Кириш сөз

Wikipedia дан

Элдик көтөрүлүштөр Фергана өрөөнүндө 1871-72-жылдардагы Чаржайыт көтөрүлүштөрдү эске албаганда 1873-жылы нукура көтөрүлүш башталган. Ал кыймыл үч жылга созулуп Фергана өрөөнүн албырттаган жалын каптаганын, акыры келип Кокон хандыгынын кулашы менен аяктаганына алып келген. Бул көтөрүлүш тарыхта Кокон көтөрүлүшү жана Полот хандын көтөрүлүшү деген ат менен тарыхтан орун алган. Көтөрүлүштөрдү 1873-76-жылдардагы элдик кыймылды мезгилге бөлүштүрүү аракети 1930-50-жылдарда эле жасалгандыгын айтсак болот. Кыргыздын көрүнүктүү тарыхчысы Кушбек Усенбаевдин китебинде жалпы көтөрүлүш жөнүндө жана Кокон хандыгынын саясий экономикалык абалын, салыктын түрлөрү туурасында кеңири берилген. Белгилүү окумуштуу Анвар Хасанов бул кыймылдарды 1959-жылы чыккан эмгегинде 1873-76-жылдардагы кыймылдарды бири-бирине эволюциялуу жолу менен өнүккөн эки этап катары карап, бирок биринчи этапты прогресивдүү дегени менен экинчи 1875-76-жылдардагы камтыган этапты прогрессивдүү боштондук да, ошол эле учурда реакциячыл феодалдык монархиялык да элементтери бар кыймыл болгон деп эсептеген. Биз муну менен окумуштуулар алигиче 1873-76-жылдардагы элдик кыймылды мезгилге бөлүү анын мүнөзү максаты, кыймылдаткыч күчтөрү жана тарыхый мааниси жөнүндө толук бир пикирге келише электигин билсек болот. Ошондуктан маселени тарыхый жылнаамаларын тактап мезгилдештирүү ыкмасы менен карап, кыймылдын максатын мүнөзүн кыймылдаткыч күчтөрүн жана этносаясий курамын эволюцияланышына көбүрөөк көңүл буруну туура көрдүм. 1873-76-жылдардагы элдик кыймылдын эволюциялуу өнүгүшүнө байланыштуу аны эки чоң мезгилге бөлдүм. Биринчи мезгил 1873-жылдын жазынан 1874-жылдын күзүнө чейин; экинчи мезгили 1875-жылдын жазынан 1876-жылдын аягына чейин. Бул бөлүштүрүү кыймылдын мүнөзү, максаты, социалдык улуттук курамы жана уюштуруу деңгээли сыяктуу өзгөчөлүктөрдүн негизинде жүргүзүлгөнүн карадым. Бул мезгилдерде кыргыз эли жана анын билермандары Кокон хандыгына активдүү аралашып турганын тарых барактары аныктап келет. Негизинен эле Кокон хандыгынын хан тактысына отурган хандарынын баары десек да болот кыргыз билермандары менен тил табышып мүмкүн болсо аларды өзүлөрүнүн кызматтарына аракет кылгандыгын тарых барактарынан аныктай алдык. Көтөрүлүштүн негизги каармандары болуп Шер даткадан баштап Полот хан атын жамынган Исхак Асан уулунун жалпы Фергана элинин жашоо турмушу үчүн өз баштарын өлүмгө сайып кызмат кылгандыгын билсек болот.