ضرب‌المثل

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

ضرب‌المثل گونه‌ای از بیان است که معمولاً تاریخچه و داستانی پندآموز در پس آن نهفته است. بسیاری از این داستان‌ها از یادها رفته و پیشینه برخی از ضرب‌المثل‌ها بر مردم و عوام دیگر روشن نیست با اینحال در زبان بکار می‌روند و همگی شیوه کاربرد و منظور از کاربرد آن‌ها را می‌دانند.


فهرست مندرجات

[ویرایش] بررسی نظر کارشناسان

دانشمندان و زبان شناسان نامدار هنوز تعریفی جامع و کامل برای کلمه امثال و حکم (ضرب المثل)نیافته اند. گرچه در این راستا تحقیقات بسیار ارزشمندی انجام و تفاسیر معتبری نیز ارائه شده است. علامه علی اکبر دهخدا در مقدمه امثال و حکم چنین می‌‌نویسد:

در زبان فرانسوی هفده لغت یافت می‌شود که در فرهنگهای عربی و فارسی همه آنها را «مثل» ترجمه کرده‌اند و در فرهنگهای بزرگ فرانسوی تعریفهائی که برای آنها نوشته‌اند مقنع نیست و نمی‌توان با آن تعریفات، آنها را از یکدیگر تمیز داد.

محقق معروف (Archer Taylor) که تحقیقاتش در اوائل قرن بیستم تأثیری شگرف در این زمینه داشته است، نتوانست تعریفی جهانشمول برای امثال و حکم پیدا کند. وی در کتاب معروف خود[1] اظهار می‌‌کند که تعریفی برای امثال و حکم نمی‌تواند وجود داشته باشد. با این وجود تعاریف مختلفی از گذشته تا حال ارائه شده است که مهم‌ترین آنها تعریف (Friedrich Seiler) می‌‌باشد. وی امثال و حکم(ضرب المثل) را چنین تعریف کرده است:

سخنان برجسته، روشن و پند آمیز و مستقل که در زبان مردم رایج است.


[ویرایش] ضرب المثل و نسبت آن با اصطلاحات ضرب المثلی

تفاوت مابین «ضرب المثل» و «اصطلاحات ضرب المثلی» در شکل، ساختار و عملکرد آنها است. امثال و حکم جمله‌ای است کامل با ساختمانی استوار بر پایه و اساسی غیر قابل تغییر، مانند:

  • تب تند زود عرق می‌کند!
  • هرکه بامش بیش برفش بیشتر!
  • خواستن توانستن است!
  • آدم بی سواد کور است!

اصطلاحات ضرب المثلی بر خلاف امثال و حکم عباراتی مصطلح و عمومی هستند که ابتدا باید در جمله‌ای جایگزین شوند تا عبارتی کامل حاصل آید. این عبارت کامل نیز برحسب قید زمان، فاعل و مفعول متغیر است، مانند:

  • پا توی کفش کسی کردن
  • دم روی کول گذاشتن
  • بی گدار به آب زدن
  • گلیم خود را از آب بیرون کشیدن

این اصطلاحات ضرب المثلی بدون قرار گرفتن در یک جمله کامل، فاقد خصلتهای ضرب المثل خواهد بود لذا تفهیم عبارات اصطلاحی فوق با اضافات مقدور است، مانند:

  • پایت را تو کفش بزرگ‌تر از خودت نکن!
  • از ترس دمش را روی کولش گذاشت و در رفت!
  • بی گدار به آب نزن که پشیمان می شوی!
  • تو اول گلیم خودت را از آب بیرون بکش!

بنابراین عبارات ضرب المثلی را می‌توان به عنوان مواد اولیه (خام) یک اصطلاح ضرب المثلی تعریف نمود: اصطلاحات ضرب المثلی عباراتی هستند که معنا و مفهوم آنها با معنی هر یک از کلمات تشکیل دهنده آن، نسبت مستقیم نداشته باشد، مانند:

  • گربه در انبان فروختن
  • گربه را در حجله کشتن
  • دل دادن و قلوه گرفتن

مفهوم و پیام این اصطلاحات مثلی با کلمات (گربه- انبان- حجله- دل و قلوه...) هیچ گونه رابطه فیزیکی (ارگانیک) ندارد. به عبارتی دیگر، معنی جمله از کلمات تشکیل دهنده آن جمله قابل دریافت نیست. این اصطلاحات تصویری (مجازی) فاقد شجره نامه بوده و ریشه و ماًخذ آنها به مرور زمان محو شده است.[2]

اشاره شد که امثال و حکم در شکل، ساختار و عملکرد خود از ضرب المثل متمایز می‌گردد و به عنوان مواد اولیه‌ای محسوب می‌شود که باید در جمله کاملی بکار گرفته شود تا خصلت ظاهری ضرب المثل را به نمایش گذارد. عبارات و اصطلاحات ضرب المثلی با هر نوع آرایش و پیرایشی تبدیل به امثال و حکم نخواهند شد. امثال و حکم دارای سنت و اصالت لایزالی است که در اذهان عموم نقش گرفته و دارای رسالت آموزشی و حامل پیام و تجربه زندگی است. درصورتیکه عبارات ضرب المثلی به هر میزان که استقلال معنا و رسالت پیام آوری داشته باشد باز هم به تنهائی قادر به انجام رسالت خود نیست و همیشه متکی به جمله و پیش درآمدی توضیحی است. معهذا خط فاصل دقیقی نمی‌توان بین ضرب المثل و اصطلاح ضرب المثلی کشید، به خصوص که در زبانهای مختلف این خط فاصل به طور قابل ملاحظه‌ای تغییر می‌یابد. استاد «کارل فریدریش ویلهلم واندر»، گردآورنده و مؤلف دویست و پنجاه هزار امثال و حکم و اصطلاحات ضرب المثلی در پنج جلد، در مقدمه کتابش [3] به این سؤال پاسخ می‌دهد:

از گوشه و کنار و از زبان بعضی از منقدان شنیده می‌شود که تفکیک امثال و حکم را از اصطلاحات ضرب المثلی ترجیح داده و پیشنهاد کرده‌اند که مجموعه «امثال و حکم» باید فقط در برگیرنده امثال و حکم باشد. اولاً خط فاصل بین این دو مقوله در حالات مختلف غیر قابل تشخیص و تفکیک است. زیرا یک پیام خاص در مقطعی خاص به وسیله امثال و حکم و جائی دیگر به وسیله اصطلاح مثلی بیان شده است که اینجانب با هیچ معیاری امکان تجزیه و تفکیک آنها را ندارم. دوم اینکه رسالت ادبی و فرهنگی «امثال و حکم» با پیشنهاد فوق به شدت خدشه دار شده و در صورت عملی شدن چنین پیشنهادی،این مجموعه فاقد ارزش بنیادین خواهد شد.


[ویرایش] آیا امثال و حکم بازتاب «خصوصیات ملی است»؟

در میان رسالات متعددی که در باب امثال و حکم نوشته شده‌اند تحقیقات بسیاری نیز تحت عنوان: چهره ملت ایکس در آیینه امثال و حکم خود، به عمل آمده است که تبیینی نافرجام در اخلاق‌شناسی مردم به وسیله امثال و حکم آن ملت است. این رسالات، یک رشته از ضرب المثلهای ردیف نویسی شده هستند که به غلط آن را «آئینه روح ملت» نامیده و بازتاب خلقیات کل جامعه محسوب شده اند. از آنجائی که چنین تصوراتی غالباً بر اساس نمونه‌های انفرادی و تعمیم نادرست آن به تمام جامعه صورت پذیرفته است، مستلزم برخوردی اصولی و محتاطانه است. مثلاً در سنجش ضرب المثلهای:

  • «خوش اصل خطا نکند و بداصل وفا نکند»
  • «نابرده رنج، گنج میسر نمی‌شود!»،

اگر به منزله نمودار خصوصیات ملت آلمان در زمینه اصالت و درستکاری و همچنین کار و تلاش معرفی شوند، باید به گنجینه امثال و حکم دیگر ملل نگاهی کوتاه بیفکنیم تا به این حقیقت پی برده که دامنه اینگونه ضرب المثلها بسیار وسیعتر از قلمرو زبان آلمانی است. بنا براین با چنین معیاری نمی‌توان توجیه و تفسیری بر خصلت و ویژه گیهای اخلاقی مردم آلمان ارائه نمود. این اصل در مورد اکثر قریب به اتفاق امثال و حکم بین المللی که ریشه در فرهنگ یونانی-رومی، انجیل و قرون وسطا دارند، صادق است.[4]


[ویرایش] تاریخ پیدایش امثال و حکم

آنچه به صورت علم در تاریخ ثبت شده است، اندیشه پیشگامان فلسفه در صدها سال قبل از میلاد مسیح است. فلسفه قبل از سقراط ناظر بر علوم طبیعی بود و با اخلاقیات و دین و آئین مردم و سایر اعتقادات فکری و تربیتی آن دوران، کاری نداشت. فلاسفه تمام کوشش و توان خود را به بحث و بررسی در مورد علوم مادی و فعل و انفعالات طبیعی نموده و توجه خود را صرف علم الاشیاء می کردند. آنچه جزو علم و دانش آن زمان محسوب نمی‌شد اخلاقیات و اصول اخلاقی و آراء معنوی جامعه بود. علی رغم بی توجهی به این مهم، از بدو تشکیل اجتماعات شهری و تمدنهای باستانی، حتی قبل از ظهور ادیان بزرگ، انسان‌ها به ضرورت اخلاق و ادبیات و فرهنگ وابسته به آن پی برده و به اهمیت آن در زندگی خود، آگاهی داشتند. امثال و حکم نیز قبل از طبقه بندی علوم و قرنها پیش از ظهور فلاسفه، وجود داشته است. انسان اجتماعی، از تشخیص میان خوب و بد عاجز نبوده است و بر اساس تجربه و برخورداری از اساطیر و داستان‌های موجود، طبق نیاز و شرایط خود، به ساختن ضرب المثل وعبارات و اصطلاحات اخلاقی پرداخته است. افکار سقراط در توسعه و رشد اخلاق نقش عمده دارد. وی اخلاق را مهم تر از سایر بخش‌های علوم و به طور کلی فلسفه نظری می داند. سیسرو گفته است که سقراط فلسفه را از آسمان به زمین آورد. این گفتار بدین معنی است که انسان را به عنوان مرکز ثقل و محور مباحثات فلسفی قرار می‌دهد. شاگردان سقراط یعنی ارسطو و افلاطون دنباله بحث اخلاق را گرفته و به آن شکل علمی و فلسفی دادند. علم اخلاق به خصوص مرهون مساعی ارسطو است که برای آن اصول و مبانی قائل شد و این قوائد را در دسترس مردم قرار داد.[5]

بر اساس متون تاریخی اولین بار ارسطو به جمع آوری امثال و حکم و تحقیق علمی آن اقدام نمود که متأسفانه رساله او بنام «امثال و حکم»[6]، از بین رفته است. در یونان باستان فلاسفه، شعرا و نویسندگانی مانند: افلاطون، آپولونیوس، سوفوکلس، هُمر، ارسطوفن، آیشیلُس، آُیریپیدس و دیگران با بکار بردن «امثال» در آثار خود، آن را به عنوان بخشی از ادبیات، همردیف امثال سایره قرار داده اند. نویسنده گان و فلاسفه رومی مانند: پلاتوس، تِرِنس، هُراس و سیسرو هم نوشته‌های خود را مزیّن به امثال و حکم نموده ولی هیچکدام به جمع آوری یا تحقیق در پیرامون آن نپرداخته اند، ضمن اینکه اکثر مثلهای موجود در ادبیات رومی، متکی بر امثال و حکم یونانی است که بعدأ اروپائیان به ترجمه آنها اقدام نموده و به گنجینه فرهنگ عامیانه خود غنای بیشتری دادند. نویسندگان معاصر نیز با استفاده از ضرب المثل در آثار خود و تغییر آنها بر اساس ولریسم، چهره‌ای طنز آمیز به ادبیات بخشیده اند. نویسنده گانی چون برتولت برشت، گونتر گراس، مارتین والزر، اریش کستنر، هانس ماگنوس انسن برگر و هاینریش بُل در آلمان و صادق هدایت، جمالزاده، علی اکبر دهخدا، ایرج میرزا و عارف قزوینی و هنرمندان دیگر در ایران، ستاره گان درخشان ادبیات و فرهنگ مردمی هستند و نامشان باقی.

در مورد پیدایش و رواج امثال و اصطلاحات مثلی هیچ گونه اطلاعی در دست نیست. جملاتی که امروزه به عنوان امثال و حکم شناخته شده و در تکلم عموم جاری است، ابتدا گفتار لحظه‌ای و ترواش برق آسای اندیشه انسان سخن گو بوده است که به لحاظ مؤثر بودن، دقیق بودن و دلنشین بودن آن در ذهن شنونده حک و سپس تکرار شده است. اولین گوینده یک عبارت مثلی به همان اندازه ناشناس است که گویندگان و نویسندگان اشعار فولکلوریک و اساطیر باستانی. کتب مقدس مانند تورات، انجیل و قرآن نه تنها یکی از سرچشمه‌های لایزال پند و اندرز می باشند بلکه بسیاری از امثال و حکم و اصطلاحات مثلی نیز از این منابع اخذ شده اند. اگر اناجیل عهد عتیق و جدید را به عنوان منبع امثال و حکم و اصطلاحات مثلی شناخته اند، به دلیل ترجمه آگاهانه آن به وسیله نابغه زبان آلمانی، دکتر مارتین لوتر[7] است. ترجمه لوتر یک برگردان تحت اللفظی نیست بلکه تولّدی دیگر از کتاب مقدس مسیحیان است که عناصر فرهنگی و ادبیات مردم آلمان(اروپا) در آن مؤثر بوده است. به روایتی دیگر، مارتین لوتر ابتدا انجیل را آلمانی کرد و پس آنگاه به مردم آلمان هدیه نمود.

شایان ذکر است که حیات امثال و حکم به دوران قبل از کتابت و نوشتارهای ادیبانه باستانی رسیده که بعدأ به صورت نقل قول از گفتارهای نا بنوشته در ادبیات عتیق ملل متمدن ضبط شده اند. کتیبه‌های متعلق به سومریها که با خط میخی نوشته شده اند، حاوی امثال و حکمی هستند که محققین «زبان شناس»[8] به کشف و ترجمه آن توفیق یافته اند. با توجه به مطلب فوق، هر اثر ادیبانه‌ای که ضابط امثال و حکم باشد، نباید بدون تحقیق و بررسی، منشأ و مبدأ آن مَثـَل تلقی گردد. بسیاری از امثال پیش از اینکه در آثار نویسندگان یا شعرا ظاهر شوند، مدتها در زبان و گویش عامیانه مردم رایج و سایر بوده‌اند و همانند افسانه‌ها و قصه ها، سینه به سینه نقل شده اند. در کنار منابع شفاهی و گویشی، اهمیت ضبط و نگارش ادبی امثال و حکم، امثال سایره و اصطلاحات مثلی را نباید نادیده گرفت. از این طریق نیز بسیاری از اشعار مردم پسند به لحاظ تکرار مداوم و انتشار آنها در دور و نزدیک، به قلمرو امثال و حکم راه یافته و با اقبال مردم مواجه شده اند. اکثر قریب به اتفاق امثال و حکم اروپائی، ریشه در ادبیات قدیم یونان، روم و همچنین انجیل عهد قدیم و جدید دارد. قرن بیستم نیز زمینه‌ای بسیار مناسب برای ایجاد مثل و عبارات مثلی به وجود آورده است. امثال و حکم و اصطلاحات مثلی ِ متولد در قرن نوزده و بیست، در زبانهای غیر اروپائی نیز رواج یافته است.[9] در سالهای اخیر به لحاظ توسعه تبلیغات و آگهی‌های تجارتی و استفاده از امثال به منظور کسب اعتبار برای کالاهای تجاری و نقش رسانه‌های گروهی، اصطلاحات و امثال جدیدی به مِنـَصّه ظهور رسیده، بنابراین دورا ن طرح و انتشار امثال و حکم به پایان نرسیده است. __________________________________________________________________________________________________________________________

www.NaeN.150m.com NASER . DUBAI__________________________________________________________________________________________________________________________


[ویرایش] پیوند به بیرون


[ویرایش] منابع

  • Das Lexikon der sprichwörtlichen Redensarten - L. Röhrich


[ویرایش] یادداشت‌ها

1- ^  نام کتاب = The Proverb, Cambridg/ Mass. 1931

2- ^  منبع = Moderne deutsche Idiomatik,Wolf Friedrich,München, 1966

3- ^  نام کتاب = Karl Fridriech Wander - Deutsche Sprichwörterlexikon

4- ^  نام کتاب = Sprichwort, Lutz Röhrich und Wolfgang Mieder

5- ^  منبع = تاریخ تصوف در اسلام- دکتر قاسم غنی

6- ^  نام کتاب = Paroimia=die Parömie

7- ^  نام نویسنده و رفورماتور = Martin Luther, 1483-1546

8- ^  نام زبان شناسان = Bendt Alster / Edmund Gordon

9- ^  «کاتولیک تر از پاپ» - «بایکوت کردن»