Galleg (e Yezh Gwened)

Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor


Ar pennad mañ a zo skrivet e yezh gwened hag e peurunvan.

Er galleg zo ur langaj roman get ur substrat galianek hag ur superstrat frankek. Chanchet en-des doh é du, diar volanté tolpadeu tud gouianset (èl tud er Pléiad) pé enstitusioneu (èl en Académie Française). Ba famill er langajeu galloroman ema er galleg. Pe vezè kaojet ur bochad langajeu doh a-bep-sort familleu bar Frans (hag e vè groeit « patois » anehè get dismégans, hag e zo moaian da zisparti dré ziù famill vraous, langajeu oïl ban hanternoz, langajeu ok bar hreisté, hag e zo ur lodenn ag er famill oksitan-ha-katalan pé oksitan-ha-roman), nend é er galleg, hag e zo langaj er Léz, nameit ur meskaj litérèr a lod anehè, ré oïl surtout.


Galleg

Men é vè kaojet: Frañs, Belgia, Suis, Kanada, Aod an Olifant ha 47 bro aral.
Niùér a dud hag er haoja: 130 milion
Renk: 11
Guéen
renkein:

Indez-europeg

  • Langajeu italek|Italeg
    • Romaneg
      • Langajeu italek er Huh-Hiol|Italeg er Huh-Hiol
        • Italeg er Huh-Hiol|Kuh-Hiol
          • Ibéro-gallik
            • galloroman|Galloroman
              • Galloréteg
                • langajeu oïl|Langajeu oïl
                  • Galleg
Statud ofisiel
Langaj ofisiel : Frañs, Belgia, Suis, Kanada hag 21 vro aral
Ba pen en treu é ma : en Académie française, en Délégation générale à la langue française et aux langues de France, Service de la langue française (Belgique), Office québécois de la langue française, les Conseils supérieurs de la langue française de France, de Belgique et du Québec
Kodein
ISO 639-1: fr
ISO 639-2(B): fre
ISO 639-2(T): fra
SIL: FRN

Taolenn

[kemmañ] Istoér

D’er liesan é vè laret éh é er hetan testen skrivet é proto-halleg (pé romana linguaroman (langaj)|roman) Serments de Strasbourg (Touéadelleu Strasbourg) é 842. Mod arall, en taol ketan ma oè bet kaoj ag ur langaj roman e oè é 813, de gevér sinod Tours. En desten litérèr ketan ér langaj-sen zo bet skrivet tro-dro de 880. Heneh é "Séquence de sainte Eulalie", mè moaiand so laret ema bet skrivet en desten-sèn é pikareg kentoh aveit é galleg én guirioné. É ma ret laret ne chervija ket de galz a dra gober un diforh étré "langaj" ha "parlant-bro": n'es ket moaian spésein en treu én ur feson kren ha fur. Ér blé 1539 é laka lézen Villers-Cotterêts er galleg langaj er Guir hag en administrasion.

Aveit en istoér zo tu de uélet pemp stad én évolusion er langaj, hag en-des chanchet a-dammigeu ag ur stum d'en aral (ér skuérieu de heul hor-bo dahlet skritur er vollerion. Chanchet é bet un tammig a-gaost bout ésoh de lén). Tuieu aral e zo de zispartiein maréeu dishaval évolusion er langaj, ha nend é er ré-sen nameit fesonieu de laret é pèh amzer é ma bet skrivet un desten é-kevér stad er langaj. Er feson de renkein stadeu er langaj e ganiamb édan n'é ket groeit ar er grammel hembkin, mè ar er skritur eùé:

  • roman (langaj)|roman :
    • IXvet k., Touéadelleu Strasbourg (842) :
Pro deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d’ist di in avant, in quant deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon fradre Karlo et in aiudha et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dist, in o quid il mi altresi fazet, et ab Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui meon vol cist meon fradre Karle in damno sit,
  • galleg koh (Xe-XIIIvet k.) :
    • Xvet k., Buhé Sant Léger (tro-dro de 980) :
Domine Deu devemps lauder / Et a sos sancz honor porter. / In su’amor cantomps dels sanz / Quœ por lui augrent granz aanz,
    • XIIvet k., Soñnen Roland (tro-dro de 1170) :
Seignurs baruns, a Carlemagnes irez ; / Il est al siege a Cordres la citet. / Branches d’olives en voz mains porterez, / Ço senefiet pais e humilitet,
    • XIIvet k., Alexandre de Bernay, Roman d'Alexandre (tro-dro de 1185) :
Li mengiers est tous pres, que li quieu l’ont hasté, /Puis sont li siege fait et li tapit geté. / Li chevalier s’assieent qant il orent lavé / Et on lor a le vin en hanas aporté,
    • XIIe-XIIIvet k., Jehan Bodel, Brunain la vache au prestre (fabliau ; étré 1165 ha 1210) :
Nus hom mouteploier ne puet / Sanz grant eür, c’est or del mains. / Par grant eür ot li vilains / Deus vaches, et li prestres nule. / Tels cuide avancier qui recule,
  • galleg kren (XIVe-XVe/XVIvet k.) :
    • XIVvet k., les Enseignemenz (livr segredeu kegin, entre 1304 et 1314) :
Por blanc mengier — Se vos volez fere blanc mengier, prenez les eles e les piez de gelines e metez cuire en eve, e prenez un poi de ris e le destrempez de cele eve, puis le fetes cuire a petit feu, e puis charpez la char bien menu eschevelee e la metez cuire ovec un poi de chucre,
    • XVvet k., François Villon, er Lais ou le Petit Testament (vers 1456) :
Le regart de celle m’a prins / Qui m’a esté felonne et dure ; / Sans ce qu’en riens j’aye mesprins, / Veult et ordonne que j’endure / La mort, et que plus je ne dure,
  • galleg klasik (XVI-XVIIe/XVIIIvet k.) ;
    • XVIvet k. Louïze Labé, Sonnets (étré 1545 ha 1555) :
Je vis, je meurs : je me brule et me noye. / J’ay chaut estreme en endurant froidure : / La vie m’est et trop molle et trop dure. / J’ay grans ennuis entremeslez de joye,
    • XVIIvet k., Charles Perrault, Peau d’Âne (1694) :
Il était une fois un Roi, / Le plus grand qui fût sur la Terre, / Aimable en Paix, terrible en Guerre, / Seul enfin comparable à soi : / Ses voisins le craignaient, ses États étaient calmes.
  • galleg modern (adal en XVIIIvet k.).

[kemmañ] Litératur

E-mesk er hetan obéreu pouizus :

  • La Chanson de Roland (Roland, Charlemagne, Olivier, Ganelon)
  • Le roman de Renart (Goupil, Ysengrin)
  • Romanteu Chrétien de Troyes
  • Gargantua get François Rabelais
  • Défense et illustration de la langue française

[kemmañ] Galleg a-vreman

Hiniù é er galleg er langaj ofisiel nameiton én é-leih a vroieu, ha groeit é vè geton é mar a gani aral. Lod ag en nasioneu hag e implia er langaj-sen e zo én Organisation internationale de la Francophonie (Kompagnuneh enternasional er Broieu é-men é vè kaojet galleg). A-verped é ma bet skrivet er galleg get en alfabet latin. A-houdé er XVIvet kantvléad é vè impliet signeu bihan hag e vo réolenneu édantè adal en XVIIIvet kantvléad.


Er galleg zo langaj ofisiel er Honvension Mètre, hag e laka unitéeu diazé er sistem enternasional|unitéeu muzul ér fizikieh. Heneh e zo unan a uigent langaj ofisiel en Unañnigeh European.


[kemmañ] Implij ar galleg er bed

La langue française dans le monde Légende: Glas teñval: yezh vamm ; Glas: yezh ar velestradurezh ; Glas sklaer: yezh sevenadur ; gwer: minorelezhioù galleger.
Brasaat
La langue française dans le monde Légende:
Glas teñval: yezh vamm ;
Glas: yezh ar velestradurezh ;
Glas sklaer: yezh sevenadur ;
gwer: minorelezhioù galleger.

Er galleg zo langaj ofisiel er broieu-man:

bro kaozeerion (yezh-vamm) poblañs stank. pob. gorread
(apeuprè) (Studi Gourhelen 2003) (/km²) (km²)
Frañs (doar-bras) 60 000 000 60 180 600 105 547 030
Républik demokratel Kongo 55 225 478 24 2 345 410
Kanada 6 700 000 32 207 000 3 9 976 140
(Kebek) 5 700 000
Madagaskar 16979 900 - 587 040
Aod an Olifant 16 962 500 - 322 460
Kameroun 15 746 200 - 422 277
Burkina Faso 13 228 500 - 274 200
Mali 11 626 300 - 1 240 000
Senegal 10 580 400 - 196 190
Belgia 4 000 000 10 290 000 - 30 510
Rwanda 7 810 100 - 26 338
Haiti 7 527 800 - 27 750
Suis 1 484 411 7 318 638 - 41 290
Burundi 6 096 156 - 27 830
Togo 5 429 300 - 56 785
Republik Kreizafrikan 3 683 600 - 622 984
Kongo 2 954 300 - 342 000
Gabon 1 321 500 - 267 667
Komorez 632 948 - 2 170
Djibouti 457 130 - 23 000
Luksembourg 454 157 - 2 586
Gwadeloup 442 200 - 1 780
Martinik 390 200 - 1 100
Vanuatu 200 000 - 12 200
Sechelez 80 469 - 455

Ha bout n'eo ket ofisiel eo ar galleg en eilvet langaj er broioù-mañ:

bro poblañs stank. pob. gorread
(Studi Gourhelen 2003 ) (/km²) (km²)
Aljeria 32 810 500 - 2 381 440
Tunizia 9 924 800 - 163 610
Maouritania 1 210 500 - 2 040
Maroko 31 689 600 - 446 550

Ohpen eit kemet-sen zo paot-mat a hallegerion hoah én Egipt, én Indez (Pondichery), én Italia (Val d'Aoste), ér Laos, ér Maouritania, ér Rouantelezh-Unanet (Inizenneu Angl-ha-Normand), Stadoù- Unanet Amerika surtout (Louisiane ha Bro-Saoz Neùé) hag ér Viêt Nam.

Er Frankophonie zo ur gompagnuneh enternasional broieu hag a ouarnemanteu é-men é vè kaojet galleg.

E-kevér en istoér é ma bet er galleg langaj er penneu-bras hag er gomersizion é Bro-Saoz épad tro-dro 300 vlé, adal gounid en Normanted bedék 1362, ma'n-des er saozneg keméret léh er galleg aveit mat.

[kemmañ] Broieu é-men é ma er galleg er langaj ofisiel nameiton

  • Frañs
  • Benin
  • Burkina Faso
  • Républik démokratik er Hongo
  • Kongo
  • Aod en Olifant
  • Gabon
  • Ginea
  • Mali
  • Monako
  • Nijer
  • Kebek
  • Senegal
  • Togo

[kemmañ] Broieu é-men é ma er galleg unan ag er langajeu ofisiel

(1) Bar Stadeu Unañneit n'es ket a langaj ofisiel mè er galleg e zo anaùet a-renk get er saozneg tu-se a-houdé 1968, ma oè saùet er hCOFIDIL.

[kemmañ] Broieu é-men é vè impliet lies er galleg