Билим берүнүн максатынын тактыгы өлкөнүн кризистен чыгуусунун бирден бир жолу
Wikipedia дан
Билим берүүнүн максатынын тактыгы өлкөнүн кризистен чыгуусунун бирден бир жолу
Др. Кадиян БООБЕКОВА
КТМУ, Педагогика жана Коомдук Илимдер Бөлүмү
Кээде баарыбызды келечек жөнүндө кыялданып жатып, төмөндөгүдөй ойлор чырмашы мүмкүн:
- Биз келечек үчүн кимдерди даярдап жатабыз?
- Келечек азыркы жаштардын колунда болсо, биз келечектен коопсузданбай эле койсок болобу?
- Келечек коомду ишенимдүү түрдө тапшырганга ылайык жаштар, кадрлар даярдалып жатабы?
- Жаштарыбыздын кыялдары эмнелер жана коомдун, элдин жүгүн аркалап кете алышабы?
- Жаштарга ишенип жашап жатабызбы же ишенбей жатабызбы?
- Ишенсек эмнеге жараша жана ишенбесек эмне үчүн ишенбей жатабыз?
- Kоомду ишенимдүү түрдө тапшырганга ылайык жаштар, кадрлар даярдалып жатабы?
- Жаштарыбызда мекенди, элин сүйүү сезимдери жана эмгекчилдик, жоопкерчилик алуу сапаттары канчалык деңгээлде калыптанган?
- Жаштардын кабыл алып жактырган баалуулуктары эмнелер жана алар биздин коомдун, элдин салттары, баалуулуктары менен дал келеби?
- Жаштарыбыз өз алдынча ой жүгүртүүгө жөндөмдүүбү, алдыларына максат коюп ага жетүүгө аракеттенген жаштарбы?
- Билимге, үйрөнүүгө умтулушабы же жогорку билимдүү деген диплом алуу үчүн окуганы келишеби?
- Азыр дипломдуу ишсиздер болсо, кийин коомубузда «дипломдуу сабатсыздар» чыкпайбы?
- Акыл көчү тынбай болуп жаткан учурда көптөгөн жөндөмдүү жаштарыбыз сыртка кетип жатышат. Бизге билимдүү жаштар керек эмеспи?
- Жаштарыбызда мекенди, элин сүйүү сезимдери жана эмгекчилдик, жоопкерчилик алуу сапаттары канчалык деңгээлде калыптанган?
- Келечек тууралуу өз көз карашы бар, көз каранды болбой жашоо сыяктуу кыялдары барбы?
- Эмнеге кээ бир жаштар ар бир мүнөтүн эсептеп иштесе, көпчүлүгү өз тагдырына кайдыгер карашат?
- Бул кайдыгерлик кийин азыркы коомдо учурап жаткан пассивдүү депрессиялык абалды күчөтпөйбү?
- Билим берүү тармагынын, өкмөттүн коомубуздун бул абалдан чыгуусу үчүн эмне кылышы керек? ж.б. ойлор, бул көрүнүш ар бир атуулду ойлонтуп келет. Коомдогу эч нерсенин баалуулугунун кабыл алынбаганы, бардык нерсенин, анын ичинде кылымдар бою элибиз баалап келген элдик салттардын да баркы кеткени, физиологиялык керектөөлөрдүн алдыңкы планга чыкканы, б.а. тамак, курсагын тойгузуу, кийим кече, ал үчүн «эптеп» иш табуу, эмне үчүн жасап жатканын сурабай туруп эле, акча алуу максатында «жалданма пикетчи» болуп да «иштөө» сыяктуу коомго жат көрүнүштөргө өткөн жылы көп эле күбө болдук. Бул албетте пикетке чыкпасын дегендик эмес, албетте ар бир атуул өз укугун коргоого, талап кылууга милдеттүү жана акылуу, бирок ар- намысты бир жакка коюп, «жалданма болуу» эч нерсеге баа бербөө, туура же туура эмес иш кылып жатканы тууралуу өзүнө өзү сурабоо, коркунучтуу көрүнүш. Биздин коомдо ушунча көп ойлонбогон, оома, ар кимдин айтканына ишене берген, окуяны, абалды анализдөө көндүмүнө ээ болбогон, эмне кылып жатканына маани бербеген мекендештер бар экени өкүндүрөт. Учурда жаштар арасында көбүнчө унчукпаган, б.а. «созулган», өз оюн айтуудан корккон, тартынчаак, эмне каалаганын билбеген, мажүрөө, жалкоо, кайсыл жактан оңой жашоого болот деп ойлонгон, экономикалык маселелер баарынан алдыда турганын гана ойлогондор абдан көп.
Мурдагы коммунисттик идеология СССР тарагандан кийин коомдо мурункудай баркын, таасирин жоготту. Коомдо бир боштук, контролсуздук, кароосуздук менен бирге айласыздык сезимдери пайда болду. Азыр болсо ал боштук коомдо жаштардын арасында да кээ бир баалуулуктарды билбөөсүнө, кайдыгерликке, ал гана эмес Кыргыз болуп калуудан уялуу сезими менен жашоого, башкача айтканда жалпы депрессияга алып келди. Ушул бойдон кете берсе, эртеңки күнүбүз эмне болот? - деген сыяктуу ойлор коомдо инсандарды «улуттук бир идеология болбосо болбойт» деген бүтүмгө алып келди.
Мурда да «Манастын жети осуяты» бир улуттук идеология катары мектеп программаларына киргизилип, окутулуп келди. Бирок, мугалимдердин кээ бири мунун маанисин так түшүнө же түшүндүрө албаганынан, же болбосо көп маани бербегенинен улам бул осуяттар жаштар арасында терең сиңе албады...
Ушул жерден Түркия Республикасынын негиздөөчүсү Мустафа Кемаль Ататүрктүн 1920-30- жылдарда ал өлкөнүн оор абалдан чыгышында жана өлкө атуулдарынын өлкө келечегине, өздөрүнө ишенүүсүнүн калыптанышында жасаган иштери, улуттук идеологиянын болушунда айткан сөздөрү ар бир мекендеш тарабынан кабыл алынып, ураан катары азыркы күнгө чейин колдонулганын айта кетүү ашыкча болбос.
Анын айтуусу боюнча: «Түркмүн, чынчыл жана адилетмин, эмгекчилмин. Түрк болуу кандай бакыт!» «Бир Түрк бүтүн дүйнөгө тең» (түрк болуу - өзгөчө болуу) деген сөздөрү ар жума сайын мектепте балдарга ант катары айттырылат. Ушундан уламбы, ар бир түрк өз улуту жана мекени менен сыймыктанат, патриоттук сезимдери абдан күчтүү. Балким бизде да Кыргыздардын тарыхы боюнча ар дайым эч кимди эзбей, эч кимге кул болбой, өз жерлеринде, мекендеринде жашаганын жана ар дайым сыймыктуу, намыстуу, салтуу, башкалардын арасында барктуу, кыраакы калк экенин, башка элдер менен достукта жашап келгенин, башкалардын, ал аркылуу дүйнөнүн тарыхынын өзгөрүшүнө салым кошконун чагылдырган тексттерди даярдоо зарылдыр. Азыр саныбыз боюнча аз болгонубуз менен аталарыбыз бизге мурас калтырган мекенибизде, өз жерибизде жашап жатабыз. Ал эми саны көп болгонуна карабай мекенсиз жашаган да элдер бар экенин эске алсак, көп улуттуу өлкөбүздүн ыйыктыгы тууралуу, бул мекендин атуулу болуунун өзгөчөлүк экендиги тууралуу тексттерди даярдоо зарылдыр.
Бирок бул иштер билим берүү системасы аркылуу пландуу жана системалуу түрдө жасалганда гана өз натыйжасын берет.
Биз келечек жөнүндө ой жүгүртүп жатып, эң жөнөкөйдөн, келечекте кимдер менен кошуна болоорубузду же кимдер менен, кандай инсандар менен иштей турганыбызды элестетсек, керектүү картина/сүрөт белгилүү болот. Азыркы айылдык мектептердеги жалпы абалды, мугалимдердин жетишсиздиги менен бирге, даярдыгы жетиштүү болбогон кадрларды, кесиби мугалим болбосо да мугалим болуп иштеп жаткандардын келечекке берген оң же терс таасирин, мектеп психологунун же мектептеги психолог- консультанттардын, окуу китептеринин жетишсиздиги сыяктуу проблемаларды алалы. Шаарда ата –энелер тарабынан каралбай калган балдар, көчө балдары - кароосуз калгандар, кайыр сурап жүргөнгө мажбур болгондор, майда- чүйдө уурдап жашоого мажбур болгон балдар, же көчөдөгү аларга каршы күч колдонууну башынан өткөзгөн балдар, (психологиялык же физиологиялык таяк жеген) ар бир нерсени акча менен гана баалагандар... эртеңки күндүн, 15, 20, 30 жылдан кийинки убакыттын чоң кишилери, жашоочулары болушат. Көбүнчө зордук зомбулукка баш ийип жашаган, сырттан да, телевидениеден да, газеталардан да ошондой кабарларды угуп, ошондой көрүнүштүн күбөсү болгон, азыркы жаш балдардын чоңойгондо толук кандуу, аң сезимдүү, маданияттуу, жоопкерчиликтүү инсан болооруна кантип кепил боло алабыз? Албетте, бул жерде бүт бардык мектептерди же коомубузду ушундай абалда дегенден алыспыз. Антсе да, мындай көрүнүш өлкөбүздө бар экени чындык жана муну көрмөксөн болууга акыбыз жок. Ушундай кыйынчылык менен бирге алдыңкы тажрыйбаларын таратып, жаштарыбызды бүтүндөй өлкө сыймыктана турган деңгээлде тарбиялап жаткан мектептерибиз, мугалимдерибиз, окуу жайларыбыз да аз эмес. Мындай көрүнүш албетте бизди сүйүнтөт.
Келечектин инсанын тарбиялоодо, биз кимдерди, кандай инсандарды, алардын сапаттарын, аларды көргүбүз келген өзгөчөлүктөрүн тактап алганыбыз оң. Андан кийин билим берүү ишинде окуучуга жалаң гана билим берип, маалымат жүктөөнү эмес, алардын адамкерчилиги, максаттуулугу, эмгекчилдиги, адептүүлүгү, аң сезими, психологиялык жана физиологиялык жактан ден соолугунун чың болушун да пландоо маанилүү. Ушул белгиленгендерге жана эмнени каалаганыбызга, күткөнүбүзгө байланыштуу билим берүүнүн максатын белгилеп алсак болот жана максатты белгилөө кечиктирилгис иш. Билим берүүнүн жалпы максаты болбосо, (ар бир сабактын максаты бар, кеп анда эмес) китепте жазылгандар жетпейт, китепте программада белгиленген, окутулуп - үйрөтүлүп жаткан маалымат, көндүм жана билимдер билим берүүнүн максатына ылайык кайрадан каралып чыгуусу сапатты өзгөртүүгө түрткү болот эле. Јлкөнүн билим тууралуу мыйзамында максат белгилүү болбогондон кийин жалгыз принциптерге таянып окутуу жетиштүү болбойт. Биз он- он беш- жыйырма же отуз жылдан кийин өлкөбүздө кандай атуулдарды көргүбүз келгенин эмитеден белгилешибиз, ага жараша иштешибиз зарыл. 2003-жылы 6-Июндагы «Кут Билим» газетасына жарыяланган Кыргыз Республикасынын «Билим Берүү Тууралуу Законунда» өлкө билим берүү системасынын белгилүү бир максаты жазылган эмес. Аны, балким техникалык ката болуп, унутулуп калгандыр деген ойдо башка бюллетендерди да барактап көргөнүбүздө, системабыздын жалпы максаты тууралуу жазуу көзүбүзгө чалдыкпады. Кыргызстандагы мектептерде билим берүүнүн абалы мурдагыдай эле чыныгы турмуштан алыс. Учурда билим берүү негизинен абстрактуу билимдерди өздөштүрүүгө негизделип, инсанда аткаруучулук жөндөмүн өстүргөнү менен, ага баш айланткан ылдамдык менен өзгөргөн дүйнөгө ыңгайлана ала турган, жекече жөндөмүн, өз алдынчалыгын өстүрүүгө багытталган билим жана билгичтиктер берилбей келет. Себеби окуу программаларында күндөлүк же учурдагы өлкөдөгү экономикалык, саясий, социалдык, практикалык маселелерге, базар экономикасы шарттарында жашоого ылайыкталган материалдарга аз орун берилип, көбүнчө абстрактуу билимге маани берилген. Андыктан мектептерибиздин бүтүрүүчүлөрүнүн көпчүлүгү учурдагы шарттарга, базар экономикасынын эмгектик талаптарына ыңгайлаша албай, кыйналышууда. Натыйжада ишсиздер армиясындагылардын санын арбытууда, өздөрүнө ишеничин, эртеңки күнгө үмүтүн жоготуп, келечектен күткөнү жок, максатына жетүү жолдорун издөөдө жетерсиз, белгилүү бир маселени чечүүдө абдан кыйналууда, жоопкерчиликтүү иштерди аткаруудан качууда, өз укугун коргой албай, башкаларга кээ учурда «жок» дегенди билбей коркууда.
Балдарда «турмушка, жашоого даярдык» түшүнүгү мурдагыдан дагы кеңири түрдө колдоого алынып, сабактардагы темаларда турмушта кездешкен проблемалар жана аны чечүү жолдору тууралуу көндүмдөр, билим жана билгичтиктер үйрөтүлүүсү керек. Азыркы окуучу реалдуу турмушта жашаганы үчүн ага теориялык билимден мурда практикалык көндүмдөрдү үйрөнүүсү зарыл. Себеби, баары эле жогорку окуу жайына тапшырып билимин улантууну каалабашы мүмкүн. Ошондой эле, өз жөндөмүн, эмнени каалаганын, жана проблеманы чечүүнүн түрдүү жолдорун билген бала күнүмдүк жашоого оңой ыңгайланышат. Ар бир балага максат коюп жашоону үйрөтүү билим берүнүүнүн кечиктирилгис максаты болуш керек да, жалпы максаттарыбызды да кечикпестен белгилешибиз зарыл.
Азыр бардык өнүккөн өлкөлөр өз атуулдарынын кийин кандай киши болоорун көргүсү келгенин аныктоо үчүн билим системаларынын максатын белгилеп алышат. Максатсыз даярдалган кадрдан же чоңойгон, өстүрүлгөн балдардан «эптеп эл арасында аман жүргөнү» эле болбосо, келечекте эмне күтөбүз?- деген суроо туулат. Албетте, бул суроо ар бир билим берүү тармагында иштегендерди тынчсыздандырбай койбойт.
Андыктан мыйзамыбызда бирдиктүү Кыргызстан атуулун тарбиялоо максаты коюлушу, мекенин, элин сүйгөн, чогуу жашаган өлкө калкынын өзгөчөлүктөрүнө, маданиятына урматтоо менен мамиле кылган, маданий, рухий байлыктарга ээ жана бул өлкө атуулу болуудан сыймыктанган, изденген, проблемаларды көрүп аны чечүүнүн жолдорун издей алган, өзүнө, өз күчүнө, потенциалына ишенген, эмгекчил, окуяларды, абалды ар тараптуу анализдей алган, өз укугун жана жоопкерчилигин билген, адептүү, аң сезимдүү түрдө өндүргөн (пикир, ой, товар), аң сезимдүү талап кылган, өлкөсүнүн өнүгүүсүнө салымын кошо алаарына ишенген атуулдарды тарбиялоо максаты белгилениши керек.
Билим берүүнүн максаты- балдарды эртеңки жашоого, турмушта өз ордун таба алууга даярдоо болуш керек. Биздин системабызда окуу программаларында ар бир сабактын максаты кыскача белгиленгени жана мугалимдерибизге сабактын максатын белгилеп туруп окутуу үйрөтүлгөнү менен системанын жалпы максаты, алардын тарбиялоо, окутуу, үйрөтүү боюнча тактыгы белгисиз. Мисалы, «мекенди сүйүүгө тарбиялоо» деп жазылганы менен окуучуларда бул сезимди кандайча калыптандыраарыбыз белгисиз.
Максаттардын жалпы адамзатына тиешелүү баалуулуктар, патриоттук сезимдер, изденүү жөндөмдүүлүгү, максат коё билүү, башкаларга, башка элдерге, этносторго, дин өкүлдөрүнө сый мамиле кылуу, жекече адептик –ахлактык, жоопкерчилик алуу сезимдерин өстүрүү, үй бүлөлүк жоопкерчилик жана баалуулук сезими, мекендештик, атуулдук сезимдеринин калыптандырылышы, ишинде ийгиликке жетүүнү максат коюуну үйрөтүү боюнча такталып жазылуусу манилүү.
Андай болбогон абалда, тилекке каршы, башкалардын оозун карап турган, өз алдынча ойлоно албаган, ойлонуу жөндөмүн өстүрө албаган, өзүнө ишеничи абдан төмөн, жетишсиздик комплекси менен чоңойгон, ал үчүн ар дайым башкалардын анын проблемасын чечип берүүсүн, жардамын күткөн, жардам болбой калса башын ийип тагдырына таарынган же проблеманы чечүү жолдорун издебей, биле албай кыйналган мекендештерди көрүү, же башкалардын үгүттөөсү менен эмне иш кылып жатканына көңүл бурбай, аны эмне үчүн кылып жатканына маани бербей айдалып кете берген атуулдарды көрүү турган иш.Мустафа Кемаль Ататүрктүн ушул жерде дагы бир сөзү эске түшөт: «ойлонбогон, башын ийген инсандардан, ойлонбогон башын ийген коом түзүлөт, ал коомдон да ойлонбогон, башын ийген башчы чыгат» деген.
Бизге да ойлонуу жөндөмдүүлүгү өскөн, башканын пикирине көз каранды болбой, өз алдынча проблема чече алган, чыгармачыл ойлонгон, өз оюн айтып түшүндүрө ала турган сөз байлыгына ээ, өз алдынча окуп үйрөнүү жөндөмү болгон, проблеманы көрө билген, окуяны, абалды анализдей алуу күчүнө ээ, максаттуу, турмуштан эмне каалаганын билген, башкаларга суктанганды же жетишпестик комплексине киргенди коюп, өз күчүнө ишенген жаштарды, атуулдарды тарбиялоо зарыл. Ушуга жараша улуттук идеология да келип чыгат же тескерисинче, улуттук идеология менен билим берүүнүн максаты дал келиши маанилүү. Учурда коомго чыгармачыл ойлоно алган, ар түрдүү кырдаалга ылайык маселелерди чече билүү жөндөмүнө ээ кесип ээлери керек.
Билим берүүнүн максатын белгилеп алгандан кийин ар бир предметтин максаты ошол жалпы максатка ылайык болгондой кылып, балким мазмунун өзгөртүп түзүү зарыл. Бул үчүн жогорку окуу жайлардын мугалимдери арасында анкета жүргүзүүгө да болот. Экономикалык кыйынчылыкты ойлоп, бул иштерди кечиктирсек, келечегибиз бизди кечирбес. Себеби, өлкөнүн эртеңи бүгүндөн баштап калыптанаарын баарыбыз жакшы билебиз.