Летува

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Летува́, Літва́, Літо́ўская Рэспу́бліка (па-летувіску: Lietuvos Respublika) належыць да трох балтыйскіх краінаў у Паўночнай Эўропе. На поўначы Летува мяжуе з Латвіяй (працягласьць мяжы 610 км), на ўсходзе — зь Беларусяй (724 км), на паўднёвым захадзе з расейскай Калінінградзкай вобласьцю (303 км), на поўдні таксама з Польшчай (110 км). На захадзе Летуву амывае Балтыйскае мора (працягласьць узьбярэжжа 99 км). Сталіца сучаснай Летувы -- Вільня(зь 1940 году па сёньняшні час), зь 1918 па 1939 часовай сталіцай была Коўна. Дзяржаўны герб -- Віціс (па-летувіску: Vytis). Сьцяг -- жоўта-зялёна-чырвоны.

Летува ёсьць сябрам NATO і Эўрапейскага Зьвязу.

Lietuvos Respublika
Сьцяг Летувы Герб Летувы
(Сьцяг) (Герб)
Нацыянальны дэвіз: Vienybė težydi
Месцазнаходжаньне Летувы
Афіцыйная мова Летувіская
Сталіца Вільня
Найбуйнейшы горад Вільня
Урад
Прэзыдэнт
Прэм'ер-міністар
Парламенцкая рэспубліка
Валдас Адамкус
Гедзімінас Кіркілас
Плошча
 - Агульная
 - % вады
122-е месца ў сьвеце
65 200 км2
нязначны
Насельніцтва
 - Агульнае (2005)
 - Шчыльнасьць
125-е месца ў сьвеце
3 596 617
55/км²
СУП
 - Агульны (2005)
 - на душу насельніцтва
77-е месца ў сьвеце
$49,38 млрд
$13 700
Валюта Летувіскі літ (LTL)
Часавы пас
 - улетку
EET (UTC+2)
EEST (UTC+3)
Незалежнасьць
 -Абвешчаная
 -Прызнаная
 -Згубленая

Незалежнасьць
 -Абвешчаная
 -Прызнаная

Ад Расейскай Імпэрыі
16 лютага 1918
12 ліпеня 1920
1940
Ад СССР
11 сакавіка 1990
4 лютага 1991
Дзяржаўны гімн Tautiška Giesmė
Аўтамабільны знак LT
Дамэн верхняга ўзроўню .lt
Тэлефонны код +370
Мапа Летувы

Зьмест

[рэдагаваць] Гісторыя

Упершыню назва Lituae, ад якой паходзіць сучасная назва краіны, згадваецца ў 1009 годзе ў Квэдлінбурскай хроніцы.

Тэрыторыі сучаснай Летувы уваходзілі ў склад ВКЛ, а з 1569 году зьяўлялася і часткай Рэчы Паспалітай. У 1795 годзе анэксаваная Расейскай імпэрыяй.

16 лютага 1918 году Летува абвясьціла незалежнасьць. У 1940 годзе СССР анэксаваў Летуву.

11 сакавіка 1990 году была зноў абвешчаная незалежнасьць Летувы. 17 верасьня 1991 году Летува стала сябрам ААН.

29 сакавіка 2004 Летува ўвайшла ў NATO, а 1 траўня 2004 – у Эўрапейскі Зьвяз.

[рэдагаваць] Палітычная сыстэма

Асноўны артыкул: Палітыка ў Летуве

Галава дзяржавы ў Летуве - прэзыдэнт, што абіраецца простымі выбарамі на пяцігадовы тэрмін. Прэзыдэнт вызначае асноўныя накірункі зьнешняй палітыкі, зьяўляецца галоўнакамандуючым летувіскага войску. Прэзыдэнт вылучае палямэнту для зацьверджаньня кандыдатуру прэм'ер-міністра, а потым па рэкамэндацыі апошняга - кандыдатуры сябраў Ураду, таксама як і шэраг іншых вышэйшых дзяржаўных чыноўнікаў і судзьдзяў Канстытуцыйнага Суду (Konstitucinis Teismas).

Аднапалатны летувіскі парлямэнт, Сэйм, мае 141 чальца, якія абіраюцца на чатырохгадовы тэрмін. Крыху болей за палову дэпутатаў абіраюцца па аднамантатных акругох (71), а іншая частка (70) - паводле партыйных сьпісаў. Бар'ер праходжаньня ў Сэйм для партыі роўны 5%.

[рэдагаваць] Мова і насельніцтва

Расейцы у асноўным зьявіліся ў Летуве пасьля Другой сусьветнай вайны, калі краіна трапіла ў склад Савецкага Саюзу, і жывуць пераважна ў рэгіёнах Вільні й Клайпэды. Сярод старэйшага пакаленьня летувісаў вялікая ступень валоданьня расейскаю мовай, у той час, як моладзь збольшага валодае ангельскаю. У раёне Клайпэды (былога прускага Мэмэлю) ёсьць доля нямецкамоўнага насельніцтва. Рэгіён вакол Вільні і ўздоўж беларускай мяжы гістарычна быў заселены беларусамі, дагэтуль там шырока распаўсюджаныя дыялекты беларускай (“польскай”, “тутэйшай”) мовы.

Этнічны склад насельніцтва: летувісы - 83,5%, палякі - 6,75%, расейцы - 6,3%, беларусы - 1,2%, украінцы - 0,65% (на красавік 2001 году).

[рэдагаваць] Геаграфія

Асноўны артыкул: Геаграфія Летувы

Рэгіёны Летувы
Павялічыць
Рэгіёны Летувы

Летува падзяляецца на 4 гістарычныя рэгіёны, якія розьняцца сваімі традыцыямі, дыялектамі і ляндшафтам: Аўкштота (Aukštaitija), Жамойць (Žemaitija), Сувалкія (Suvalkija) і Дзукія (Dzukija). Пяты рэгіён – “Малая Летува” (Mažoji Lietuva, на мапе зялёным колерам), што да 1918 году належаў да Ўсходняй Прусіі. Тут Летува пясочнымі пляжамі і дзюнамі мяжуе з Балтыйскім морам. Далей на ўсход цягнецца халмісты марэнны ляндшафт. Віленшчына багатая халмамі і азёрамі. Бліжэй да польскай мяжы знаходзіцца рэгіён Сувалкія (сінім колерам на мапе). Разам з раўнінай між Панявежай і Коўняй гэта – найбольш актыўна выкарыстаны ў сельскай гаспадарцы раён. На ўсход ад Сувалкіі, на беларускай мяжы знаходзіцца лясная Дзукія. Там, ля Друскенікаў пачынаецца летувіскі адрэзак Нёману (па-летувіску: Nemunas). Даўжынёю ў 475 км (з усяго 937 км), Нёман ёсьць найбольш працяглай ракой у Летуве, і свае апошнія 200 км утварае натуральную мяжу з Калінінградзкай вобласьцю. Пры мястэчку Руснэ Нёман упадае ў Балтыйскае мора.

Глядзі таксама: Гарады Летувы

[рэдагаваць] Адміністрацыйны падзел

Асноўны артыкул: Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Летувы

Паветы Летувы
Павялічыць
Паветы Летувы

Летува складаецца зь 10 паветаў (па-летувіску: apskritys), якія называюцца адпаведна сваёй сталіцы:

  • Аліта
  • Коўня
  • Клайпэда
  • Марыямполе
  • Паневеж
  • Шаўлі
  • Таўрогі
  • Тэльшыяй
  • Уцяна
  • Вільня

Паветы дзеляцца на акругі. Некаторыя буйныя гарады утвараюць самастойныя адміністрацыйныя адзінкі.

[рэдагаваць] Эканоміка

Асноўны артыкул: Эканоміка Летувы

Істотнае значэньне для разьвіцьця эканомікі Летувы мела ўступленьне ў Эўрапейскі Зьвяз. Сукупны ўнутраны прадукт краіны вырас за першы квартал 2004 году на 7,7%.

Важныя галіны летувіскае эканомікі — ў першую чаргу мэблевая прамысловасьць (напрыклад, пастаўкі для швэдзкага канцэрну IKEA), тэкстыльная і харчовая прамысловасьці.

[рэдагаваць] Транспарт

Асноўны артыкул: Транспарт у Летуве

Летува мае важкае значэньне як транзытная краіна між Цэнтральнай і Паўночнай Эўропай, між Скандынавіяй і Беларусяй. Ключавую ролю Летува грае як транзыт між Расейскай Фэдэрацыяй і ейным эксклявам Калінінградзкай вобласьцю. Сталіца Летувы Вільня знаходзіцца вельмі блізка да закрытай беларускай мяжы, таму больш важным транспартным вузлом Летувы зьяўляецца гістарычная сталіца Коўня.

[рэдагаваць] Аўтатранспарт

Летува мае разьвітую сець аўташашаў, у тым ліку аўтастраду, што злучае Коўню і Клайпэду і аўтабан E67 "Via Baltica" з Варшавы праз Коўню, Рыґу, Талін да Хэльсынкі. Акрамя таго, Летува мае вялікае значэньне для транзыту нафты з Расеі.

[рэдагаваць] Карабельны транспарт

У Клайпэдзе знаходзіцца буйны марскі порт, злучаны паромнымі маршрутамі з важнымі гарадамі ўзьбярэжжа Балтыйскага мора.

[рэдагаваць] Чыгунка

Пры Шастоках і Сувалках (Польшча) знаходзіцца важны чагуначны перавал у Польшчу, які ў апошнія гады, з-за зьнешнепалітычнай самаізаляцыі Беларусі, атрымаў ключавую важнасьць, бо альтэрнатыўны маршрут ідзе празь Беларусь. Важнасьць гэтага шляху, пасьля адкрыцьця летувіска-польскай мяжы ў ходзе пашырэньня Эўразьвязу на ўсход, будзе толькі расьці. Летувіская чыгунка, таксама як чыгунка ў іншых краінах былога Савецкага Саюзу і ў Фінляндыі, мае шырокую каляю (1 524 мм замест 1 435 мм у Заходняй Эўропе).

[рэдагаваць] Турызм

Асноўны артыкул: Турызм у Летуве

У Летуве расьце роля турызму на Балтыйскім моры, напрыклад гарады Ніда і Паланґа. Менш важны, але таксама расьце прыцягальнасьць для турыстаў гарадоў Вільні і Коўні.

[рэдагаваць] Культура

Асноўны артыкул: Культура Летувы

[рэдагаваць] Пераходная зона

З пункту гледжаньня культуры Летува знаходзіцца ў зоне пераходу. На захадзе краіны, пры Балтыйскім моры, ёсьць відавочны ўплыў ганзейска-паўночна-эўрапейскіх архітэктурных і фальклёрных традыцый — нямецкай, дацкай і швэдзкай культураў. З часоў уваходжаньня ў Вялікае Княства Літоўскае праз прыняцьце каталіцтва ў першую чаргу ў архітэктуры зьявіліся італійскія элемэнты (Сабор часоў Рэнэсансу ў Вільні).

Усход і поўдзень Летувы традыцыйна быў пад моцным беларускім, пазьней таксама польскім уплывам. У гарадах да Другой Сусьветнай Вайны была шматлікая жыдоўская дыяспара.

[рэдагаваць] Сусьветная культурная спадчына UNESCO

Старое места Вільні ўваходзіць у Сусьветную Культурную Спадчыну паводле UNESCO, гэтаксама як і дзюны на Куршскай касе і старажытныя гарадзішчы ў Кернаве.

[рэдагаваць] Помнікі

Нацыянальным сымбалям Летувы зьяўляецца Крыжовая Гара (па-летувіску: Kryžių Kalnas) ля Шаўляў.

[рэдагаваць] Паганскія помнікі

Культура Летувы, як апошняга хрысьціянізаванага рэгіёну Эўропы, багатая на паганскія элемэнты. Распаўсюджаныя рэшткі культаў розных бажкоў, у першую чаргу побытавых (дамавік, лазьнік, лесавік і іншыя). Край багаты старажытнымі паганскімі помнікамі, капішчамі. У Коўні ёсьць музэй паганства, а ў Юодкрантэ - "Вядзьмарская гара".

[рэдагаваць] Глядзі таксама

  • Вядомыя летувісы



Краіны Эўропы
Азэрбайджан | Альбанія | Андора | Армэнія | Аўстрыя | Баўгарыя | Беларусь | Босьнія і Герцагавіна | Бэльгія | Ватыкан | Вугоршчына | Вялікабрытанія | Гішпанія | Грузія | Грэцыя | Данія | Ірляндыя | Ісьляндыя | Італія | Казахстан¹ | Кіпр | Латвія | Летува | Ліхтэнштайн | Люксэмбург | Малдова | Мальта | Манака | Нарвэгія | Нідэрлянды | Нямеччына | Партугалія | Польшча | Расея¹ | Рэспубліка Македонія | Румынія | Сан-Марына | Славаччына | Славенія | Сэрбія | Турцыя¹ | Украіна | Фінляндыя | Францыя | Харватыя | Чарнагорыя | Чэхія | Швайцарыя | Швэцыя | Эстонія
Залежныя тэрыторыі: Акратыры | Выспа Мэн | Гернсі | Гібралтар | Ян Маен | Джэрсі | Дэкелія | Свальбард | Фарэрскія выспы
¹ Часткова знаходзіцца ў Азіі


Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы (NATO) Сьцяг NATO
Баўгарыя | Бэльгія | Вугоршчына | Вялікабрытанія | Гішпанія | Грэцыя | Данія | Злучаныя Штаты Амэрыкі | Ісьляндыя | Італія | Канада | Латвія | Летува | Люксэмбург | Нарвэгія | Нідэрлянды | Нямеччына | Партугалія | Польшча | Румынія | Славаччына | Славенія | Турэччына | Францыя | Чэхія | Эстонія
Кандыдаты: Альбанія • Рэспубліка Македонія • Харватыя