Түркі тілдері

Уикипедиядан

Түркі тілдерінің (   ) дүниедегі басқа тіл топтарының арасындағы орналасуы.
Үлкейту
Түркі тілдерінің (   ) дүниедегі басқа тіл топтарының арасындағы орналасуы.

Түркі тілдері, Шығыс Еуропадан, Сібір мен Батыс Қытайға дейінгі кең аумақта тұратын 155 млн. адамның ана тілі, 180 млн. адамның екінші тілі боп табылатын, көбі бір біріне өте жақын болған 40 тілден тұратын тілдер тобы. Түркі тілдер тобы Алтай тілдері әулетіне жатады. Қазақ тілі соның бірі боп табылады.

Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі буын үндестігіне негізделеді, яғни қазақтың төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке болып келеді. Сөзге жұрнақ пен жалғаулар бірінің артынан бірі қосылу арқылы сөз формасы өзгертіледі. Сөйлем бастауыш-толықтауыш-баяндауыш ретінде құрылады.

Жүз жылдар бойы түркі халықтары көшпелі өмір салтын өткізгендіктерінен, өз-ара және де басқа тілдес халықтармен араласып, өз тілдеріне және көршілес халықтардың тілдеріне зор әсер еткен. Әсіресе моңгол, славян және парсы тілдерімен ықпалдасу өте терең болған. Бұл ықпалдасу әр бір тіл тобы мен топ ішіндегі тілдердің тарихи дамуын біраз өзгерткен салдарынан, түркі тілдерінің классификациясының бірден аса жүйесі бар. Бүгінгі күндері ең кең қабыл етілетін классификация жүйесі А.Н. Самойловичтің классификациясы боп танылғанмен кейбір жағдайлар әлі де пікірталас тудыруда.

Мазмұны

[өңдеу] Түркі тілдер тобы

Барлығы 40-тан аса тілден тұратын, 155 млн. адамның ана тілі боп табылатын түркі тілдері Алтай тілдері әулетіндегі ең үлкен тіл тобы болады.

Түркі тілдерінің көбінің фонологиясы, морфологиясы және синтаксисі бірдей. Тек Шуаш, Якут, Солтүстік Сібір тілдері бұ жағынан өзгеше болады. Түркі тілдері 6 топқа бөліне отырып, әр топқа кірген тілдер сол тілді білетін адамдар бірібірін түсіне алатындай жақын болады. Бұған қоса көршілес өлкелердің шекараларында өте тығыз қатынас салдарынан туған түркі диалектілері табылады.

[өңдеу] Түркі тілдерінің жақындығы

Түркі тілдерінің өз-ара жақындығын көрсету үшін келесі (жұрт саны бойынша) маңызды бірнеше тілден мысал сөздер келтіріліп тұр.

Көнетүркіше Түрікше Түрікменше Татарша Қазақша Өзбекше Ұйғырша
ana anne ene ana ана /ana/ ona ana
burun burun burun borın мұрын /murın/ burun burun
qol kol qol qul қол /qol/ qoʻl kol
yol yol ýol yul жол /jol/ yoʻl yol
semiz semiz semiz simez семіз /semiz/ semiz semiz
topraq toprak topraq tufraq топырақ /topıraq/ tuproq tupraq
qan kan gan qan қан /qan/ qon qan
kül kül kül köl күл /kül/ kul kül
sub su suw su су /suw/ suv su
aq ak ak aq ақ /aq/ oq aq
qara kara gara qara қара /qara/ qora qara
qızıl kιzιl qyzyl qızıl қызыл /qızıl/ qizil qizil
kök gök gök kük көк /kök/ koʻk kök

[өңдеу] Мемлекеттік түркі тілдер

Қазақ, әзірбайжан, қырғыз, өзбек, түрік және түрікмен тілдері - мемлекеттік тіл дәрежесіне ие болады.

Бұған қоса келесі тілдер жергілікті ресми тіл ретінде қолданылады:
шуаш, құмық, қарашай-балқар, татар, башқұрт, якут, Çakasça, тува, алтай және Қытайда ұйғыр тілі.

[өңдеу] Қолданылатын өлкелері бойынша

Түркі тілдері Еуропа мен Азияның отызға жуық өлкелерінде қолданылады. Кесте алты топқа бөлінген және сандар тек ана тілі ретіндегі қолданушылар үшін көрсетіледі.

Топ және тілдері Қолданушылар
саны
Қолданaтын өлкелер
OGUR тобы
Шуаш тілі 1,8 млн. Ресей (Шуашстан) 1,8 млн., Қазақстан 22.000
ҚЫПШАҚ тобы
Қарайым тілі жоғалуға жақын † Литва 20, Украина <10, Польша <10
Құмық тілі 280.000 Ресей (Дагестан)
Қарашай балқар тілі 250.000 Ресей (Қарашай-Черкес, Кабардино-Балкария)
Қырым Татар тілі 500.000 Украина 200.000, Өзбекстан 190.000, Қырғызстан 40.000
Татар тілі 6,5 млн. Ресей 5.500.000 Өзбекстан 470.000, Қазақстан 330.000, Қырғызстан 70.000,
Тәжікстан 80.000, Түрікменстан 50.000, Украина 90.000, Әзірбайжан 30.000
этникалық татарлар: 6,6 млн.
Башқұрт тілі 1,8 млн. Ресей 1,7 млн., Өзбекстан 35.000, Қазақстан 20.000
Ноғай тілі 70.000 Ресей (Солт. Кавказ)
Қарақалпақ тілі 400.000 Өзбекстан
Қазақ тілі 11 млн. Қазақстан 8 млн., Қытай 1 млн., Өзбекстан 800.000, Ресей 650.000, Моңғолия 100.000
Қырғыз тілі 3,7 млн. Қырғызстан 3,3 млн., Өзбекстан 200.000, Қытай 200.000
ОҒЫЗ тобы
Түрік тілі 65 млн. Түркия 60 млн., Балқан 2,5 млн., Кипр 180.000, Ресей 300.000,
Алмания 2,5 млн., батыс және орта Еуропа 700.000
Гагауыз тілі 330.000 Молдова 170.000, Балқан 130.000, Украина 20.000, Болгария 10.000
Әзірбайжан тілі 30 млн. Иран 20 млн., Әзірбайжан 8 млн., Түркия 500.000, Ирақ 500.000, Ресей 350.000,
Грузия 300.000, Армения 200.000
Түрікмен тілі 6,8 млн. Түрікменстан 3,8 млн., Иран 2 млн., Ауғаныстан 500.000, Ирақ 250.000, Өзбекстан 250.000
Хорасан тілі 400.000 Иран ( Хорасан аумағы)
Kaşgayca 1,5 млн. Иран (Fars, Kuzistan аумақтары)
Aynallu 7.000 Иран (Markazi, Ardebil және Zanjan аумақтары)
Afşarça 300.000 Ауғаныстан (Кабул, Херат), Солт.-Шығыс Иран
Şalarca 55.000 Қытай (Qinghay ve Ганьсю аумақтары)
ҰЙҒЫР тобы
Өзбек тілі 24 млн. Өзбекстан 20 млн., Ауғаныстан 1,5 млн., Тәжікстан 1 млн., Қырғызстан 750.000,
Қазақстан 400.000, Түрікменстан 300.000
Ұйғыр тілі 8 млн. Қытай (Синьцзян немесе Шығыс Түркістан) 7,2 млн., Қырғызстан 500.000, Қазақстан 300.000
Yugurca 5.000 Қытай (Ганьсю аумағы)
Айну (түркі тілі) (Жапон Айну халқымен қатынасы жоқ) 7.000 Қытай (Синьцзян)
СІБІР тобы
Якут тілі 360.000 Ресей (Якутия)
Dolganca 5.000 Ресей (Таймыр)
Тува тілі 200.000 Ресей (Тува) 170.000, Моңғолия 30.000
Tofalarca жоғалуға жақын † Ресей (Тува)
Хакас тілі 65.000 Ресей (Хакасия)
Алтай тілі 50.000 Ресей, Алтай округі)
Шор 10.000 Ресей, Алтай округі
Шұлым 2.500 Ресей, Солт. Алтай округі)
ARGU тобы
Halaçca 42.000 Иран (орталық аумақ, Kom және Arak арасында)

[өңдеу] Осы заманғы классификация

Ең соңғы деректерге сай (B. Johanson-Csató, The Turkic Languages 1998), Түрік тілдерінің топталуы келесі түрде жасалынады (қолданушылар саны 2006 ж. бойынша берілген):

Түркі тілі

  • Ogurca (немесе Бұлғарша)
    • Бұлғарша (жоғалған), Шуашша (1,8 млн.)
  • Қыпшақ тобы (Солт.-Батыс тобы)
    • Батыс: Қырым-Татаршасы (500.000), Қүмықша (280.000), Қарашай-Балқар тілі (250.000), Қарайымша (жоғалуға жақын)
    • Солт.: Татарша (6,6 млн.), Башқұртша (2,2 млн.), Құманша (жоғалған)
    • Оңт.: Қазақша (11 млн.), Қырғызша (3,7 млн.), Қарақалпақша (400.000), Ноғайша (70.000)
  • Оғыз тобы (Оңт.-Батыс тобы)
    • Батыс: Түрікше (60 млн., екінші тіл ретінде 70 млн.), Әзірбайжан тілі (30 млн., екінші тіл ретінде 35 млн.), Гагауызша (330.000)
    • Шығыс: Түрікменше (6,8 млн.), Хоросан тілі (400.000 ?)
    • Оңт.: Kaşgayca (1,5 млн.), Афшар диалекті (300.000), Aynallu lehçesi (7.000), Sonkori (?)
    • Salar: Salarca (60.000)
  • Ұйғыр тобы (Оңт.-Шығыс тобы)
    • Шағатай Шағатай тілі (жоғалған)
    • Батыс: Өзбекше (24 млн.)
    • Шығыс:
      • Көне түрікше (Орхон-Көк, Енисей-Көк, Көне Ұйғырша, Қарахан тілі) (жоғалған)
      • Ұйғырша (8 млн.)
      • Yugurca (Batı-Yugur) (5.000)
      • Айну тілі (Айну) (7.000)
      • İli Turki lehçesi (100)
  • Сібір тобы (Солт.-Шығыс тобы)
    • Солт.:
      • Якутша (360.000), Dolganca (5000)
    • Оңт.:
      • Енисей Çakasça (65.000), Шор (10.000)
      • Саян Тува (200.000), Тофа (Қарағас) (жоғалған)
      • Алтай Алтай тілі (50.000) (диалекттері: Ойрат тілі; Тыва тілі, Kumanda, Ku; Телеуiт, Төлеңгiт)
      • Шұлым Шұлым (500)
  • Argu
    • Halaçca (Kalayca) (42.000)

[өңдеу] Сыртқы сілтемелер

Дала мен Қала апталығынан "Алтайлар" мақаласы

Басқа түркі тілдеріндегі Уикипедия энциклопедиялары
Әзербайжан| Башқұрт| Қырғыз| Өзбек| Татар| Түркмен| Түрік| Ұйғыр| Чуваш
Басқа тілдерде