Llywelyn ap Gruffudd

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Llywelyn Ein Llyw Olaf (Llywelyn ap Gruffudd) (~1230 - 11 Rhagfyr, 1282), oedd tywysog olaf annibynol Cymru gyfan cyn i Gymru gael ei choncro yn gyfangwbl gan Edward I, Brenin Lloegr. Roedd yn fab i Gruffudd ap Llywelyn ac yn ŵyr i Lywelyn Fawr.

Sylweddolodd Llywelyn mai'r unig obaith i Gymru oedd iddo ef fod yn dywysog Cymru, a chasglodd ynghyd fyddin gref. Roedd rhaid i bethau ddod i ben ac fe gafwyd brwydr hir a ffyrnig rhwng Llywelyn ag Owain, Dafydd a Rhodri ei frodyr. Llywelyn fu'n fuddugol ym Mrwydr Bryn Dewin.

Aeth Llywelyn o nerth i nerth ar ôl Brwydr Bryn Dewin. Enillodd yn ôl y Berfeddwlad, a meddiannu Ceredigion ac yna i Ddyfryn Tywi ac enillodd dir y Normaniaid hyd at Sir Benfro. Yn ffodus i Lywelyn roedd y barwniaid wedi codi yn erbyn y brenin Harri III o Loegr. Erbyn 1263 daeth yn ryfel cartref dan arweiniad Seimon de Monfort. Pan ddaeth y gwrthryfel i ben sylweddolodd Llywelyn y gallai Brenin Lloegr fod yn fygythiad eto ac felly arwyddodd Cytundeb Trefaldwyn.

Fe wnaeth Brenin Lloegr gydnabod am y tro cyntaf a'r tro olaf Gymro yn Dywysog Cymru yn y cytundeb hwn. Cafodd Llywelyn hefyd gadw y tiroedd yr oedd wedi eu hennill, ac fe wnaeth y brenin ganiatau priodas rhwng Llywelyn ac Eleanor de Montfort er ei bod hi a'i theulu yn Ffrainc. Fe wnaeth Llywelyn gytuno i dalu gwrogaeth a'i deyrngarwch i'r brenin.

Yn 1272 bu farw Harri III Brenin Lloegr. Cododd Llywelyn Gastell Dolforwyn ger Trefaldwyn. Ar ôl i Edward gael ei goroni yn frenin Lloegr gwysiodd Llywelyn i dalu teyrngarwch iddo ond gwrthododd Llywelyn am meddai ef fod ei ddau frawd, Gruffydd, arglwydd Powys a Dafydd yn cael lloches gan Edward I o Loegr ac y byddai'r daith yn beryglus iddo oherwydd hynny. Daeth cyfle i'r brenin ddial yn fuan iawn. Roedd darpar wraig Llywelyn, Eleanor de Montfort yn hwylio i Gymru er mwyn priodi, ond fe ymosododd morwyr Edward arnynt gan gymryd hi a'i brawd yn garcharorion.

Yn raddol collodd Llywelyn ei dir ac erbyn gaeaf 1276 dim ond Gwynedd oedd yn eiddo iddo fe. Gwelodd y brenin ei gyfle a bu raid i Lywelyn dderbyn telerau Trefniant Aberconwy 1277.

Blwyddyn ar ôl Trefniant Aberconwy fe gytunodd Edward I i Lywelyn briodi Eleanor yn 1279 a bu heddwch rhyngddynt am gyfnod. Ond pan ymosododd Dafydd ap Gruffudd, brawd ifanca Llywelyn ar y Saeson, bu raid i Lywelyn gefnogi'r ymosodiad, gan fod y Cymry yn anesmwytho yn arbennig lle oedd Edward wedi penodi Saeson i fod mewn grym.

Cafwyd buddugoliaeth ger Culfor Menai ac hefyd cafodd y Cymry lwyddiant yng Ngheredigion a Dyffryn Tywi. Mentrodd Llywelyn ddod o'i loches yn Eryri a mynd i'r Canolbarth. Yno cafodd Llywelyn ei ladd mewn sgarmes annisgwyl yng Nghilmeri / Pont Irfon ger Llanfair ym Muallt.

Ar ôl marwolaeth Llywelyn bu ei frawd Dafydd yn rheoli Gwynedd, ond does erioed arweinydd cyn gryfed â Llywelyn wedi bod ar Gymru ag eithrio Owain Glyndwr efallai. Daeth cyfnod y tywysogion Cymreig annibynnol i ben.

Bu Gwenllian, merch Llywelyn, farw yn 1337.

Heddiw dyfernir Gwobr Goffa'r Tywysog Llywelyn ap Gruffydd gan Brifysgol Cymru i'r traethawd gorau ar gyfer gradd MPhil neu PhD.

[golygu] Llyfryddiaeth

J. Beverly Smith, Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru (Caerdydd, 1986). ISBN 0708308848