паўночныя крыжовыя паходы”, значна раней: з 1147 году нямецкія рыцары з блаславення папы пачалі наступ на палабскіх славян, з 1155 году шведы на фінаў, з апошняй трэці XII стагоддзя датчане, немцы і іншыя на эстаў і ліваў. Карныя дзеянні супраць гэтых народаў апраўдваліся неабходнасцю выратавання іх душ, магчымае нібыта толькі пры хрышчэнні па каталіцкім абрадзе. Да ўласна крыжакоў Прусіі і Інфлянтаў, прафесіяналаў захопніцкіх войнаў, далучаліся гэтак званыя памочнікі, якія давалі воту часовага ўдзелу ў вайне з “нявернымі”, што лічылася маральным абавязкам заходнееўрапейскага рыцара. У XIV стагоддзі Усходняя Прыбалтыка, разам з Гранадай, Кіпрам, Балканамі і іншымі месцамі, дзе рэгулярна адбываліся крыжовыя паходы, уваходзіла ў своеасаблівы “вялікі тур”, прайсці выпрабаванне якім лічылася за гонар кожнаму высакароднаму феадалу. Сярод найбольш славутых "памочнікаў" былі чэшскія каралі Пшэмысл II Отакар (заснавальнік Кёнігсберга ў 1255 годзе), Ян Люксембург (1329), будучы імператар Святой Рымскай імперыі Карл IV; венгерскі кароль Людвік I Вялікі (1345); Генры Дэрбі, будучы англійскі кароль Генры IV Ланкастэр (1390 – 1392).
У 1186 з пабудовы нямецкімі місіянерам Мейнардам у Iкескюле (Ніжняе Падзвінне) першага касцёла пачалося хрышчэнне ліваў, якое суправаджалася захопамі земляў і запрыгоньваннем мясцовага насельніцтва, выклікаўшы сутыкненне крыжакоў з Герцыке і Кукейнасам, васальнымі княствамі Полацкай зямлі. У 1202 годзе быў заснаваны Інфляцкі Ордэн (Мечаносцаў), які пасля катастрафічнага разгрому яго літоўцамі і земгаламі ў Саўлескай бітве 1236 году зліўся з Тэўтонскім Ордэнам. Раней, у 1235 годзе, да таго далучылася і большая частка братоў Дабжынскага ордэна; тая частка апошняга, якая захавала самастойнасць, была разбітая Данілам Галіцкім у Драгічынскай бітве 1238 году. Іншыя буйныя бітвы з крыжакамі адбыліся на Чудскім возеры (1242), ля возера Дурбе (1260), на рацэ Страве (1346). У ходзе пруска-тэўтонскіх войнаў 1230 – 1283 гадоў Ордэн цалкам захапіў землі прусаў, заходніх літоўцаў (надруваў, скалваў) і часткова ятвягаў, вёў бесперапынныя войны на шырокім фронце ад Чудскага возера да ракі Нарэў супраць ВКЛ і ўсходнеславянскіх дзяржаў — Полацка, Пскова, Вялікага Ноўгарада і Галіцка-Валынскага княства. Стратэгічныя планы прыбалтыйскіх крыжакоў прадугледжвалі захоп тэрыторый сучасных Польшчы, Літвы, Беларусі, Украіны, Малдовы, паўночна-заходняй Расіі. З канца XIII стагоддзя па 1410 год яны здзейснілі больш за 140 нападаў на Літву і Беларусь, у адказ беларускія і літоўскія атрады зрабілі больш за 60 рэйдаў на крыжацкую тэрыторыю. З канца XIV стагоддзя асноўным аб'ектам крыжацкай агрэсіі стала Жэмайція (Жмудзь), якая аддзяляла Прусію ад Лівонію. Нягледзячы на часовыя ўступкі гэтай стратэгічнай тэрыторыі Ордэну (глядзіце Салінскі дагавор 1398 году, Рацёнжскі дагавор 1404 году) ВКЛ удалося захаваць Жмудзь за сабой.
Літва, а затым і Польшча неаднакратна (1356, 1415, 1454 і інш.) прапаноўвалі перанесці дзейнасць крыжакоў у Паўночнае Прычарнамор'е з мэтай абароны хрысціянскага свету ад татараў і туркаў, але гэтыя прапановы нязменна адхіляліся. З хрышчэннем літоўцаў (1387) і жмудзі (1413) губляліся фармальныя падставы для вядзення крыжовых паходаў у Прыбалтыцы. Афіцыйна яны былі спыненыя 9 верасня 1403 году, калі папа Баніфацый IX забараніў Ордэну нападаць на ВКЛ і Польшчу, але іх фактычным працягам былі, у прыватнасці, Вялікая вайна 1409-1411 гадоў і Трынаццацігадовая вайна 1454-1466 гадоў. Вырашальнай у спыненні крыжовых паходаў у Прыбалтыцы была Грунвальдская бітва 1410 году. Апошнюю рысу пад імі падвяла секулярызацыя Тэўтонскага Ордэна ў 1525 годзе, калі ён быў ператвораны ў васальнае Польшчы Прускае герцагства.
У выніку крыжовых паходаў нямецкімі рыцарамі былі заняволеныя лівы, эсты, куршы, латгалы, часткова земгалы і селы, знішчаныя ці асіміляваныя прусы, ятвягі, палабскія славяне. Аднак яны аб'ектыўна спрыялі кансалідацыі рознаэтнічнага і рознавернага насельніцтва Літвы і Беларусі ў адзіную дзяржаву — ВКЛ, уключэнню апошняга ў арбіту заходнееўрапейскай цывілізацыі, у запазычанню некаторых норм і форм грамадскага жыцця, павышэнню щзрощня матэрыяльнай культуры. З мэтай супольнай абароны ад крыжакоў Польшчай і ВКЛ была заключаная Крэўская ўнія 1385 году, якая мела вырашальнае значэнне для гістарычнага лёсу народаў гэтых дзяржаў.
- Крыніца: Алесь Белы, «Энцыклапедыя гісторыі Беларусі»
[рэдагаваць] Знешнія спасылкі
[рэдагаваць] Літаратура
- Pakarklis P. Kryziuociu valstybes santvarkos bruozai. Kaunas, 1948.
- Lietuviu karas su kryziuociais. Vilnius, 1964.
- Urban W. The Baltic Crusade. Chicago, 1975.
- Шаскольский И. П. Борьба Руси против крестоносной агрессии на берегах Балтики в XII—XIII вв. Л., 1978.
- Christiansen E. The Northern Crusades: The Baltic and the Catholic Frontier. 1100—1525. London, 1980.
- Белы А. Пад крыжом Св. Георгiя // Падарожнiк. № 2, 1996.