Հայկական գամփռի ստանդարտը
From Wikipedia
(նախագիծ)
Contents |
[խմբագրել] Ներածություն
Հայկական գամփռը հայկական բարձրավանդակի բնիկ շնացեղատեսակ է։
Հայկական բարձրավանդակը քաղաքակրթության օրրաներից է։ Հայկական բարձրավանդակում են առաջին անգամ մշակվել ցորենը, ստեղծվել ոչխարաբուծությունը, որի մասին են վկայում վայրի ցորենի և ոչխարի առկայությունը։ Անհիշելի ժամանակներից մարդիկ աշխատել, ստեղծագործել, պատերազմել, ապրել են այս լեռներում և ամենուրեք նրանց ուղեկցել են շները։ Մարդիկ ընտելացրել և օգտագործել են նաև այլ կենդանիներ՝ ձիեր, կատուներ, թռչուններ, խոշոր եղջրավոր ու սմբակավոր այլ անասուններ, նույնիսկ որսահալած լուսաններ և այլն։ Շունն առանձնանում է այս բոլոր կենդանիներից, քանի որ նա մարդուն ուղեկցել է ամենուրեք՝ կենդանիներ ընտելացնելիս, որսորդության և հողագործության ժամանակ, պատերազմելիս և հանգստանալիս։ Մարդկանց հավատն իրենց հավատարիմ կենդանիների նկատմամբ եղել է անվերապահ և անսահման։ Հայոց ազգի հինավուրց պատմության և մշակույթի մեջ շներն ունեն իրենց անուրանալի և ուրույն դերը։
Հայկական բարձրավանդակն ունի համեմատաբար փոքր տարածք, ամբողջովին մասնատված լեռնաշղթաներով, անդնդախոր ձորերով, լեռնային գետերով, տափաստաններով, ալպիական մարգագետիններով։ Այս փոքր տարածքում առկա են մոլորակի բոլոր կլիմայական զոնաները, տափ շոգին անմիջապես կարող է հաջորդել սառնամանիքը, ծովի մակարդակի նկատմամբ բարձրության փոփոխության հետ փոխվում է ամբողջ շրջակա միջավայրը՝ բուսական և կենդանական աշխարհը։ Չնայած կլիմայի բազմապիսությանն ու խստաշնչությանը, հայկական բարձրավանդակում մարդը, իրեն հատուկ համառությամբ, ապրում է ամենուրեք, հարմարվելով ամեն պայմանի։ Եվ շներն, իրենց հատուկ հավատարմությամբ ու հարմարողունակությամբ, հետևել են իրենց համառ տերերին ամենուր։
Այսպիսի պայմաններում, հազարամյակների ընթացքում, ձևավորվել է շների մի յուրօրինակ տեսակ, որին ժողովուրդը կոչել է Գամփռ։ Դաժան և երկարատև բնական ընտրության ու արտաքին աշխարհից մեկուսացման պայմաններում ձևավորվել է շան տեսակ, որը միշտ զարմացրել է ամբողջ աշխարհին իր յուրահատկությամբ։
Գամփռները հիմնականում օգտագործվել են որպես հովվաշներ, անշարժ և շարժվող սեփականության պահապաններ, որսաշներ, պատերազմի շներ, փրկարար շներ, անխոնջ աշխատավորներ, ընտանիքի լիիրավ անդամներ։
Բոլոր ժամանակներում գամփռներն արտակրվել են հայկական լեռնաշխարհից օտար նվաճողների կամ ճանապարհորդների կողմից որպես առանձնահատուկ շուն։ Գամփռի արյունը հոսում է շատ ժամանակակից ցեղատեսակների երակներում։ Միշտ չէ, որ գամփռի առանձնահատկությունները ամբողջովին պետք են եկել այլ երկրներում։ Մի տեղ այն թվացել ոչ բավականաչափ մեծ, մի տեղ ընդհակառակը, մի ուրիշ տեղ գույնը չի բավարարել, մի այլ տեղ մազերը և այլն։ Եվ քանի որ բազմադարյա մշակված հատկությունները այնքան էլ պետք չէն ժամանակակից քաղաքներում, գամփռին մարդիկ սկսել են վերաձևել։ Ներկայումս աշխարհում հաստատված Կովկասյան հովվաշան (լեռնային շան) իդեալը բավականին տարբերվում է բնական եղանակով բուծած, աշխատանքային անկրկնելի որակներով օժտված Գամփռից։
[խմբագրել] Պատմություն
Հայկական Գամփռի ստեղծման, ձևավորման և զարգացման ամբողջ ընթացքի հարուստ վկաներն են հանդիսանում ժամանակակից Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ուսումնասիրված ժայռապատկերները, որոնք հիմնականում ընդգրկում են Գեղամա և Սյունիքի լեռները։ 3-ից 7 հազարամյա ժայռապատկերներն ուսումնասիրելիս ապշեցնում է պատկերված շների քանակը, թե տեսակների, թե կիրառման բազմապիսիությունը։ Ավելի ուշ շրջանի ժայռապատկերներում՝ մ.թ.ա. I հազարամյակ, արդեն ավելի հաճախ պատկերվում են ժամանակակից գամփռին նման շներ։
Սևանի ավազանում հայտնաբերված դամբարանների պեղումների ժամանակ (մ.թ.ա. I հազարամյակ) գտնվել և ուսումնասիրվել են շան գանգեր, որոնք իրենց ընդհանուր բնութագրերով լրիվ համապատասխան են ժամանակակից գամփռի գանգին։
Լոռի բերդի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են մեծ քանակով խեցեղեն, որոնց վրա պատկերված են գամփռանման շներ։
Վայրի ոչխարների առկայությունը Հայկական բարձրավանդակում վկայում է, որ ոչխարաբուծությունը ստեղծվել է այստեղ, և անհրաժեշտություն է առաջացել բուծել, ստեղծել խոշոր պահապան շուն, որը կկարողանա միաժամանակ հովվություն անել և պահպանել ոչխարների հոտը գիշատիչներից։
Բազմաթիվ հետազոտությունները և ապացույցները թույլ են տալիս ենթադրել, որ այս ցեղատեսակը ձևավորվել է մ.թ.ա. I հազարամյակում, այսինքն մոտ երեք հազարամյակ առաջ։
Հայկական բանահյուսությունում միշտ գովերգվել է Գամփռը առասպելական խիզախության, ուժի, գեղեցկության, ազնվության, անձնազոհության և անսահման հավատարմության համար։ Մարդիկ այնքան են կապված եղել շներին, որ ունեցել են իրենց շուն աստվածը՝ Արալեզը, որը կարողացել է լիզելով ապաքինել վերքերը և վերակենդանացնել մարդկանց, հիրավի շնական առաքելություն…
Միջնադարի հայկական պատմագրերում կան բազմաթիվ պատմություններ գամփռի օգտագործման, բուծման, արժեքի մասին։ 19-րդ դարից արդեն կան եվրոպական ճանափարհորդների գրառումներ, որոնք մանրամասը նկարագրում են հայկական բարձրավանդակի գամփռներին։
Ժամանակակից մեթոդներով գամփռի բուծման առաջին փորձերը սկսվել են 20-րդ դարի սկզբին խորհրդային շնաբույծների կողմից, որոնք, ընդգրկելով ամբողջ տարածաշրջանի շների տարբեր տիպերին մի խմբի մեջ, մշակեցին ցեղատեսակի զարգացման ընդհանուր ուղղություններ և կոչեցին այն՝ Կովկասյան օվչարկա։ Այդ տարիներին Հայկական Գամփռի մեծ գլխաքանակ արտակրվեց Հայաստանից։ Գամփռի անզուգական առողջությունը, դիմացկունությունը, հզորությունը, պահապանի բնավորությունը անփոխարինելի էին լայնարձակ Խորհրդային Միության տարբեր վայրերում ծառայելու համար։ Անհաջող փորձեր արվեցին ստեղծել նոր՝ խորհրդային, շնացեղատեսակներ գամփռին խաչասերելով սեն-բեռնար, գերմանական հովվաշուն, նյուֆաունդլենդ, դոգ և այլ ցեղատեսակների հետ։ Նմանօրինակ փորձեր են արվում նաև ժամանակակից Թուրքիայի տարածքում։
Ներկայիս Հայաստանի Հանրապետությունում Գամփռը մեծ մասշտաբներով օգտագործվում է գյուղատնտեսության՝ հատկապես անասնապահության, մեջ։ Գամփռը թափանցել է նաև այլ ասպարեզներ, պահպանում է տնտեսական և սեփականատիրական տարածքներ թե՛ գյուղերում, և թե՛ քաղաքներում։ Գամփռի բուծմամբ զբաղվում են շնասերների ակումբները, անհատ էնտուզիաստները, հովիվները։
[խմբագրել] Արտաքին տեսքը
Ի տարբերություն ժամանակակից այլ շների ցեղատեսակների, գամփռի արտաքին տեսքը՝ ձևը, չափը, գույնը, կարող է միօրինակ չլինել, այլ տարբերվել շրջանից շրջան։ Ներկա ստանդարտի նպատակն է տալ արտաքին տեսքի՝ Գամփռին բնորոշ ընդհանուր նկարագիր, հիմնական ուշադրությունը սևեռելով Գամփռի անկրկնելի աշխատանքային ընդունակությունների և վարքագծի, բնավորության վրա։
Գամփռները խոշոր չափի շներ են, մկանոտ, ամուր ոսկորներով, հզոր գլխով, կրկնակի բրդով, համաչափ զարգացած մարմնով։ Մարմնի ձևը երկարավուն է։ Չնայած խոշոր չափերին՝ շունը չի թողնում ծանր շան տպավորություն։ Շարժումները թեթև են, համաչափ և սլացիկ։ Գամփռի չափերի մասին իրական տպավորություն է ստեղծվում միայն հանգիստ վիճակում գտնվող շանը մոտիկից ուսումնասիրելիս կամ համեմատելիս ուրիշ կենդանու կամ առարկայի հետ։ Բարձր լեռնային գոտիներում հիմնականում գերակշռում են խոշոր, երկարամազ շները, տափաստանային դաշտերում ավելի թեթև ոսկրային կառուցվածքով կարճամազ գամփռներ։
Առաջին հայացքից գամփռի արտաքին տեսքը կարող է հրապուրիչ չթվալ՝ կոպիտ պարզունակ ձևեր, կոշտ մազով մորթի, հանգիստ ժամանակ ալարկոտ և ոչ գեղանի շարժումներ։ Դա բոլոր բնական ցեղատեսակների առանձնահատկությունն է, ամեն ինչ հարմարված է կենսունակությունը բարձր պահելու համար։ Կոշտ, ոչ մետաքսյա մազերը պաշտպանում են ցրտից, շոգից, քարերից, մացառներից, հակառակորդի ատամներից ու այլ զենքերից։ Մորթու տարբեր գունավորումը հնարավորություն է տալիս ձուլվել տարբեր բնապատկերների։ Ավելորդ շարժումների իսպառ բացակայությունը հնարավորություն է տալիս քիչ սնունդ օգտագործելով հսկա մարմինը պահել աշխատունակ։
[խմբագրել] Վարքագիծը
Գամփռին ամենադիպուկ բնութագրում է իր բնավորությունը,
- պարզունակ բնազդներ
Շների ժամանակակից ցեղատեսակների հետ համեմատած՝ գամփռն ունի շատ պարզունակ բնազդներ, որն ավելի հատուկ է վայրի կենդանիներին։ Այդ պարզության մեջ ընդգծված կերպով խտացել և մաքրվել է միայն գերշանն անհրաժեշտ հատկությունները։
- հանգիստ ներվային համակարգ
Գամփռին ոչնչով չես զարմացնի, նա ամեն ինչ տեսել է և պատրաստ է ամեն ինչի։ Ամենաահարկու գամփռն իր տարածքը ներխուժած օտարին ոչնչացնելուց առաջ անպայման կփորձի պարզել, արդյոք վտանգն իրակա՞ն է։ Կատաղած գամփռներ չեն լինում, բազմադարյա իմաստությունը սովորեցրել է՝ կատաղածները կենսունակ չեն։ Հեշտությամբ ընկալում և ընդունում են ամեն նոր բան։
- ինքնուրույն որոշումներ
Բարդ կյանքի ընթացքում երբեմն հայտնվում ես դեմհանդիման այնպիսի վիճակների, երբ հարկավոր է միակ ճիշտ լուծումը ընդունել։ Գամփռը լիովին յուրացրել է այս իմաստուն հնարքը, միշտ չէ, որ «ամենակարող» տերը կողքիդ է։
Չնայած լավ զարգացած պաշտպանական ռեակցիաներին, գամփռը ագրեսիվ չէ։ Այլ երկրներում Հայաստանից արտակրված շները միշտ տարբերվել են իրենց հանգստությամբ և անկախ որոշումներ ընդունելու կարողությամբ։ Գամփռը հպարտ և անկախ շուն է և սիրում է հպարտ և անկախ մարդկանց։ Թույլերին սովորաբար վերցնում է իր պաշտպանության տակ։ Լավ է վերաբերվում իր պաշտպանության տակ գտնվող բոլոր կենդանիներին, հանգիստ է երեխաների հետ, բայց ենթարկվում է միայն ուժեղ և հաստատակամ մարդկանց։ Անխոնջ աշխատավոր է, իրեն հանգիստ է զգում, երբ ինչ-որ պարտականություն ունի, որով միշտ զբաղված է։ Համեմատաբար քիչ է հաչում, հաչը միշտ ունի որևէ իրական պատճառ։ Հնարավոր չէ Գամփռի հաչը խառնել այլ ցեղատեսակի շների հաչի հետ, այն ավելի շատ հիշեցնում է մռնչյուն, որն աներևակայելի տպավորություն է թողնում շրջապատի վրա։ Չնայած իր խոշոր չափերին և անսպառ էներգիային՝ Գամփռը հիմանականում աննկատ է, շատ տարածություն չի զբաղեցնում և ներկայության մասին հիշեցնում է, երբ իրական պատճառ կա։ Գամփռը թողնում է իմաստուն շան տպավորություն։
Գլուխը
Խոշոր, հատու գծերով, լավ լցված, ուճեղ զարգացած, բայց չարտահայտված այտոսկրերով, առանց չորության նշանների, տպավորիչ։ Գանգամասը լայն է, փափուկ անցումով ճակատից դեպի մռութ։ Գամփռին բնորոշ են հզոր ծնոտներ։ Գլխի ընդհանուր երկարության 60%-ը կազմում է գամգամասը, իսկ մռութը՝ 40%-ը։ Ճակատը հարթ է և համարյա զուգահեռ քթի կամրջակին։ Շրթունքները հաստ են, չոր և սեղմ։
Ականջները
Տեղադրված են աչքերի մակարդակից մի քիչ բարձր ։
Աչքերը
Գույնն ավելի մուգ, քան մորթու գույնը։ Համեմատաբար փոքր, նշաձև, խորը դրված, թեթևակի շեղ։ Իմաստուն, տիրական և լուրջ հայացք։ Արդեն մի քանի շաբաթական քոթոթների մոտ ի հայտ է գալիս հասուն շանը բնորոշ լուրջ և խիստ արտահայտությունով աչքեր։
Ատամները
Սպիտակ, ուժեղ, լավ զարգացած, միմյանց նկատմամբ խիտ դասավորված։ Կենտրոնները դասավորված են մի գծի վրա։ Մկրատաձև։
Վիզը
Հզոր, ամուր, մկանոտ, միջին թեքության և երկարության։
Իրանը
Երկարավուն ձևի, ինդեքս՝ 108-110%։ Երկարավունությունը ձևավորվում է կրծքավանդակի հաշվին և ոչ թե գոտկատեղի։
Կուրծքը
Լայն և խորը թեթևակի կլորացված կրծքավանդակով։ Կրծքի ներքևի եզրագիծը պետք է լինի արմունկի հոդի մակարդակից ցած։
Փորը
Շարունակում է կրծքի գիծը, թեթևակի հավաքված։
Մնդավ
Չափավոր նկատելի է մեջքի վրա։
Մեջքը
Լայն, ուղիղ, մկանոտ ու ուժեղ։
Գոտկատեղը
Կարճ և մկանոտ։
Գավակը
Երկար, լայն և ուղիղ։
Պոչը
Բարձր դրված, հանգիստ վիճակում կախվում է ներքև։ Դառնում է կեռաձև կամ շրջանաձև, մեջքից բարձր, երբ քայլում է կամ գրգռված վիճակում է։
Առջևի ոտքերը
Առջևից դիտելիս ոտքերը ուղիղ են և զուգահեռ։ Թիակները երկար, թեք դրված։ Ուսի միացման մոտից թիակի և բազուկի անկյունը 108-110 աստիճան է։ Նախաբազուկները ուղիղ, հզոր, զուգահեռ դրված։ Նախադաստակներն երկար, կողքից նայելիս՝ թեք դրված։
Հետևի ոտքերը
Ազդրերը երկար են, լայն և մկանոտ։ Ծնկահոդը լավ արտահայտված է։ Սրունքները հզոր են, ազդրի երկարության։ Գարշապարը լավ արտահայտված է։ Նախագարշապարները երկար և ամուր են։
Թաթերը
Կլոր, ամուր, հավաքված, առաձգական և փափուկ բարձիկներով։
Շարժումները
Աշխույժ, ազատ և հավասակշռված։ Առջևի և հետևի վերջույթները շարժվում են զուգահեռ։
Գույնը
Շագանակագույն և պտավոր գունավորումը ցանկալի չէ։
Մորթին
Սովորաբար դեմքի, ականջների ու առջևի ոտքերի մազածածկը կարճ է։ Կրկնակի բուրդ, նախաբուրդը պետք է լինի լավ զարգացած, որպեսզի շանը պաշտպանի տարբեր կլիմայական պայմաններում։
Չափերը
Մնդավի բարձրությունը պետք է առնվազն լինի՝ որձեր՝ 65սմ, էգեր՝ 62սմ։ Քաշը պետք է լինի համապատասխան շան ընդհանուր չափերին, սովորաբար սկսած 45-50կգ-ից, միջինը՝ 60կգ։
Թերություններ
Չափերի բավականաչափ շեղում ստանդարտում նշված ամենաքիչ տվյալներից։ Բաց գույնի աչքեր և քիթ։ Չափազանց երկար, կարճ կամ նեղ մռութ։ Դեղին ատամնաշար։ Կլոր, չռված, դուրս եկած աչքեր։ Իրանի ձևի կարճություն։ Կախված կամ սապատավոր մեջք, կախված փոր, երկար գոտկատեղ, կարճ գավակ։ Ատամնաշարի ոչ մկրատաձև դասավորվածություն։
Որակազրկում
Արտահայտված վախկոտություն կամ կատաղիություն։ Կրկնակի բրդի, նախաբրդի բացակայություն։ Միակողմանի կամ երկկողմանի կրիպտորխիզմ։ Կուրություն և խլություն։
Եզրափակում
Վարքագիծը, առողջությունը և կառուցվածքի համաչափությունը պետք է ունենան առաջնահերթություն և նախընտրելիություն՝ մյուս չափանիշների նկատմամբ։ Գամփռն աշխատանքային շուն է և կարող է լինել տարբեր տիպերի՝ կախված բնակլիմայական պայմաններից և կիրառման ձևերից։ Գամփռը չունի ժառանգական, գենետիկ հիվանդություններ։ Գամփռը շատ հազվադեպ է ցրտից նեղվում, բնական պայմաններում իրեն զգում է առողջ, սիրում է հողածածկ։ Գամփռից ստացած արտաքին տպավորությունը որոշակիորեն պետք է լինի որպես, հզոր, մարզված և իմաստուն շուն։ Գամփռին, նույնիսկ հեռվից, անհնար է խառնել ուրիշ կենդանու հետ, արջի, գայլի կամ ոչխարի։
[խմբագրել] Վերջաբան
Հայկական Գամփռը հայ ժողովրդի հպարտության առարկան է, նրա պատմության և մշակույթի անբաժանելի մասը։
Հայկական Գամփռի հետազոտմամբ և այս ստանդարտի մշակմամբ տարբեր ժամանակներում զբաղվել են՝ Անդրեյ Կուրբետ Դավիդյանցը, Արմեն Խեչոյանը, Ավիկ Ասատրյանը, Գառնիկ Օհանյանը, Կարեն Մանվելյանը, Էդվարդ Սարգսյանը, Վիկա Մալոյանը, Նորիկ Չիլինգարյանը, Ն. Աբաջյանը, Նաիրա Ավագյանը, Տիգրան Նազարյանը և ուրիշ շատ անհատներ։
վերջին փոփոխությունը՝ մայիս 18, 2003