Linguas indoeuropeas
Na Galipedia, a wikipedia en galego.
En lingüística, desígnase por linguas indoeuropeas a unha familia de linguas que teñen unha orixe común, o proto-indoeuropeo, que se falou alá polo 5000 aC (moito antes da invención da escrita) nun territorio próximo ao Mar Negro. Agrupan preto dun milleiro de linguas faladas hoxe en día por tres mil millóns de individuos en todos os continentes.
O indo-europeo é unha familia lingüística ampla que engloba a maior parte das linguas europeas antigas e actuais. Ten este nome porque a rexión xeográfica na que se teñen desenvolvido estas linguas exténdese desde a Europa até a India septentrional. Son cerca de 450 linguas, faladas actualmente por 3.000 millóns de persoas en todo o mundo. Este termo, orixinalmente lingüístico, aplícase tamén á cultura da que se cre que parten todas estas linguas, e que se localiza na rexión do Mar Negro arredor do V milenio a.C.
A existencia desta familia lingüística propúxose a finais do século XVIII. William Jones, un xuiz británico na India, observou as semellanzas consistentes que se daban entre o sánscrito, o grego e o latín. Estimouse que estas afinidades só se podían deber a unha orixe común. Á lingua da que derivaban chamóuselle primeiro indo-xermánico, durante un tempo indo-ario e finalmente indo-europeo, conforme se ampliaba o número de linguas que mostraban esas semellanzas sistemáticas. Cando a arqueoloxía sacou á luz textos escritos en linguas anteriormente descoñecidas, como as anatolias e as tocarias, probouse que tamén compartían este parentesco común.
As linguas indoeuropeas son xeralmente clasificadas en grandes grupos pero unha das distincions máis importantes concerne á oposición entre as linguas satem no leste (grupos balto-eslavo, indo-iránico e armenio) e as linguas centum no oeste (grupos grego, itálico, céltico e xermánico), en razón do diferente tratamento dos sons velares en pré-indo-europeo. Aparte están os grupos anatolio, tocario e albanés. Esta división entre centum e satem é a clásica dentro da gramática histórica, aínda que hoxe a tendencia é a non tela en conta.
Índice |
[editar] O indo-europeo
Chámase indo-europeo común, ou simplemente indo-europeo (abreviado habitualmente como IE) a unha lingua prehistórica reconstruída a partir da comparación entre as linguas antigas e actuais das que estas proveñen. O indo-europeo, que nunca foi escrito, é a lingua suposta que está nas orixes de todas as linguas indoeuropeas. O método que permitiu reconstruir esta proto-lingua repousa esencialmente sobre a lingüística comparada, na que a fonética histórica ten un papel fundamental.
A descoberta deste grupo débeselle a Marcus Zuerius van Boxhorn, ainda que o seu traballo non chamou a atención dos seus contemporáneos e o mérito recae sobre William Jones.
[editar] O pobo
O adxectivo indo-europeo sirve tamén para designar aos pobos que utilizaban as linguas indoeuropeas, e en concreto aos pobos da Antigüidade (como os hititas, os gregos, os arios ou indo-iranianos, os celtas, etc.).
Sobre a localización do pobo prehistórico que falaba o indo-europeo común non hai un acordo xeralmente admitido. As teses mellor argumentadas son as seguintes:
- Marija Gimbutas sitúao na Rusia meridional e na Ucraína. Estaría na orixe da cultura dos kurgans, aparecida cara o ano 5000 a.C. Esta tese conta co apoio de numerosos especialistas;
- Para Colin Renfrew, este pobo estaría nas orixes do Oriente Medio e a súa expansión tería coincidido coa da agricultura, que apareceu nesta rexión antes da cultura dos Kurgans.
- Gramkrelidze e Ivanov sitúan o fogar deste pobo na Anatolia, nun país de montañas altas. Esta tese repousa sobre consideracións lingüísticas mais non de bases arqueolóxicas (admitido polos propios autores).
- Segundo Janos Harmatta, os indo-iranianos terían fundado a cultura dos Kurgan. De feito, os iranianos son os habitantes coñecidos máis antigos da Rusia meridional. Estaban en concreto os cimerios, pobo de lingua iraniana.
A tese de Marija Gimbutas goza hoxe en día de maior aceptación debido a que:
- o que se sabe sobre os indo-europeos através da lingüística comparada e da mitoloxía comprada correspóndese coas descobertas arqueolóxicas relativas á cultura dos kurgans: civilizacións que non coñecían o ferro, domesticaran o cabalo, etc.;
- remontando na historia dos pobos indo-europeos históricos (celtas, italos, gregos, indo-iranianos, xermanos,...), chégase sempre ás zonas esteparias do sul da Rusia e da Ucraína;
- a civilización dos kurgans coñeceu ondas de expansión documentadas arqueoloxicamente que poderian corresponder coa indo-europeización da Europa, a Persia e a India.
[editar] Reconstrución do indo-europeo
Non se pode reconstruir máis do que un esqueleto da lingua na súa fonoloxía, léxico e morfoloxía, principalmente. As investigacións actuais tentan recuperar determinados puntos de sintaxe e de poética e non unha descrición precisa. Dado que non fican restos documentais de nengún tipo, todas as reconstrucións son hipotéticas e por esa razón as formas do indo-europeo débense escreber precedidas dun asterisco, que indica o seu carácter suposto e non atestemuñado.
Existen varias maneiras de notar os étimos segundo o seu degrao de precisión. Por exemplo, a palabra que significa "nai" pódese escreber como *mātēr ou, con máis precisión (e seguindo as teses laringalistas), méħ2tēr (ou ben, con outras convencións tipográficas, méH2tēr, méh2tēr). Isto resulta máis claro co étimo de "sol": séh2-ul, *séħ2-ul, *sāul-, etc.
[editar] Árbore xenética das linguas indo-europeas
[editar] grupo tocario
-
- tocario A (agneano)
- tocario B (cucheno)
[editar] grupo anatolio
[editar] grupo indoiraniano
-
- familia indoaria (India):
- linguas iranias:
- avéstico
- persa (farsi)
- persa (dari)
- paxetó
- baluchí
- taxico
- oseto
- curdo
- talysh
- tat
[editar] grupo armenio
-
- armenio
[editar] grupo grego
-
- grupo xonio-ático:
-
-
- ático (grego antigo)
- koiné (grego medio común)
- xonio (asiático, insular, eubeo)
- ático (grego antigo)
-
-
- grupo eolio (beocio, lesbio, tesalio)
-
- grupo occidental
-
-
- dorio (laconio, arxivo, corintio, etc.)
- tsaconio
- dorio (laconio, arxivo, corintio, etc.)
-
-
-
- eleo, etolio, locrio, foceo, macedonio
-
[editar] grupo albanés
-
- tosco
- gueg
[editar] grupo balto-eslavo
[editar] grupo itálico / linguas romances
-
- osco
- umbro
- latín
- grupo galego-portugués das linguas iberorromances
- grupo central das linguas iberorromances
- linguas galorromances
- francés e falas de oïl
- francés
- valón
- falas de oïl
- picard
- alto normando
- champañés
- loreno
- Surleste
- buguiñón
- borbonés
- franco-condado
- centro
- francico
- orleanés
- berrichón
- Noroeste
- galo
- anglonormando insular
- baixo normando
- maienés
- manceau
- anxevino
- turanxés
- Suroeste
- poitevino
- saintongeais
- Norteamérica
- quebequés
- acadio
- creoulos de base francesa
- linguas italorromances
- linguas romances illadas
- linguas retorromances
- romanche
- ladino
- friulano
- linguas dacorromances
- romanés
- daco-romanés
- macedo-romanés
- megleno-romanés
- istrio-romanés
[editar] grupo celta
- Celta continental
- Celta insular
[editar] grupo xermánico
-
- ramo oriental :
- ramo occidental :
- anglo-frisón
- inglés
- frisón
- xermano-neerlandés
- baixo-alemán / Niederdeutsch
- neerlandés
- afrikaans
- alemán do Norte
- baixo saxón
- alto alemán / Hochdeutsch
- medio alemán
- fráncico moselés
- fráncico renano
- fráncico luxemburgués
- hesés
- fráncico ripario
- turinxio
- alto saxón
- alemán superior
- alemán
- alemán de Pennsylvania
- fráncico oriental
- fráncico do Sur
- bávaro
- alemánico
- alsaciano
- suabo
- suizo alemánico
- yiddish
- medio alemán
- baixo-alemán / Niederdeutsch
- anglo-frisón
- ramo nórdico / escandinavo
[editar] Exemplos
A título ilustrativo, as palabras "nai" e "sol" preséntase, baixo unha forma máis ou menos alterada en relación ao seu étimo, nas linguas IE seguintes:
- Indoeuropeo: méħ2tēr, "nai" :
- sánscrito: mātā́;
- tocario A e B: mācar e mācer;
- avéstico: mātar-;
- armenio: mayr;
- grego antigo: xónico-ático μήτηρ / mếtêr, dorio μᾱ́τηρ / mấtêr;
- albanés: motrë;
- osco: maatreis;
- umbro: matrer (xenitivo);
- falisco: mate;
- latín: mātĕr, do cal, nas linguas romances:
- irlandés antigo: máthir;
- alto-alemán antigo: muoter (alemán: Mutter);
- nórdico antigo: móðr (islandés: módhir);
- eslavo antigo: mati;
- letón: māte;
- lituano: mótė.
E a palabra "sol":
- Indoeuropeo: *
- avéstico (gātico): huuarǝ;
- sánscrito:
- védico: svàr स्व॑र्, súvar सुव॑र्, sū́rya- सूर्य॑,
- clásico: sū́ra- सूर॑;
- gótico: ����� sauil, ����� sunnō;
- inglés antigo: sunne; inglés: sun;
- alto-alemán antigo: sunna, alemán: Sonne;
- neederlandés: zon;
- islandés: sól ;
- dinamarqués, noruegués, sueco: sol;
- grego:
- homérico: ἡέλιος / hēélios e ἠέλιος / ēélios,
- cretense e panfilio: ἀϐέλιος / avélios,
- ático: ἥλιος / hḗlios,
- dorio literario: ἀέλιος / haélios e ἅλιος / hálios,
- arcadio: ἀέλιος / aélios,
- lésbico: ἀϜέλιος / avélios,
-
- Consultar Dialectos gregos para maiores detalles sobre estas linguas.
- lituano: sáulė
- eslavo antigo: slǔnǐce слъньце;
- ruso: solnce солнце;
- polonés: słońce;
- checo: slunce;
- serbo-croata: sunce сунце
- irlandés antigo: súil («ollo»);
- galés: haul;
- bretón: heol;
- latín: sōl:
- luvita: seḫuu̯al(a);
- albanés: hül.
Esta lista é aberta e non comprensiva.
[editar] Principais leis lingüísticas relacionadas coa fonética histórica das linguas IE
Indícase entre parénteses a área de extensión da lei.
- Lei de redución das velares (IE) ;
- Lei das dentais en contacto (IE) ;
- Lei de Grimm (xermánico común e armenio) ;
- Lei de Verner (xermánico común) ;
- Segunda mutación consonántica (alto alemán) ;
- Lei de Bartholomae (indo-iraniano) ;
- Lei de Brugmann (indo-iraniano) ;
- Lei de Caland-Wackernagel (IE) ;
- Lei de Grassmann (grego e indo-iraniano) ;
- Lei de Hirt (balto-slavo) ;
- Lei de Lachmann (latín) ;
- Lei de Leskien (balto) ;
- Lei de limitación (grego) ;
- Lei de Lindeman (IE) ;
- Lei de Meillet (balto-slavo) ;
- Lei de Osthoff (grego) ;
- Lei ruki (linguas satem) ;
- Lei de Saussure (balto) ;
- Lei de Siebs (IE) ;
- Lei de Siever (IE) ;
- Lei de Rix (grego) ;
- Lei de Winter-Kortlandt (balto-slavo) ;
- Lei de Bartsch (francés antigo).
[editar] Outras área de investigación
Ademáis dos aspectos lingúísticos, o IE permite atopar unha simboloxía común aos pobos IE, o que se estuda, entre outras, na mitoloxía comparada, a poética comparada e mesmo no estudo das institucións indo-europeas.