Νεοελληνική λογοτεχνία
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Με τον όρο Νεοελληνική λογοτεχνία αναφερόμαστε στην λογοτεχνία του νέου ελληνισμού. Οι περισσότεροι μελετητές ανάγουν τις αρχές της νεοελληνικής λογοτεχνίας ήδη στα βυζαντινά χρόνια, στα πρώτα γραπτά κείμενα σε δημώδη γλώσσα που εμφανίζονται κατά τον 11ο αι. περίπου. Κριτήριο της διάκρισης αυτής δεν είναι μόνο η γλώσσα των κειμένων, αλλά και το γεγονός ότι σε αρκετά από αυτά τα λογοτεχνικά έργα εμφανίζονται στοιχεία που επιβιώνουν και παίζουν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της λογοτεχνικής παραγωγής μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Γι' αυτόν τον λόγο, και παρά τις ποικίλες απόψεις σχετικά με το θέμα των αρχών της νεοελληνικής λογοτεχνίας[1], τα σχετικά εγχειρίδια ξεκινούν την εξέταση της νεοελληνικής λογοτεχνίας από τα δημώδη κείμενα των τελευταίων αιώνων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Πίνακας περιεχομένων
|
[Επεξεργασία] Η νεοελληνική λογοτεχνία ώς το 1453
Το πρώτο γραπτό μνημείο σε δημώδη γλώσσα, το οποίο θεωρείται γενικά ότι σηματοδοτεί την αρχή της νεοελληνικής λογοτεχνίας, είναι το Έπος του Διγενή Ακρίτα, του 11ου αι. Από τον επόμενο αιώνα (12ο), έχουμε μια σειρά σατιρικών και ηθικοδιδακτικών ποιημάτων. Τα λεγόμενα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα, που απευθύνονται στους αυτοκράτορες Ιωάννη Β' Κομνηνό και Μανουήλ Κομνηνό, εξιστορούν με σατιρικό τρόπο τα βάσανα του ποιητή από την ανυπόφορη γυναίκα του και την φτώχεια που ταλαιπωρεί τους ανθρώπους των γραμμάτων και σατιρίζουν τον κλήρο. Αντίθετα, ηθικοδιδακτικό στόχο έχουν τα ποιήματα Στίχοι γραμματικοί του Μιχαήλ Γλυκά και Ο Σπανέας.
Τα κυριότερα έργα της περιόδου μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους (1204) είναι δύο έμμετρα χρονικά, το Χρονικόν του Μορέως (14ος αι.) και το Χρονικό των Τόκκων (15ος αι.), τέσσερα έμμετρα ιπποτικά μυθιστορήματα (Καλλίμαχος και Χρυσορρόη, Βέλθανδρος και Χρυσάντζα, Λίβιστρος και Ροδάμνη, Φλώριος και Πλαντζιαφλώρα, Ιμπέριος και Μαργαρώνα) και έμμετρες διασκευές αρχαίων μύθων, συχνά από δυτικά πρότυπα (Ο Πόλεμος της Τρωάδος, Αλέξανδρος ο Βασιλεύς, Διήγησις πολυπαθούς Απολλωνίου του Τύρου, Αχιλληίς), καθώς και έμμετρες διηγήσεις με πρωταγωνιστές ζώα (Ο Φυσιολόγος, Ο Πουλολόγος, Ο Πωρικολόγος, Συναξάριον του τετιμημένου γαϊδάρου). Παράλληλα εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα καλλιέργειας της δημοτικής γλώσσας στις φραγκοκρατούμενες περιοχές, στις οποίες τους επόμενους αιώνες θα παρουσιαστεί άνθηση του νεοελληνικού λόγου. Στην Κύπρο τον 14ο αι. μεταφράστηκαν στην κυπριακή διάλεκτο τα γαλλικά νομοθετικά κείμενα Ασσίζες και τον 15ο γράφτηκε το Χρονικό του Λεοντίου Μαχαιρά και η Χρονογραφία του Γεωργίου Βουστρωνίου. Στην Κρήτη τα πρώτα λογοτεχνικά έργα είναι τα ποιήματα του Στέφανου Σαχλίκη και του Λεονάρδου Ντελλαπόρτα που έζησαν και έγραψαν στο δεύτερο μισό του 14ου αι.
[Επεξεργασία] Η λογοτεχνία ώς την απελευθέρωση (1453-1821)
[Επεξεργασία] Θρήνοι για την άλωση
Το σημαντικό γεγονός της άλωσης της κατάλυσης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μετά το 1453 δεν άφησε ανεπηρέαστη την λογοτεχνία: κάποια από τα πρώτα κείμενα που εμφανίστηκαν ήταν ανώνυμα ή επώνυμα στιχουργικά κείμενα αναφερόμενα στην άλωση, τα οποία είναι γνωστά ως Θρήνοι. Το πιο γνωστό από αυτά τα κείμενα είναι το Ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης. Άλλα παρόμοια κείμενα είναι τα Άλωσις Κωνσταντινουπόλεως, Θρήνος των τεσσάρων Πατριαρχείων, Θρήνος της Κωνσταντινουπόλεως.
[Επεξεργασία] Οι Φραγκοκρατούμενες περιοχές
Η μεγαλύτερη λογοτεχνική άνθηση της περιόδου όμως προήλθε από τις περιοχές που τελούσαν υπό φράγκικη κυριαρχία και ώς ένα βαθμό οφείλεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ της ελληνικής και της δυτικής κουλτούρας. Τα αξιολογότερα λογοτεχνικά δείγματα της περιόδου προέρχονται από την Κύπρο, την Ρόδο, την Κρήτη και τα Επτάνησα.
[Επεξεργασία] Ρόδος, Επτάνησα και Κύπρος
Από την Ρόδο προέρχεται μια συλλογή ερωτικών ποιημάτων του 15ου αιώνα που είναι γνωστή με τον τίτλο Καταλόγια ή Ερωτοπαίγνια και ένα έμμετρο χρονικό με τίτλο Το θανατικό της Ρόδου, του Εμμανουήλ Λιμενίτη, που αναφέρεται στην επιδημία πανούκλας που έπληξε την Ρόδο το 1498-1499. Από τα Επτάνησα σώζονται τα στιχουργήματα του Κερκυραίου Ιάκωβου Τριβώλη Ιστορία του Ταγιαπιέρα (τυπώθηκε το 1528) και Ιστορία του ρε της Σκότζιας με την ρήγισσα της Εγγλιτέρας (τυπώθηκε το 1543) και του Ζακυνθηνού Μάρκου Δεφαράνα Λόγοι διδακτικοί του πατρός προς τον υιόν (1543) και Ιστορία της Σωσάννης (1569). Στην Κύπρο είχε αναπτυχθεί αξιόλογη πνευματική κίνηση μέχρι την άλωση από τους Τούρκους το 1571. Από τα μέσα του 16ου αι. προέρχεται μία συλλογή ερωτικών ποιημάτων, γνωστή με τον τίτλο Κυπριακά ερωτικά ποιήματα. Περιέχει 156 ποιήματα στην κυπριακή διάλεκτο, επηρεασμένα από την ιταλική ποίηση της Αναγέννησης και κυρίως από τον Πετράρχη. Σε αυτήν την συλλογή βρίσκονται τα πρώτα ελληνικά σονέτα.
[Επεξεργασία] Κρήτη
-
- Για περισσότερες πληροφορίες δείτε τα κύρια άρθρα Κρητική λογοτεχνία της Φραγκοκρατίας, Βιτσέντζος Κορνάρος και Γεώργιος Χορτάτσης.
Η λογοτεχνική παραγωγή στην φραγκοκρατούμενη Κρήτη διακρίνεται σε δύο περιόδους: η περίδοδος της προετοιμασίας (ώς το 1570) και η περίοδος της ακμής (1570-1669). Τα ποιήματα της πρώτης περιόδου έχουν περιεχόμενο σατιρικό, ηθικοδιδακτικό, ιστορικό και σπανιότερα ερωτικό. Από την περίοδο αυτή περισσότερο γνωστά είναι τα ποιήματα Απόκοπος του Μπεργαδή, η Κοσμογέννησις του Γεώργιου Χούμνου, τα ανώνυμα Γαδάρου, λύκου και αλεπούς διήγησις ωραία, Ο κάτης και οι ποντικοί, το Ερωτικόν ενύπνιον του Μαρίνου Φαλιέρου, το ανώνυμο Ριμάδα κόρης και νιού, η Συμφορά της Κρήτης του Μανόλη Σκλάβου.
Κατά την δεύτερη περίοδο σημειώνεται η μεγάλη άνθηση κυρίως του θεάτρου και η καλλιέργεια του κρητικού ιδιώματος που εξυψώνεται σε άρτια επεξεργασμένη λογοτεχνική γλώσσα. Ο σημαντικότερος συγγραφέας θεατρικών έργων είναι ο Γεώργιος Χορτάτσης, συγγραφέας του πιο διαδεδομένου θεατρικού έργου της εποχής, της Ερωφίλης, αλλά και της κωμωδίας Κατζούρμπος (ενδεχομένως και του Στάθη) και του ποιμενικού δράματος Γύπαρις ή Πανώρια. Άλλα θεατρικά έργα είναι η Θυσία του Αβραάμ (πιθανότα του Κορνάρου), ο Φορτουνάτος και ο Ζήνων. Από την ίδια περίοδο προέρχεται και το έμμετρο μυθιστόρημα Ερωτόκριτος του Κορνάρου καθώς και το ειδύλλιο Η Βοσκοπούλα.
[Επεξεργασία] Η πνευματική κίνηση στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα και στην Διασπορά ώς τον 17ο αι.
Εκτός από τις φραγκοκρατούμενες περιοχές, καθαρά λογοτεχνική παραγωγή δεν εμφανίστηκε στην υπόλοιπη Ελλάδα. Όμως στις ελληνικές κοινότητες της διασποράς (κυρίως της Βενετίας και στους κύκλους του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης άρχισε σταδιακά να αναπτύσσεται πνευματική κίνηση και να γίνονται προσπάθειες καλλιέργειας της ομιλουμένης γλώσσας, με στόχο την επικοινωνία με τον λαό. Αξιομνημόνευτος από αυτήν την άποψη είναι ο Νικόλαος Σοφιανός, Κερκυραίος λόγιος που έζησε τον 16αι. στην Βενετία και έγραψε γραμματική της νέας ελληνικής γλώσσας, η οποία όμως δεν δημοσιεύτηκε τότε. Η λαϊκή γλώσσα χρησιμοποιήθηκε κυρίως σε κείμενα θρησκευτικά, ομιλίες ή διασκευές θρησκευτικών κειμένων, όπως Η Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη του Ιωαννίκιου Καρτάνου (1536), ο Θησαυρός του Δαμασκηνού Στουδίτη (1561 περίπου), ένα από τα αγαπημένα λαϊκά αναγνώσματα που είχε πολλές επανεκδόσεις κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, οι Διδαχές του Αλέξιου Ραρτούρου (1560), ομιλίες και μεταφράσεις κειμένων του Μελέτιου Πηγά, Πατριάρχη Αλεξανδρείας (1549-1601) και του Μάξιμου Μαργούνιου (1530-1602).
[Επεξεργασία] Από την άλωση της Κρήτης ώς το 1821
Μετά την άλωση της Κρήτης το 1669 οι μόνες πνευματικές εστίες που απέμειναν ήταν τα Επτάνησα, ο ελληνισμός της Διασποράς και το Φανάρι, αλλά παράλληλα υπήρξε σταδιακή οικονομική και πνευματική άνθηση και στις τουρκοκρατούμενες περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας. Στα Επτάνησα κατέφυγαν πολλοί Κρήτες και διέδωσαν την λογοτεχνία τους. Αναπτύχθηκε ιδιαίτερα το θέατρο, αρχικά με παραστάσεις των κρητικών θεατρικών έργων και αργότερα με έργα επτανήσιων δημιουργών όπως οι Μιχαήλ Σουμμάκης και Πέτρος Κατσαΐτης.
[Επεξεργασία] Η πνευματική κίνηση στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα τον 17ο αι.
Η οικονομική και πνευματική κατάσταση στις υπόδουλες περιοχές κατά τον 17ο αι. παρουσίαζε σταδιακή άνοδο. Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε ο λεγόμενος «θρησκευτικός ουμανισμός», δηλαδή οι προσπάθειες της εκκλησίας να οργανώσει συστηματικά την εκπαίδευση, αλλά και η άνθηση του εμπορίου και η διευκόλυνση των μετακινήσεων που καθιστούσε ευκολότερη την επαφή μεταξύ των Ελλήνων της Διασποράς, του Φαναρίου και της ηπειρωτικής Ελλάδας. Πρωτεργάτης του θρησκευτικού ουμανισμού ήταν ο Κύριλλος Λούκαρις, πατριάρχης Αλεξανδρείας και Κωνσταντινούπολης. Ο Λούκαρις ίδρυσε τυπογραφείο στην Κωνσταντινούπολη και οργάνωσε την Πατριαρχική σχολή. Κατά την διάρκεια του 17ου αι. συνεχίστηκε η συγγραφή θρησκευτικών κειμένων σε λαϊκή γλώσσα, όπως η Αμαρτωλών σωτηρία του Αγάπιου Λάνδου και αφηγήσεις θαυμάτων και Βίων Αγίων από τους Ιωάννη Μορεζήνο και του Νεόφυτο Ροδινό. Τα πιο αξιόλογα όμως δείγματα καλλιέργειας της λαϊκής γλώσσας προέρχονται από τον Φραγκίσκο Σκούφο (1644-1697), συγγραφέα εγχειριδίου ρητορικής με εξαιρετικά παραδείγματα σε απλή γλώσσα και τον Ηλία Μηνιάτη (1669-1714), τον μεγαλύτερο ρήτορα της περιόδου. Οι Διδαχές του Μηνιάτη είναι κείμενα σε δημοτική γλώσσα με περίτεχνα επεξεργασμένο ύφος σύμφωνα με τους κανόνες του λογοτεχνικού μπαρόκ.
[Επεξεργασία] Το Φανάρι και ο ελληνισμός της διασποράς
Στην Βενετία συντέθηκε από έλληνες σπουδαστές του Φλαγγινιανού εκπαιδευτηρίου μία συλλογή ελληνικών ποιημάτων με τίτλο Άνθη ευλαβείας (1708). Μεγάλη πνευματική κίνηση υπήρχε επίσης στην Κωνσταντινούπολη, στους κύκλους του Πατριαρχείου και των Φαναριωτών. Στο αστικό περιβάλλον του Φαναρίου και των Ελλήνων της διασποράς (κυρίως παραδουνάβιες ηγεμονίες) διαμορφώθηκε η συνήθεια σύνταξης στιχουργημάτων ερωτικού περιεχομένου κυρίως που κυκλοφορούσαν σε ανώνυμες συλλογές, γνωστές ώς μισμαγιές. Από τους ίδιους κύκλους προέρχονται και κάποιες από τις πρώτες απόπειρες σύνταξης πεζών μυθοπλαστικών κειμένων: το Φιλοθέου πάρεργα του Νικόλαου Μαυροκορδάτου και οι τρεις σύντομες ιστορίες που δημοσιεύτηκαν ανώνυμα στην Βιέννη το 1792 ως Έρωτος αποτελέσματα.
[Επεξεργασία] Οι "πρόδρομοι"
-
- Για περισσότερες πληροφορίες δείτε τα κύρια άρθρα Αθανάσιος Χριστόπουλος, Ρήγας Φεραίος, Ιωάννης Βηλαράς
Ως «πρόδρομοι» χαρακτηρίζονται οι Αθανάσιος Χριστόπουλος, Ρήγας Φεραίος και Ιωάννης Βηλαράς για τον προδρομικό ρόλο τους στην διάδοση της παιδείας, την καλλιέργεια της δημοτικής γλώσσας και την επίδρασή τους σε μεταγενέστερους λογοτέχνες. Εμπνευσμένοι από τις ιδέες του διαφωτισμού είχαν στόχο τον φωτισμό του γένους και με πλούσιο πρωτότυπο και μεταφραστικό έργο στην δημοτική γλώσσα επιδιώξαν την πνευματική αναγέννηση του ελληνισμού. Ο Ρήγας μετέφρασε λογοτεχνικά και επιστημονικά έργα και μετέφρασε ελεύθερα κάποια διηγήματα του Γάλλου Rétif de la Bretonne στο έργο του Σχολείον των ντελικάτων εραστών, στο οποίο ενσωμάτωσε πολλά φαναριώτικά ποιήματα. Ο Αθανάσιος Χριστόπουλος εξέδωσε το 1811 την συλλογή ποιημάτων Λυρικά, με ερωτικό, αρκαδικό και βακχικό περιεχόμενο, για τα οποία χαρακτηρίστηκε «ο νέος Ανακρέων». Λυρικά ποιήματα πιο κοντά στην δημοτική γλώσσα καθώς και σατιρικά έγραψε και ο Ιωάννης Βηλαράς, τα οποία εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του. Ο Βηλαράς αξίζει βέβαια να μνημονεύεται και για την μαχητική υπεράσπιση της δημοτικής και για τις πρωτοποριακές ιδέες του, όπως αυτή της καθιέρωσης της φωνητικής ορθογραφίας, τις οποίες υποστήριξε στο βιβλίο του Ρομέηκη γλόσα (1815).
[Επεξεργασία] Η νεότερη ελληνική λογοτεχνία (1821 έως σήμερα)
[Επεξεργασία] Σημειώσεις
- ↑ Ενδεικτικά: Ε. Κριαράς, «Οι όροι "μεσαιωνικός" και "νεοελληνικός" στη γραμματολογία μας», Μεσαιωνικά μελετήματα. Γραμματεία και γλώσσα, Θεσσαλονίκη 1988 και ανακοινώσεις των Γ. Π. Σαββίδη, Στ. Αλεξίου, Ε. Γ. Καψωμένου, M. Vitti και H. Eideneier στο «Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας». Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συνεδρίου «Neograeca Medii Aevi», Βενετία 1993
[Επεξεργασία] Πηγές
- Κ.Θ.Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας,Ίκαρος, Αθήνα 1975
- Λ.Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1978
- M.Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Οδυσσέας, Αθήνα 2003