Эўфрасіньня Полацкая

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Эўфрасіньня Полацкая

Эўфрасіньня Полацкая (Еўфрасіння Полацкая, Ефрасіння Полацкая, сьвецкае імя Прадслава) - полацкая князёўна, беларуская сьвятая (каля 1101 г., Полацак23 або 25 траўня 1167 г., Ерузалім).

Эўфрасіньня Полацкая нарадзілася ў Полацку каля 1101 года (не пазьней 1104 года). Паходзіла з роду полацкіх князёў з дынастыі Рурыкавічаў па мужчынскай лініі і з дынастыі Рагвалода па жаночай лініі: была нашчадкам вялікага князя кіеўскага Уладзімера Сьвятаславіча, хрысьціцеля Русі, і полацкай князёўны Рагнеды ад іх старэйшага сына Ізяслава, якому прыходзілася прапраўнучкай. Дзедам Прадславы быў славуты полацкі (а некалі і кіеўскі) князь Усяслаў Чарадзей, а бацькам — яго малодшы сын Сьвятаслаў (хрысьціянскае імя Юры). Маці, Сафія, была дачкой кіеўскага князя Уладзімера Манамаха.

Блізкімі сваякамі Прадславы былі бізантыйскія імпэратары, князі кіеўскія, тураўскія, пераяслаўскія, смаленскія, растова-суздальскія, уладзіміра-валынскія, каралі Вугоршчыны.

Зьвестак пра жыцьцё Эўфрасіньні Полацкай мала. Адзінай гістарычнай крыніцай, у якой распавядаецца пра жыцьцё полацкай князёўны, зьяўляецца "Жытіе святой і найподобнейшей Евфросиніи", створанае ў канцы 12 ст. Да гэтай дакумэнтальнай крыніцы далучаюцца зьвесткі зь летапісаў гэтага пэрыяду.

Зьмест

[рэдагаваць] Палітычная сытуацыя ў Полацкім княстве і Эўфрасіньня

У 12 стагодзьдзі Полацкае княства, нягледзячы на амаль пастаянную палітычную барацьбу і нават войны з Кіеўскім княствам і яго хаўрусьнікамі, заставалася самастойнай дзяржавай, хаця найбольшага ўздыму і росквіту яно дасягнула ў 11 ст. У 12 ст. у складзе Полацкага княства ствараюцца ўдзельныя княствы, у тым ліку Віцебскае, Друцкае, Заслаўскае, Менскае, Лагоскае. Яны перадаюцца полацкім князям у валоданьне сваім братом, сыном і пляменьнікам, якія станавіліся васаламі вялікага князя полацкага. І хаця пэўнае адзінства княства яшчэ захоўвалася, але цэнтрабежныя сілы аслаблялі гэтае адзінства.

Эўфрасіньня Полацкая была сучасьніцай палітычных падзей таго бурлівага веку. Ад самага маленства на княскім двары яна бачыла зборы ў вайсковыя паходы, была сьведкай ваенных дзеяў, якія суправаджаліся разбурэньнем сёлаў і гарадоў, стратамі людзей не толькі ў баях, але і сярод мірнага насельніцтва.

На пачатку 12 ст. полацкім князям быў яе дзядзька, Барыс Усяславіч (паганскае імя Рагвалод). Пасьля няўдалага паходу гэтага князя на паўночны захад у зямлю зямгалаў у 1206 г. ён быў заменены полацкім вечам на брата Давыда. Давыд Усяславіч княжыў у Полацку ў 1106—1127 гадох. Яго зьмяніў Барыс Усяславіч, які вярнуўся на полацкі пасад, але ненадоўга. Ён памёр у 1128 годзе. Менавіта ў гэты час адбыўся напад кіеўскага князя Мсьціслава Ўладзімеравіча і яго хаўрусьнікаў на Полацкую зямлю. Князі полацкай дынастыі ў 1129 г. былі высланыя ў Бізантыю да імпэратара, сваяка кіеўскага і полацкіх князёў.

Сярод высланых быў і бацька Эўфрасіньні князь Юры. У Полацку князі мяняліся. У 1132 г. палачане выгналі з горада князя Сьвятаполка Мсьціславіча, сына Мсьціслава, князя кіеўскага. На полацкі трон зноў былі пакліканы князі старажытнай полацкай дынастыі, якія вярнуліся зь Бізантыі. Полацкім князем у 1132 г. веча выбрала Васільку Сьвятаславіча, роднага брата Эўфрасіньні Полацкай. Менавіта з гэтага часу полацкае веча набывае вялікую сілу і ўстойлівую традыцыю выбараў князя вечам — агульным сходам гараджан і сялян блізкіх ад Полацка вёсак. Каля 1144 г. полацкім князем становіцца Рагвалод (Васіль) Барысавіч, дваюрадны брат Эўфрасіньні. У 1151 г. полацкае веча выслала свайго князя ў Менск, а запрасіла на больш высокі трон менскага князя Расьціслава Глебавіча, які таксама быў дваюрадным братам Эўфрасінні. Пасьля некалькіх гадоў княжаньня ў 1159 годзе зноў адбылася замена князя ў Полацку. Веча зноў выбрала полацкім князем Рагвалода Барысавіча, які вымушаны быў пакінуць трон у 1162 годзе, пасля паразы, якую пацярпеў ад менскага князя Валадара Глебавіча. Полацкім князем стаў Усяслаў Васількавіч, родны пляменьнік Эўфрасінні Полацкай.

У 1167 г. адбываецца новая зьмена на полацкім пасадзе. Менскі князь Валадар Глебавіч выступіў супраць Усяслава Васількавіча, нанёс паразу яго войску і заняў полацкі трон. Пры гэтым ён заключыў з полацкім вечам дагавор. Але гэты князь вымушаны быў адступіць назад у Менск, і ў тым жа годзе Усяслаў Васількавіч вярнуўся на полацкі трон.

Такім чынам, Эўфрасіньня Полацкая з самага маленства добра ведала тагачасныя палітычныя ўмовы жыцця ў фэўдальным грамадзтве, няўстойлівасьць княскай улады, палітычныя камбінацыі і таксама сілу полацкага веча ў грамадскім жыцьці свайго краю. У гэтай атмасфэры яна гадавалася, і ўсе грамадскія падзеі ўплывалі на яе сьветапогляд. Разам з тым традыцыі полацкай княжацкай сям’і нашчадкаў Рагвалода, нейкая адасобленасьць ад іншых членаў дынастыі Рурыкавічаў таксама ўплывалі на адчуваньне сьвету, абуджалі ў князёўны ня толькі цікавасьць да мінуўшчыны Полацкай зямлі, але і патрыятычныя пачуцьці, і княскую годнасьць, і належнасьць да сваёй зямлі крывічоў, да свайго вялікага па тэрыторыі княства.

[рэдагаваць] Дзяцінства Прадславы

Маленькая Прадслава была здольнай дзяўчынкай, мела ахвоту да вучэньня, цікавілася рукапіснымі кнігамі, да якіх як князёўна мела досяг. Як гэта было ў той час, яе настаўнікамі былі духоўныя асобы, перш за ўсё мніхі. Таму пераважна яна чытала Біблію, набажэнскія і іншыя духоўныя кнігі, жыцьці сьвятых, знаёмілася з кляштарнымі статутамі.

Пры княскім двары была і іншая літаратура: антычная гісторыя, схалястычнае апісаньне прыроды, "Александрыя" і іншыя творы, якія былі распаўсюджаныя ў Бізантыі і ў княствах Русі. Для таго часу Прадслава атрымала вельмі добрую адукацыю. Як сьведчыць "Жытіе Евфросініі Полоцкой": "Так любіла вучэньне яна, што дзівіўся бацька яе з любові такой да навук. І па ўсіх гарадах разышлася слава пра яе мудрасьць, і добрыя здольнасьці да навук, і красу цялесную, бо была яна прыгожая надта абліччам".

Але ведала яна і пра жыцьцё гараджан-рамесьнікаў і гандляроў, бачыла і народныя гуляньні, ведала ад сваіх нянек народныя казкі, абрадавыя песні, замовы і заклёны.

[рэдагаваць] Манаскі пастрыг

Калі Прадславе споўнілася 12 гадоў (узрост, калі паводле кананічнага права, дзяўчына магла выходзіць замуж), да яе сталі засылаць сватоў князі. Бацькі вырашылі аддаць яе замуж за сына аднаго слаўнага і багатага князя, які прыслаў сватоў. Гэта адбылося дзесьці пасля 1113 года. Тады дзяўчына адмовілася ад дынастычнага шлюбу і вырашыла пайсьці ў кляштар, дзе ігуменьняй была яе цётка, удава князя Рамана Усяславіча.

Нягледзячы на ўгаворы бацькоў не пакідаць сьвецкае жыцьцё і выйсьці замуж, Прадслава рашуча выказала сваё жаданьне пайсьці ў кляштар. І бацькі вымушаныя былі ўрэшце даць сваю згоду на гэта.

Пастрыг Эўфрасіньні адбыўся таемна, і яна ўзяла гэтае хрысьціянскае імя, ахвяруючы сябе Хрысту. Як лічыць даследчык "Жытія" А.Мельнікаў, прыняцьце манаскага сану найверагодней магло здарыцца 25 верасьня, у дзень сьвятой Эўфрасіньні Александрыйскай, пасьля 1116 года (калі памёр князь Раман Усяславіч, а яго ўдава стала празь некаторы час ігуменьняй). Празь некаторы час Эўфрасіньня папрасіла полацкага біскупа Ільлю, каб ён дазволіў ёй жыць у саборнай царкве Сьвятой Сафіі ў Полацку ў мураванай кельлі. Пасяліўшыся там, Эўфрасіньня пачала "пісаць кнігі сваімі рукамі, і прыбытак ад продажу іх аддавала тым, хто быў у нястачы".

[рэдагаваць] Пачатак духоўнае і асьветніцкае дзейнасьці

Далей у "Жыціі найпадобнейшай Эфрасінні" гаворыцца пра сон, які тройчы бачыла Эўфрасіньня. Анёл узяў яе за руку і адвёў у Сяльцо, што знаходзілася непадалёку ад Полацку, дзе стаяў драўляны храм Сьвятога Спасу. Тут ён сказаў Эўфрасіньні: "Тут належыць быць табе!" У тую ж ноч такі ж сон прысніўся і біскупу Ільлі, якому анёл паведаміў, што на Эўфрасіньні "спачывае Дух Сьвяты".

Пасьля гэтага прароцтва біскуп Ільля, запрасіўшы полацкага князя Барыса, яе бацьку Сьвятаслава-Юры, найпадобную Эўфрасіньню і знакамітых полацкіх баяраў, як сведкаў, перадаў Эўфрасіньні Сяльцо з царквой Сьвятога Спаса. Тут найпадобная Эўфрасіньня і заснавала жаночы кляштар, яшчэ пры жыцьці князя Барыса Ўсяславіча. Праз некаторы час пры царкве

Багародзіцы Эўфрасіньня заснавала яшчэ адзін кляштар — мужчынскі. Статуты гэтых кляшароў напісала сама Эўфрасіньня. Пры полацкіх кляштарах Эўфрасіньня заснавала скрыпторыі, майстэрні, у якіх перапісваліся кнігі.

Манаскі пастрыг Эўфрасіньні стаўся прыкладам для яе малодшай сястры Градславы (Гардзіславы), якая прыняла манаства да 1128 г. пад імем Эўдакіі, і для яе стрыечнай сястры Зьвеніславы Барысаўны (манаскае імя Эўпраксія) у 1128 г. Спачатку Эўфрасіньня папрасіла бацьку прыслаць да яе сястру для навучаньня граматы, а потым патаемна пастрыгла сястру ў манашкі, чым выклікала гнеў свайго бацькі, але потым зь ім памірылася. Зьвеніслава ж прыйшла ў кляштар сама і зрабіла багаты ўнёсак, ахвяраваўшы кляштару. Сёстры былі з Эўфрасіньняй усё далейшае жыцьцё. 3 Эўпраксіяй Эўфрасіньня паехала пазьней разам у Ерузалім, а Эўдакія засталася ў Полацку для кіраваньня жаночым кляштарам Сьвятога Спаса. Перад ад’ездам у Ерузалім Эўфрасіньня намовіла сваіх пляменьніц, дачок брата Вячаслава — Вольгу і Кірыяну, таксама ўступіць у царкву і загадала пастрыгчы іх. Кірыяна была названа Агатай, а Вольга — Эўфіміяй. Князь Вячаслаў спрабаваў угаварыць Эўфрасіньню не прымаць у кляштар дачок, але яго просьбы былі марныя. Эўфрасіньня ўладкавала, такім чынам, кіраваньне кляштарам, забясьпечыўшы княскую апеку над ім.

[рэдагаваць] Асьветніцкая дзейасьць

Асьветніцкая дзейнасьць найпадобнейшай Эўфрасіньні была шматграннай. Адным з накірункаў яе дзейнасьці было судзейніцтва пабудове храмаў. Па замове Эўфрасіньні вядомы полацкі дойлід Ян, які быў мніхам аднаго з полацкіх кляштараў, пабудаваў на мейсцы драўлянай царквы мураваны храм Сьвятога Спаса. Пабудова храма адбылася за 30 тыдняў. Расейскі гісторык Леанід Аляксееў назваў будаўніцтва Спасаўскага сабора "найбуйнейшаю падзеяй у полацкай і ва ўсёй старажытнарускай архітэктуры". У Спаскай царкве разьмяшчаліся кельлі Эўфрасіньні і яе сястры Эўдакіі. Спаская царква была багата ўпрыгожаная фрэскамі, якія маюць вялікую гістарычную і мастацкую каштоўнасьць. Разьмешчаны на беразе Палаты, гэты храм пакідае і цяпер уражаньне завершанасьці і адпаведнасьці ландшафту. Заканчэньне будаўніцтва і асьвячэнне храма полацкім біскупам было адзначана сьвяткаваньнем княскай сям’і, баяраў, гараджан і сялян навакольных сёлаў.

Ёсьць меркаваньне, што дойлід Ян пры заснаваным Эўфрасіньняй мужчынскім кляштары пабудаваў таксама царкву сьвятой Багародзіцы, для якой ігуменьня вырашыла набыць у Канстанцінопалі абраз Багародзіцы Эфэскай. Эўфрасіньня паслала ў Канстанцінопаль да бізантыйскага імпэратара Мануіла Комніна слугу свайго Міхала з каштоўнымі дарамі. Імпэратар выканаў просьбы сваячкі. 3ь Ерузаліму быў дастаўлены абраз. Канстанцінопальскі патрыярх Лукаш ў прысутнасьці біскупаў блаславіў абраз сьвятой Багародзіцы Эфэскай у Сафійскім саборы Канстанцінопаля і перадаў яго Міхалу, які даставіў абраз Адыгітрыі (Пуцяводнай) Полацкай, як яе сталі называць, у Полацк. Цяпер гэты абраз знаходзіцца ў Санкт-Пэтэрбургу ў фондах Расейскага музэя.

Па замове Эўфрасіньні полацкім майстрам Лазарам Богшам у 1161 годзе быў зроблены настольны шасьціканцовы крыж (даўжыня 51 сантымэтр) для царквы Святога Спаса. Ён быў выраблены з кіпарысу. Да яго пярэдняй і адваротнай паверхняў прымацаваны залатыя, да бакавых срэбныя пласьціны. Крыж быў аздоблены каштоўнымі каменьнямі, упрыгожаны выявамі: на верхніх канцах крыжа разьмешчаныя пагрудныя выявы Езуса Хрыста, Яна Прадцечы, маці Божай; у цэнтры ніжняга сяродкрыжжа — чатыры эвангелісты; на канцах — арханёлы Габрыіл і Міхал, унізе крыжа — выявы сьвятых Эўфрасіньні, Софіі, Юры (патронаў самой заказчыцы і яе бацькоў). У гістарычнай літаратуры ўсталявалася назва — крыж Эўфрасіньні Полацкай.

Заснаваныя Эўфрасіньняй Полацкай кляштары сталі асяродкам асьветы ў Полацкім княстве. У іх знаходзіліся школы, дзе дзеці вучыліся чытаньню, пісьму, "цыфры", царкоўным сьпевам і нотнай грамаце. У больш старэйшым узросьце дзеці, акрамя царкоўнаславянскай мовы, вывучалі грэцкую мову, атрымлівалі зьвесткі з прыродазнаўства, мэдыцыны, рыторыкі і гісторыі, перш за ўсё гісторыі Полацкага княства. Да асьветніцкай дзейнасьці Эўфрасіньні Полацкай адносілася і адкрыцьцё бібліятэк са скрыпторыямі (дзе перапісваліся кнігі), іканапіснай і ювэлірнай майстэрань. Эўфрасіньня Полацкая складала і запісвала малітвы і пропаведзі.

[рэдагаваць] Апошняе падарожжа ў Ерузалім

У адносна спакойныя для Полацкага княства гады ігуменьня Эўфрасіньня Полацкая вырашыла здзейсніць духоўны чын — паломніцтва ў Сьвятую Зямлю. Перадаўшы ігуменства малодшай сястры, на пачатку 1167 года, пасля дня Божага нараджэньня, Эўфрасіньня Полацкая адправілася ў Ерузалім. Яе суправаджалі стрыечная сястра Эўпраксія і брат Давыд. Эўфрасіньня сустрэлася зь бізантыйскім імпьратарам Мануілам Комнінам. У Канстанцінопалі яна са сваімі спадарожнікамі наведала катэдральны сабор сьвятой Сафіі і атрымала блаславеньне ад патрыярха Лукаша.

У канцы красавіка 1167 года паломнікі былі ўжо ў Ерузаліме, які ў той час быў сталіцай Ерузалімскага каралеўства, заснаванага на пачатку 12 ст. крыжакамі. Каралём Ерузаліма ў той час быў Амальрык I, з Анжуйскай дынастыі. Эўфрасіньня Полацкая была добра прынята ў Ерузаліме. Жыла ў кляштары Сьвятой Багародзіцы. Яна часта малілася ля Труны Гасподняй.

Зьнясіленая падарожжам, Эўфрасіньня захварэла. На дваццаць чацьверты дзень хваробы Эўфрасіньня Полацкая прыняла прычасьце і памерла (23 або 25 траўня 1167 г.).

Ефрасіння Полацкая была пахавана ў кляштары сьвятога Тэадосія, непадалёку ад Ерузаліма. У 1187 г. Ерузалім быў захоплены войскамі эгіпэцкага султана.


Гэты тэкст напісаны пры дапамозе матэрыялаў старонкі Гісторыя Беларусі. Асобы.
На іншых мовах