ملا فیضمحمد کاتب
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
ملا فیضمحمد کاتب هزاره از مورخان برجسته فارسینویس کشور افغانستان بود. فیضمحمد، پسر سعید محمد مغول معروف به هزاره محمد خوجه، در سال ۱۲۷۹ قمری در دهکدهای به نام «زردسنگ» از توابع قره باغ غزنی، چشم به جهان گشود و تحصیلات اولیه را در همان زادگاه خویش فراگرفت و سپس راهی نجف گردید و چندی در آن مرکز علمی به تحصیل پرداخت و مدتی در هند آنوقت، در شهرهای لاهور و پیشاور مشغول تحصیل شد و نیز مدت کوتاهی در قندهار نزد علمای اهل سنت تحصیل نموده است. اما بیشتر معلومات او در سایه مطالعات پیوستهای است که در کتابخانههای عراق، ایران، هند و افغانستان انجام داده است و در ضمن گردش در کشورهای مذکور با فرهنگها و ملیتهای مختلف و همچنین به زبانهای عربی، انگلیسی، اردو و پشتو آشنا شده است. او وقتی به وطن مراجعت میکند در شهر کابل سکونت اختیار کرده و به نویسندگی میپردازد. و بدین طریق حدود 50 سال از عمر گرانبهای او در خدمت علم و فرهنگ میگذرد و کتابهای ارزشمندی بیادگار میگذارد.
کاتب در پادشاهی عبدالرحمن خان بسمت منشی حضور کار کرده و اکثر تواریخ افغانستان به قلم او نوشته شده است.
کاتب مدتی عضو دارالتالیف وزارت معارف امانیه (دبیرخانه وزارت فرهنگ) بود و در عین حال به تدریس تاریخ و ادبیات در دبیرستان حبیبیه میپرداخت و از طرف دیگر کتب مدارس جدید را ویرایش میکرد. وی در دوران سلطنت امان الله شاه به عنوان مدعی العموم تعیین گردید که به مخالفت تعدادی از قبیله سالاران از جمله عبدالعزیزخان وزیر کشور مواجه گردید.
علامه کاتب در چندین رشته از علوم متداول زمان خویش، بویژه در رشتههای حکمت، تاریخ، ادبیات عرب، فقه، اصول، منطق، لغت، ستارهشناسی، حساب و جبر، جغرافیا و حتی علوم عصری مهارت داشت.
برای شناخت کاتب همین بس است که مریم هارونوا میگوید: «امروزه هیچ مورخ افغانستان شناس بدون مراجعه به کتب ملا فیض محمد نمیتواند اثر خویش را یک اثر جدی و پژوهشی بشمار آورد.
کاتب آثار زیادی از خود بجا گذاشته و آثار چاپ ناشده او به خط زیبای نستعلیقش در کتابخانههای داخل و خارج افغانستان موجود است. که ما فقط چند اثر او را نام میبریم :
تحفته الحبیب، سراج التواریخ، فیضی از فیوضات، تذکر الانقلاب، تاریخ امانیه، نژادنامه افغان (یا نسبنامه افاغنه)، تاریخ حکمای متقدم.
تنها سه جلد آن در سال ۱۳۳۱ ه ق در چاپخانه (مطبعه حروفی) کابل چاپ شد و سه جلد دیگر آن هنوز هم قلمی است و تنها تذکرالانقلاب به زبان روسی ترجمه و در مسکو چاپ شده است.
نخستین بار تحفه الحبیب را نوشت، ولی آن را سانسورگران آنقدر حک و تعدیل کردند که او مجبور شد بار دیگر مجدد سراج التواریخ را بنویسد که آنهم از سانسور امیر حبیب الله در امان نماند.
بالاخره این مورخ بزرگ افغانستانی در 16 جدی 1309 هجری خورشیدی (۱۳۴۹ قمری) در سن 70 سالگی در کابل چشم از جهان فروبندد و در بالا جوی چنداول به خاک سپرده میشود.
مطلب نوشته خالق بقایی پامیرزاد، برگرفته از وبگاه آریایی