Darowen
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Mae Darowen, neu Dar Owain, yn bentref a phlwyf yng nghantref Machynlleth, sir Drefaldwyn, Gogledd Cymru, 6 milldir i'r Dwyrain wrth Ogledd, o dref Machynlleth, yn cynnwys poblogaeth o 1227, yn ol deiliadeb 1861. Y mae y plwyf hwn, arwyddoccad enw yr hwn yw, Derw Owain, neu, Tref Owain, yn cael ei ffinio ar y gogledd orllewin gan yr afon Dyfi, ac ar y gogledd ddwyrain, gan yr afon Twymyn, yr hon sydd yn ymarllwys i'r Dyfi, ar ei ben gogleddol; a chynhwysa tua naw mil o gyfeiriau o dir; tu a'i haner wedi ei gau, ac o dan ammaethiad, a'r gweddill yn gyttiroedd, a phorfeldir defaid. Torrir llawer o fawn, o ansawdd ragorol o fewn y plwyf , y rhai a ddefnyddir yn danwydd yn y gymydogaeth. Y mae llawer o blwm wedi cael ei gyfodi yn y plwyf o bryd i bryd, yn enwedig yn Mwnglawdd Esgair galed, y Cwm bychain a Chwm Nant Ddu. Y mae y prif ffyrdd o Machynlleth i'r Drenewydd, trwy Carno, ac o'r Trallwm i Fallwyd, yn rhedeg trwy y parthau gorllewinol a gogleddol o'r plwyf hwn.
Ficeriaeth ryddhaol ydyw y fywoliaeth eglwysig, yn archddiaconiaeth, ac esgobaeth Llanelwy, ac yn nawddogaeth Esgob Llanelwy; fe'i sefydlwyd gan yr Esgob Robert Warton, yn y flwyddyn 1545, ar gais y rheithor, Rhisiard ab Gruffydd. Y mae y rheithoraeth (rectory) yn segur-swydd, trethedig ar lyfrau y deyrnas, i 10p. 17s. 11c., ac yn rhoddiad yr esgob, yr un modd a'r Ficeriaeth.
Yr eglwys, yr hon sydd gyssegredig i Sant Tudyr, a adeiladwyd yn yr arddull Seisnig foreuol; y mae yn gorwedd o fewn trefgordd Noddfa, enw sydd yn awgrymu fod braint noddfa yn perthyn i'r llanerch hon ar adreg dra boreuol; terfynau yr hon a nodid mae yn debyg gan dair carreg, un o ba rai a elwir "Carreg Noddfa," sydd yn sefyll tua milldir i'r dwyrain; a charreg fawr arall yn agos i dair llath o uchder o'r ddaear, tua milldir i'r dehau; ac un lai, tu a'r un pellder i'r gogledd ddwyrain. Y mae yma leoedd addoliad perthynol i'r Trefnyddion Calfinaidd a Wesleyaidd, a'r Annibynwyr, yn y plwyf. Tua haner milldir i'r gorllewin o'r eglwys, ar ben bryn y Fron Goch, yn maenol Noddfa, y mae olion hen wersyllfa; ac ar ben un arall, a elwir Bwlch Gelli lâs, y mae crug, neu garnedd, yn agos i ba un, ar ddefeittir y Berllan Deg, darganfuwyd amrywiol hen arfau rhyfel o brês, yn gynar yn y ganrif bresenol. Cafodd y Dr. John Davies, awdwr y Geiriadur Cymraeg a Lladin, a'r Gramadeg Cymraeg, ac un o gyfieithwyr y Beibl i'r iaith Gymraeg, ei benodi i reithoriaeth segur-swyddol y plwyf hwn gan yr Esgob Parry, yn y flwyddyn 1615; fe'i daliwyd wedi hyny gan Dr. Randolph, Esgob Rhydychain, yr hwn a ddyrchafwyd oddiyno i fod yn Esgob Llundain. Dywedir yn Achau Saint Prydain,fod Sant Tudyr, mab Arwystl Gloff, yr hwn oedd yn ei flodau yn y seithfed ganrif, wedi ei gladdu yma. Cynhelir Wyl-mabsant ar y 25ain o Hydref, yn flyneddol, neu y Sabbath cyntaf ar ol hyny; ac yr oedd defod neillduol, a elwid “Curo Tudyr,” yn nglyn a'r Gwylmabsant yma, yn yr hon arferai bechgyn gario pawl hir, neu gangen o bren, ar eu hysgwyddau; a'r lleill a'i curent â phastynau , er cadw côf, mae yn debyg, o'r erlidigaeth a ddyoddefoddasai y sant hwnw.
Yn y flwyddyn 1862, tynwyd hen lan y plwyf i lawr, yr hon fel yr ymddengys, adeiladasid yn y bedwaredd ganrif ar ddeg, ag ydoedd wedi mynedmor adfeiliedig yn y blynyddoedd diweddaf, fel yr oedd yn beryglus myned iddi. Yr un newydd, a adeiladwyd yn ol cynlluniad Mri. Poundley a Walker, ar y draul o 667p.; a chynhwysa eisteddleoedd i 202 o bobl, y rhai ydynt oll yn ddi ardreth.
Perthyna i'r plwyf, yng nghadwraeth y periglor, lawer o lyfrau duwinyddol, y rhai a roddwyd at wasanaeth y plwyfolion, gan Dr. Bray; yr hwn a anrhegodd amryw blwyfi yn y Dywysogaeth yn gyffelyb.
Y mae amryw goflechau o fewn yr eglwys;-Un i Mr Theodore Morgan, ac arno fedd-argraff Saesonaeg, a gyfansoddasai ef ei hun; ond pwy ydoedd, na pha fath ei sefyllfa, ni's meddwn unrhyw hysbysiad: yn unig prïodola ei iachawdwriaeth i Grist Iesu.-Un arall, i Humphrey Jones, Ysw., o'r Garthmill Hall, a Melyn-grug, Ustus yr Heddwch; yr hwn a fu farw yn y flwyddyn 1808; yn nghyd a'i Wraig, yr hon a fu farw yn 1793. Aeres y Rhiwfelen, yn y plwyf hwn, ydoedd hi.
Yn y fynwent y mae beddfaen ysgwar, ar un ystlys i'r hon y mae yn gerfiedig, goffadwriaeth am y Parch. Thomas Richards, yr hwn a fu yn ficer y plwyf am 37 o flyneddoedd; ac a fu farw yn 1837, yn 83 mlwydd oed. Ar yr ystlys arall, y mae coffadwriaeth am ei wraig, yr hon a fu farw yn 1841, yn 84 mlwydd oed. Ac ar un ystlys y mae coffäad canlynol am eu plant,-”Bu iddynt wyth o blant, Richard, Ficer Meifod; David, Ficer Llansilin; Thomas, Rheithor Llangyniew; Mary; John Lloyd, C.P. Llanwddyn; Jane; Elizabeth; a Lewis, Rheithor Llanerfyl; y rhai a gyfodasant y maen hwn, er cof am eu rhïeni hybarch.”
Llyfrau eglwys y plwyf, a ddyddiant o'r flwyddyn 1633. Ym mhlith periglorion y plwyf, cair enwau amryw o ddynion a gyrhaeddasant enwogrwydd yn yr eglwys, a'r byd llenyddol, megys y Dr. John Davies, (Mallwyd), awdwr y “Geiriadur Cymraeg a Lladin” &c., yr hwn a fu yn beriglor y plwyf yn 1615. Y Dr. William Worthington, awdwr, a phregethwr nodedig. Y Dr. Randolph, a fu yn Esgob Rhydychain, a Llundain wedi hyny. Nid oedd swyddau y perigloriaid (rectors) hyn, ond segur-swyddau, (sinecures). Cofnodir yn un o lyfrau y plwyf, yn 1711, fod y degwm wedi ei osod am dair blynedd, am y swm o 28p. y flwyddyn, i ddau o'r plwyfolion. Y mae y periglordy yn ymylu ar y fynwent. Ceir cofnodiad yn un o'r Registers, dyddiedig 1635, fel y canlyn; “adeiladwyd ficerdy Darowain, gan yr Esgob Robert, (Warton), ar ddymuniad Richard ap Griffith, y Rector; yn y flwyddyn 1545.” Tynwyd yr hen ficerdy hwn i lawr yn 1849, ac adeiladwyd yr un newydd presenol, am y swm o 570p.
Yr oedd Bywiolaethau y plwyf gynt, yn gynwysedig o Rectoriaeth, a Ficeriaeth; ond y maent yn yn awr wedi eu huno. Yn 1845 pan y gwnaed y “Tithe Commutation Survey” am y plwyf, cafwyd fod 10,000 o erwau ynddo, o dan daliad o wahanol amrywiaethau o ddegwm; ac yn unol a'r gyfraith i wastadau y degwm, gosodwyd fod Tithe-rent charge o 183p. i fod i'r ficer, ac i'r Rector 155p. Gwnaed yn y flwyddyn 1856, drefniad gan y Dirprwywyr Eglwysig, i drosglwyddo iddynt hwy ei hunain, y Rectoraeth segur-swyddol; a chyfnewidiasant hwythau y fywoliaeth, i fod yn Rectoriaeth; gan ddileu y Ficeriaeth, ac ychwanegu y cyflog blaenorol, o 40p. 15s. 7 1/4c. yn flynyddol. Y mae 23erw. 2r. 7p., o dir eglwysig (glebe) yn perthynu i'r fywoliaeth. Pan y gwnaeth y Pab Nicholas, yn 1288 Drethiad o holl diroedd yr Eglwys, er mwyn cynorthwyo Edward I. yn ei ryfelgyrchoedd yn y dwyrain, gosodir allan yn y trethiad hwnw, werth Bywoliaeth Darowen, fel y canlyn.
“Ecclesia de Darewyntax' Rectoria..........£4 0 0 Et quia Rector alibi benefic' Vicaria.......2 0 0”
Y trethiad i'r Brenin Edward I. ar y Rectoriaeth, ydoedd 8s. a'r Viceriaeth, dim. Ymddengys wrth y Trethiad yma, fod Llanbrynmair y pryd hyn yn gapel o dan Eglwys Darowain.
Yn y “Valor Ecclesiasticus Tempore Harry VIII.,” gosodir allan werth y Tiroedd, a Bywoliaeth y plwyf, fel y canlyn;
“Rectoria de Darrowen.
Valet in gross' coibz annis p'scrutin' & exami' ac' commiss' &c. ..................xijl. Inde in rep 'is' viz. Lactualibz ep'o, xiijs. iiijd. P'cur' annual', vjs. viijd. P'cur' visit' jux'a rat', ijs. ijd. ..............xxijs. ijd. Et valet clare coibz annis. .............xl. xvijs. xd. Inde p' x'ma p'te d'no Regi debit'. xxjs. ixob'.”
Y mae gan y gwahanol Enwadau ymneillduol, gapelau yn y llan, a'r pentrefydd eraill yn y plwyf. Y mae yn y plwyf, ysgol ddyddiol, perthynol i'r Eglwys Wladol; yr Ysgoldy a godwyd, yn 1841; cyfranwyd tuag at ei adeiladu gan y pwyllgor Addysg. Traul ei adeiladu ydoedd 200p. Y mae ysgolion dyddiol bychain yn Abercegir, ac yn y Byrhedyn; ond ychydig ydyw awydd y plwyfolion hyd yn hyn, am anfon eu plant i gael addysg ynddynt.
Elusenau. Mewn hen dir-lyfr, dyddiedig Gorphenaf, 1791, dywedir am yr Elusenau, fod yn llaw Humphrey Jones o'r Rhiwfelen, Yswain, 15p.: yn cynwys 5p. a adawyd yn Ewyllys Richard Rowland, boneddwr; 5p. arall a adawyd gan Rowland ap Prichard o Gefncoch; a 5p. arall adawyd gan Thomas Jones, o Rhosdyrnog; llog y 15p. hyn, a gyfrenir yn y Nadolig, gan y wardeniaid a'r overseers, i'r personau tlottaf yn y plwyf.-Bod yn llaw Richard Jones o'r Berllan Deg, boneddwr, 21p. 15s. llog pa rai a delir yn flynyddol [h.y. yn 1791]. Bod ardreth Ty a elwid yn Ffridd fach, yn mhlwyf Llanbryn mair, yr hyn a adawyd gan Derwas Griffith, boneddwr, yn 1669, yn cael ei osod am 1p. 15s. yn y flwyddyn, at wasanaethtlodion y plwyfydd Darowen, a Chemmaes; hanner i bob un, a delir yn flynyddoli'r wardeniaid a'r overseers tlodion, plwyf Darowen, ac a gyfrenir yn mhlith y tlodion.
Y symiau a dderbynir yn bresennol, (1871), ac a renir cydrhwng y tlodion bob Nadolig, ydynt fel y canlyn. Gan J. O. Jones, Ysw., Dolycorsllwyn, 15s. allan o ystad y Rhiwfelen sef llog y 15p. crybwylledig, a chyfran (3p. 10s.) o ardreth flynyddol y Ffridd fach yn Llanbrynmair. Y cyfan a dderbynir ac a gyfrenir yn bresennol i'r tlodion, yn elusenau yn y Nadolig, yw 4p. 5s. Ni thalwyd dim llog ar yr 21p. 15s., a nodwyd uchod, fel yn nwylaw Richard Jones, o'r Berllan deg, er's llawer blwyddyn. Dywed hen dir-lyfr arall, dyddiedig 2 Mehefin 1748 bod Bond yn awr i'w gweled yn mhlith papurau y plwyf.
Hynafiaethau. Trefddegwm y Noddfa, medd traddodiad, a elwid felly oddiwrth bod yr eglwys o'i fewn, a'i bod yn “noddfa” neu ddiogelwch i ryw fath o ddrwg-weithredwr, yn erbyn cyfreithiau y wlad. Nodir allan gan draddodiad, derfynau tir y “noddfa;” yn dri ochrog, gan gynwys i fewn yr Eglwys. Y terfynau oeddynt y tri maen hir, a welir eto yn sefyll, un yn Rhosdyrnog, mesura hwn 6 troedfedd o uchder, wrth bedair ar ddeg o amgylchedd; y llall ar y Cefn coch uchaf; yn mesur pum troedfedd o uchder, wrth bymtheg o amgylchedd; a'r trydydd, yn Cwmbychan mawr. Eu pellder, bob un, oddiwrth yr Eglwys, sydd oddeutu milldir. Pwy bynnag a allai ddianc tu fewn i'r terfynau hyn, cyn i'r dialydd ei ddal, yr oedd yn ddiogel rhag cosp. Gelwir carreg y Cwmbychan mawr, o dan yr enw “Carreg y Noddfa;” yr oedd hwn ar un adeg yn faen o gryn faintioli, ond gwnaed difrod o hono, drwy ei ddinystrio â phylor, er mwyn yr elw o gael y defnyddiau at adeiladu; ac nid oes yn awr yn aros, ond pedwar dernyn o hono. Saif y tri maen hyn, bob un yr gyfagos i brif ffyrdd yn arwain i'r Llan; arweinia un o gyfeiriad Llanbrynmair, un arall o Bont dol gadfan, a'r llall o Abercegir. Y mae yn agos i Pencraig, lanerch a elwir wrth yr enw “Pant y noddfa.” Y mae lle hefyd a elwir “Bryn y crogwr,” lle medd traddodiad, y byddent yn crogi drwg weithredwyr, ynghyd a'r rhai hyny nad oedd iddynt hawl noddfa o herwydd eu trosedd. Rhoddwyd y fraint o gael “noddfa,” i ychydig o leoedd gan y Tywosogion; ond cwttogwyd rhagorfreintiau y noddfeydd hyn yn fawr, gan gyfreithiau a basiwyd yn amser Harry'r VIIIed. (27 Hen. VIII. c. 19, a 32 Hen. VIII. c. 12), ac wedi hyny, yn amser Iago I. (21 James I. c. 28), llwyr ddilewyd hwy. Ar dir y Berllan deg, cafwyd amryw arfau rhyfel. Yn agos i Bwll y Gelli las, ar dir y Cefncoch gwyllt, y mae olion Tommen, un o gladdfeydd cynfrodorion y wlad. Y mae yn awr wedi ei chwalu hyd o fewn tair troedfedd i arwyneb y ddaear; ei thraws-fesur ydyw pymtheg a'r ugain o droedfeddi. A'r Penfrongoch y mae olion amddiffynfa, yn mesur oddeutu dau gant ac ugain llath o hyd; a chant a deg llath o'i led; ac o'i hamgylch, y mae amryw ffosydd, a gwrth gloddiau. Ar dir y Castell, y mae hen amddiffynfa; y mae'r enw yn awgrymu hyn; ymddengys bod rhyw fath o furiau cerrig wedi bod o'i hamgylch, a chludwyd llawer o honynt, i adeiladau y tŷ ffarm, a'r adeiladau allan. Y mae un ystafell o'r Castell, yr hon a ellir ei olrhain, yn mesur tair troedfedd ar ddeg o hyd, wrth saith ar hugain o led. Gerllaw amaethdy y “Caerseddfan,” yr hwn a arwydda gorsedd-fan, neu lŷs, y mae ar y bryn, gaer, a elwir wrth yr enw Caerseddfan. Dywedir mai yma y byddai llŷs (court) yn ymgynnull, ar wahanol amserau, i derfynu dadleuon, ac i roddi barn a dedfryd. Y mae cofnodiad yn llyfrau y plwyf, mai yn 1760 y dechreuwyd offrymu wrth gladdu, &c. Byddai yr offrymau hyn wrth gladdu; medd ysgrif anghyhoeddig wrthym, yn cael ei ystyried fel math o fenthyg, i'r perthynasau i'w ad-dalu, pan ddygwyddai y cyffelyb amgylchiad mewn teulu; offryment i'r person, ac i'r clochydd; a byddai hefyd gasgliad yn cael ei wneud tuag at gael diod boeth (spiced ale), yr hwn a ddygid o'r dafarn at borth y fynwent, ynghyd a chaccen, ac yno y rhenid cwpanaid o'r ddiod, a chaccen, i bob un wrth fyned allan.
Tai. Yn yr Hirddol yr oedd un Lewis Jones yn byw yn nechrau y ganrif ddiweddaf, a chrybwylla, John Davies o Lansilin, yn ei waith ar achyddiaeth, tu dal 48 [1716] ei fod yn disgyn o Gadwgan o Nannau, o hil Bleddyn ap Cynfryn. Esgair gadwyth sydd ffermdŷ, ac iddo y traddodiad hyn,-fod ar ryw adeg ar ol brwydr, i wyth o ddynion ddianc i lechu i'r coedydd gerllaw, ac yno gwnaethant luesty-o hyn y mae'r enw Cadw-wyth wedi dyfod. Yn Abergwidol, yr oedd palas Meredydd ap Rhys ap John ap Lewis, yr hwn a briododd Ellen, ferch John Wynn o'r Ynys maengwyn. Llythyr cymmun pa un sydd eto ar gael, dyddiedig 17 Mawrth, 1616. Y mae yr ymddangosiad allanol i dy Abergwidol, yn awgrymu ei fod yr amser a basiodd, yn dŷ cyfrifol.