Arc'heeg
Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor
Eon Arc'heeg |
Eoarc'heeg |
Paleoarc'heeg |
Mesoarc'heeg |
Neoarc'heeg |
An Arc'heeg a zo un eon douaronel lec'hiet kent ar proterozoeg. Termenet eo gant an amzeroniezh kentoc'h eget gant ar stratigrafiezh ha n'eo ket anavezet gant an Gomision Etrevroadel a-zivout ar Stratigrafiezh e zerou. Lec'hiet e vez ar peurliesañ etre 3.800 milion bloaz'zo ha 2.500 milion bloaz'zo.
[kemmañ] An Douar e-pad ar Arc'heeg
E deroù an arc'heeg e produe an Douar tri gwech muioc'h a gwrezder eget hizi. Kalz brasoc'h e oa e oberiantiz zouarouriel. Ar grestenenn a oa moanoc'h ha rannet en un niver bras a blakennoù bihan gant kalz poentoù tomm, traoniennoù rift ha skaroù treuzfurmadur.
Betek fin an arc'heeg ne oa nemet rak-kevandirioù bihan ha a ziwalle an oberiantiz zourouriel greñv da douezañ. War dro ar poentoù tomm e furmas ar rak-kevandirioù-se. Meur a ando o-doa : magma mafek o teuziñ reier felsek, damdeuzadeg reier mafek pe treuzfurmadur reier felsek goueledennek.
Oksijen ebet e oa e-barzh an atmosferenn. An hinad a oa heñvel a-walc'h ouzh hini a-vremañ, war a seblant, daoust d'an Heol bezañ kalz gwanoc'h, rak pinvidik tre e gazioù--efed-ti-gwer (CO2 dreist holl met metan e oa an atmosferenn).
[kemmañ] Douarouriezh arc'heek
Daoust ma'z eus un nebeut mein koshoc'h, ar furmidigezhioù roc'hek koshañ a zeus eus an arc'heeg pe eus penn an hadeeg. Kavout a reer reier arc'heek e Groenland, ar skoed kanadiat, kornôg Aostralia ha su Afrika. Daoust ma voe furmet ar c'hevandirioù e-pad ar maread-se, 7% ar c'hratonoù, hepken, a zo kenaozet eus reier arc'heek. Krediñ a reer e voe stummet 5-40% hepken eus ar grestenenn gevandirel e-pad an arc'heeg.
Ar reier eus an arc'heeg a vez alies goueledennoù treuzfurmet evel ar grauwacke, ar mein-lec'hid, ar goueledennoù volkanek hag ar Bandennadoù houarnek. Ur furmidigezh rizhel eus ar maread a zo ar Gourizoù a vein glaz, ur regennad a reier treuzfurmet izel hag uhel o ferzh. Ar reier uhel o ferzh a zeu eus gwaregoù eneziad tra ma deu ar re izel o ferzh eus goueledennoù morel. Krediñ a reer ez eo at Gourizoù a vein glaz roudennoù rak-kevandirioù kozh.
[kemmañ] Buhez arc'heeg
Kavout a reer fosiloù a stromatolitoù e-pad an holl varead ha bakteri er chertoù. Un nebeut fosiloù a arc'heaed a voe bet kavet ivez. Krediñ a reer e oa buhez war an Douar e-pad an holl arc'heeg met eus garvevien eeun tre, Prokaryota o anv. N'anavezer fosiloù ebet eus eukaryoted met ne dalvez ket e tiouere. Posupl eo n'o-deus lezet fosil ebet.