ایل زنگنه
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
ایل زنگنه یکی از ایلهای ایرانی استان کرمانشاهان در غرب ایران است.
فهرست مندرجات |
[ویرایش] تاریخچه ایل زنگنه
این ایل را برخی کرد و بعضی لر دانسته اند. معینالدین نطنزی, زنگنه را جزو قلمرو اتابکان لر محسوب میکند و زنگنه را جزو طوایفی نام میبرد که به حکم اتابکان لر گردن گذارده بودند1. تذکره الملوک ایل زنگنه را در مجموعهای مرکب از ایلات کرد و لر نام میبرد2. شرفنامه بدلیسی امرای کرد ایران را به چهار شعبه مشتمل دانسته که زنگنه یکی از آن هاست3. بسیاری از نویسندگان معاصر نیز در کرد بودن زنگنه تردید نکرده اند4. با توجه به قراین و شواهد موجود, کرد بودن ایل زنگنه قطعی است. دربارهء وجه تسمیهء زنگنه اقوال گوناگون است. برخی منابع این نام را برگرفته از نام مکانی میدانند که این ایل در آن جا میزیست5. برخی نام زنگنه را منبعث از زنگه شخصیت افسانهای در حماسه ملی ایران میدانند6. زنگنهها خود را بازمانده زنگه میدانند7. مردوخ خاستگاه زنگنه را عراق دانسته و زنگنهء عراق را ساکن کرکوک و خانقین, در اطراف کفری و ابراهیم خانمی و اراضی سوماک میداند8. همه منابع مربوط همداستانند که ایل زنگنه به منظور یاری پادشاهان صفوی از منطقه اصلی خود کوچیده و در منطقه جدیدی سکنی گزیده است. آنها شاه اسماعیل اول را در جنگ هایش یاری داده اند9. زمان مهاجرت زنگنه به داخل قلمرو ایران دقیقا مشخص نیست. نویسندهای زمان مهاجرت زنگنه را پس از حمله مغول میداند و به قول او آنها در این زمان مجموعا سیصدهزار نفر میشدند که به صحرای قراباغ در شمال آذربایجان کوچیدند و در آن جا حکومتی تشکیل دادند10. اما عمده منابع گواه آن است که مهاجرت زنگنه همزمان با تشکیل دولت صفوی توسط اسماعیل اول بوده است11. هم چنین گفته شده ایل زنگنه پس از ورود به ایران در کرمانشاه سکنی گزیدند12. به هرحال افراد ایل زنگنه در زمان اسماعیل اول سیادت وی را پذیرفتند و تحت فرمان وی درآمدند و نزد وی به مقامات بالا رسیدند13. ایل زنگنه در رکاب شاه اسماعیل در جنگهای متعدد وی به ویژه با عثمانیها شرکت کرد. یکی از این جنگها چالدران بود14. در زمان تهماسب اول نیز چندتن از سرداران کرد زنگنه سلیم خان زنگنه و حیدرخان زنگنه به فرماندهی اسماعیل میرزا15 با عثمانیها جنگیدند16. شاه تهماسب برای تقویت مرزهای شرقی ایران در مقابل تهاجمات ازبکها برخی کردهای زنگنه را به خراسان منتقل کرد17. ایل زنگنه هم چنین در زمان سلطان محمدشاه در جنگهای ایران و عثمانی در قراباغ با عثمانیها نبردکرد18. در سال 5ـ7/984ـ1576 یعنی زمان شاه محمد, افرادی از ایل زنگنه به عنوان حاکم سنقر و کرمانشاهان منصوب شدند که حکومت آنها بر آن جا تا قرن هفدهم میلادی19 دوامآورد20. در زمان عباس اول افراد ایل زنگنه در حکومت, سپاه و دارای موقعیتی بودند یکی از این افراد علی بالی زنگنه بود که شاه عباس او را نزد الله وردی خان فرستاد تا احکام شاه عباس را مبنی بر فتح بغداد به او برساند21. در زمان عباس اول به هنگام عزیمت وی به منظور سرکوبی ملوخان اردلان و تسخیر کردستان علی بالی بیگ زنگنه که سابق جلودار ویژه شاه عباس بود واسطه ایجاد صلح بین شاه عباس و ملوخان شد. ملوخان تحت تأثیر سخنان علی بالی بیک, تسلیم شاه عباس شد و خلعت گرفت. بعدها در زمان خان احمدخان اردلان پسر ملوخان مجدداً ماموریت کردستان یافت, چراکه خان احمدخان به دولت عثمانی ملتجی شده بود و از آنها کمک دریافت میکرد تا به تصرف کردستان دست یازد22. علی بالی بیک هم چنین مدتی در زمان عباس اول, امیر خراسان بود23. علی بالی بیک به تاریخ 1618م1028/ق از مقام جلوداری به منصب امیرآخورباشی ارتقا یافت24. تا سال 1047ق در این مقام باقی ماند و در این سال منصب مزبور به شیخعلی خان پسرش انتقال یافت25. اما پیش تر از وی برادرش شاهرخ سلطان به این مقام منصوب شده بود26. نویسندهای سال انتصاب شاهرخ سلطان را به مقام امیرآخورباشی 1632م1044/ق دانسته است27. در سال 1047 شیخعلی خان به جای وی که به امارت ایل زنگنه ارتقایافته و حاکم سنقر, هرسین, کرمانشاه, بیستون و کلهر شده بود28, به مقام امیرآخورباشی رسید. البته, شاهرخ سلطان سالها پیش از آن, در سال 1039ق به امارات خواف منصوب گردیده بود29. شاهرخ سلطان در نهم جمادی الاولی 1049ق درگذشت و به جایش شیخعلی خان به امارت زنگنه منصوب گردید. به جای وی نیز برادرش نجفقلی بیک به مقام امیرآخورباشی جلو رسید30. در منابع آمده است که علی بالی بیک یکی از ملاکین بزرگ کرمانشاهان بود این که ملک کرمانشاهان ملک شخصی و خریداری شده علی بالی بیک بوده و یا این که از طرف شاهان صفوی به سکبیل تیول به وی واگذار شده بود, مشخص نیست31. البته نویسنده عباسنامه, کرمانشاه را تیول زنگنه معرفی میکند32. در این که علی بالی خان دارای روستاهای متعدد در غرب ایران بود تردیدی نیست, چنان چه نویسنده خلاصه السیر اشاره به یکی از آنها به نام سرخآباد دارد33. در زمان شاه عباس دوم افراد خاندان زنگنه هم چنان راه ترقی را پیمودند. در این میان نجفقلی خان به عنوان فرمانده بخشی از سپاه در مرزهای شرقی ایران خوش درخشید. وی در قضیه محاصره قندهار به جد ایفای خدمت کرد و مورد لطف شاه قرارگرفت34. نجفقلی بیک در زمان شاه عباس دوم با وجود آن که آغاز خوبی داشت و پیوسته مورد لطف شاه بود, اما سرانجام مغضوب شاه واقع شد و از دستگاه حکومت طرد گردید. اما با جلوس شاه سلیمان دوباره مورد لطف دربار قرار گرفت 35. در سال 1055ق شهر خواف در خراسان به اقطاع دوستعلی خان زنگنه داده شد36. در سال 1057ق دوستعلی خان از زمره امرایی بود که در محاصره قندهار شرکت داشتند37. در سال 1058ق حکومت ولایت گرمسیر با توابع و ملحقات و مضافات به دوستعلی خان حاکم ایل زنگنه که در این وقت تیولدار ولایت خواف و باخرز خراسان بود داده شد 38. از سال 1653م1064/ق به بعد شیخعلی خان, خان قبیله کلهر و تیولدار سنقر و کرمانشاه شد39. با مطالعه منابع متوجه میشویم که آبادانی کرمانشاه عمدتاً توسط شیخعلی خان صورت گرفت, چراکه در سال 1004ق کرمانشاه به نام مزرعهای معروف بود, اما در نیمه دوم قرن یازدهم هجری کرمانشاه عمران و آبادی خود را ازسر گرفت و شیخعلی خان از زمان عباس دوم در عمارت آن بسیار کوشید40. شیخعلی خان به سال 1066ق حکومت سنقر و دینور را نیز در دست داشت41. روی هم رفته باید گفت که ایل زنگنه در دورهء شاه عباس روز به روز بر اهمیت خود افزود و مناصب نسبتاً والایی به دست آورد و مسیری را که از زمان اسماعیل اول در آن گام نهاده بود با سرعت بیش تر طی کرد و به مقصد نهایی, که رسیدن به قدرتمندترین منصب بعد از منصب شاه باشد, نزدیک شد. در زمان شاه سلیمان و به ویژه پس از رسیدن شیخعلی خان به وزارت عظمی, ایل زنگنه بسیار قدرتمند شد و کارگزاران بسیاری از ولایات (اعم از ممالک و خاصه) از ایل زنگنه تعیین شدند. چنان که در سال 1086ق طایفه زنگنه به معیت حسینعلی خان زنگنه که به حکومت بهبهان و کوه گیلویه منصوب شده بود, به بهبهان رفتند و پشت کوه را قشلاق و پیش کوه را ییلاق خود قرار دادند42. علیرضا گودرزی وبگاه کردکلهر www.kurdkalhor.com
[ویرایش] پانویس
1. منتخب التواریخ: به نقل از: محمد علی سلطانی, ایلات و طوایف کرمانشاهان, ج2, (ناشر مولف, 1320) ص649. 2. میرزاسمیعا, تذکره الملوک, محمد دبیر سیاقی (تصحیح) امیرکبیر, 1368, ص25. 3. امیر شرف خان بدلیسی, شرفنامه, (تصحیح) محمد عباسی, موسسه مطبوعاتی علمی, 1364, ص14ـ423. 4ـ نظیرRudi mathee ; Aministrative: stability and change in late -17th- century iran:The case of shaykh zanganah (1669-89); INT.J. middle east studies. 26(1994);p.80. ک. توحدی, حرکت تاریخی کرد به خراسان, ج2, چاپخانه دانشکده مشهد, 1364, ص101. 5. معین الدین نطنزی, منتخب التواریخ, به نقل از محمدعلی سلطانی, ج2, ص649. 6. نلدکه به نقل از محمدعلی سلطانی, ج2, ص248. 7. محمدعلی سلطانی, ج2, ص648. 8. مردوخ, تاریخ کرد ج, کتابفروشی غریقی, سنندج, ص94. 9. شرفخان بدلیسی, پیشین, ص43. 10. ک. توحدی, همان, ج2, ص103. 11. شرفخان بدلیسی, همان, ص431. 12. محمدعلی سلطانی, ج2, ص641. 13. همان, ج2, ص650.
14. توحدی, همان, ج2 ص6. 15. شاه اسماعیل دوم آینده. 16. همان, ص6. 17. همان, ص137. 18. همان. 19. قرن یازدهم ق. 20. رهر برن, نظام ایالات در دورهء صفویه, کیکاوس جهانداری (ترجمه) بنگاه ترجمه و نشر کتاب, 2375, ص11. 21. ملاجلال الدین منجم, تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال, سیف الله وحیدنیا (تصحیح) وحید, 1366, ص245. 22. م. سلطانی, ج2, ص653. 23. ک. توحدی, همان, ج2, ص113. R.Mathee ; Ibied ; p.80. - 24 25. سیدحسن بن مرتضی حسینی استرآبادی, از شیخ صفی تا شاه صفی, احسان اشراقی (تصحیح) چاپ اول: علمی, ص257 محمد معصوم بن خواجگی اصفهانی, خلاصه السیر, علمی, 1368, ص246. 26. م. اصفهانی, خلاصه السیر, ص250. M.Rudi Administrative ...p.95. - 27 28. کرمانشاهان باستان از آغاز تا آخر سده سیزدهم1, چاپخانه وزارت فرهنگ و هنر, ص30ـ129. م.سلطانی, ج2, ص657. 29. م. اصفهانی, خلاصه السیر, ص96. 30. همان, ص286 حسینی استرآبادی, از شیخ صفی تا شاه صفی, ص259. 31. کرمانشاهان باستان از آغاز تا آخر سده سیزدهم ق, ص30ـ129. 32. محمدطاهر وحید قزوینی, عباسنامه, ابراهیم دهگان (تصحیح) کتابفروشی داودی اراک, 1329, ص182. 33. م. اصفهانی, ص86. 34. نک: م. قزوینی, همان, ص133 ولی قلی بن داود قلی شاملو, قصص الخاقانی سیدحسن سادات ناصری (تصحیح) ج, وزارت ارشاد, 137, ص1449 و2ـ 451. 35. م. وحید قزوینی, عباسنامه, ص26 میرزا محمدطاهر نصرآبادی (تصحیح) وحید دستگردی, کتابفروشی فروغی, 136, ص26. 36. و. شاملو, همان, ج, ص292. 37. همان, ص351. 38. همان, ص422. M.Rody;admimtrative...Ibid.p.80. - 39 40. کرمانشاهان باستان از آغاز تا سده سیزدهم هجری قمری, ص12. 41. محمدطاهر وحید قزوینی, عباسنامه, ص227. 42. مجله یادگار, ش9, ص11.
[ویرایش] کتاب نامه
1ـ اصفهانی, محمد معصوم بن خواجگی خلاصه السیر, علمی, 1368. 2ـ اعتمادالسلطنه, محمدحسن خان مطلع الشمس ج, فرهنگسرا, 1362. 3ـ اعتمادالسلطنه, محمدحسن خان تاریخ منتظم ناصری رضوانی (تصحیح), ج2, تهران, دنیای کتاب. 4ـ بدلیسی, امیر شرفخان, شرفنامه, محمد عباسی (تصحیح) موسسه مطبوعاتی علمی, 1364. 5ـ توحدی, ک, حرکت تاریخی کرد به خراسان, ج2, چاپخانه دانشگاه مشهد, 1364. 6ـ حسینی استرآبادی, سیدحسن بن مرتضی, از شیخ صفی تا شاه صفی, احسان اشراقی (تصحیح), علمی, ج1. 7ـ خاتونآبادی, سید عبدالحسین حسینی, وقایع السنین والاعوام, محمدباقر بهبودی (تصحیح), نشر اسلامی, 1352. 81 رهربرن, نظام ایالات در دورهء صفویه, کیکاوس جهانداری (ترجمه), بنگاه ترجمه و نشر کتاب, 2537. 9ـ سلطانی, محمدعلی, ایلات و طوایف کرمانشاهان, ج2, ناشر مولف, 1372. 10ـ سانسون, مارتین, سفرنامه سانسون, تقی تفضلی (ترجمه) تهران, ابن سینا, 1346. 1ـ شاملو, ولی قلی بین داود قلی, قصص الخاقانی, سیدحسن سادات ناصری (تصحیح), ج, وزارت ارشاد, 1371. 12ـ شاردن, ژ, سیاحتنامه شاردن, محمد عباسی (ترجمه), 10جلد. 13ـ فسائی, میرزاحسن, فارسنامه ناصری, کارخانهء آقاسید مرتضی به اهتمام آقامیرزا حسن مباشر, 1313ق. 14ـ قزوینی, محمدطاهر وحید, عباسنامه, ابراهیم دهگان (تصحیح) کتابفروشی داودی اراک, 1329. 15ـ کرمانشاهان باستان از آغاز تا آخر سدهء سیزدهم ه.ق, چاپخانه وزارت فرهنگ و هنر. 16ـ کمپفر, انگلبرت, سفرنامه کمپفر, کیکاوس جهانداری (ترجمه) تهران, خوارزمی, 1363. 17ـ میرزا سمیعا, تذکره الملوک, محمد دبیر سیاقی (تصحیح) امیرکبیر, 1368. 18ـ مردوخ, تاریخ کرد, کتابفروشی غریق, سنندج, بی تا. 19ـ منجم, ملاجلال, تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال, سیف - وحیدنیا (تصحیح), وحید, 1366. 20ـ مشیزی, میرزا محمدسعید, تذکرهء صفویهء کرمان, باستانی پاریزی (تصحیح) مطالعات و تحقیقات فرهنگی, 1367. 2ـ ملکم, سرجان, تاریخ ایران, میرزااسماعیل حیرت (ترجمه) فرهنگسرا, 1362. 22ـ مرعشی صفوی, میرزا محمد خلیل, مجمع التواریخ, عباس اقبال (تصحیح) طهوری, 1362. 23ـ نصرآبادی, محمدطاهر, تذکرهء نصرآبادی, وحید دستگردی (تصحیح) کتابفروشی فروغی, 1361. 24ـ نصرآبادی, محمدطاهر, منشآت, خطی, کتابخانه مرعشی - قم. 25ـ نوائی, عبدالحسین, اسناد و مکاتبات سیاسی ایران (از 1038 تا 1105) تهران, بنیاد فرهنگ ایران, 1360. 26ـ نظام الملک (خواجه), سیرالملوک, هیوبرت دارک (تصحیح) علمی و فرهنگی, 1372. 27ـ نامعلوم, مختصرالتواریخ, خطی, کتابخانهء مرعشی - قم. Rudee mathee-Administrative stability - 28 and change in late-17th - century Iran: INT.J.middle east :(89-:1669... studies. 26(1994). Foran. John - The longfall the - 29 safavid dynasty:morning beyond the standard views. Jr.Int. J,middle east study. 24(1992) .
[ویرایش] منابع
- نوشتاری از علیرضا کریمی در وبگاه کردکلهر (برداشت آزاد)
همچنین ببینید: شیخعلیخان زنگنه