Элдик толкундоолордун башталышынын себептери
Wikipedia дан
1§ Элдик кыймылдын биринчи мезгили
1.1. Элдик толкундоолордун башталышынын себептери
Фергана элетинде 1871-72-жылдары болуп кёп чар жайыт толкундоолордон айырмаланган нукура элдик кётёрщлщш 1873-жылы жазында башталды. Ал кыймыл щч жыл созулуп, Фергана ёрёёнщн албырттаган каптады жана мамлекет катары Кокон хандыгынын жоюлушуна алып келди. Фергана тургундарынын 1873-76-жылдардагы бул зор кыймылды тарыхта "элдик кыймыл", "Кокон кётёрщлщшщ", "Полот хандын кётёрщлщшщ" деген аттар менен белгилщщ. 1873-76-жылдардагы кётёрщлщшкё байланышкан бир топ изилдёёлёр, а тщгщл ал жёнщндё атайын эмгектер да бар. Тарых наамалык таризде аларды китептин киришщщсщндё карап чыкканбыз. Бул жерде айта кетчщ нерсе - окумуштуулар алигиче 1873-76-жьшдардагы элдик кыймылды мезгилге белщщ, анын мщнёзщ, максаты, кыймылдаткыч кщчтёрщ жана тарыхый мааниси жёнщндё толук бир пикирге келише электиги. Ошондуктан маселени тарыхый жышнаамалык жактан мезгилдештирщщ ыкмасы менен карап, кыймылдын максатынын, мщнёзщнщн, кыймьшдаткыч кщчтёрщнщн жана этносаясий курамынын эволюцияланышына кёбщрёёк кёъщл бурууну туура кёрдщк. 1873-76-жылдардагы элдик кыймылдын эволюциялуу ёнщгщшщнё байланыштуу аны эки чоъ мезгилге бёлщщгё болот: 1-мезгил 1873-жылдын жазынан 1874-жылдын кщзщнё чейин; 2-мезгил 1875-жьшдын жазынан 1876-жылдын аягына чейин. Бул бёлщштщрщщ кыймылдын мщнёзщ, максаты, социалдык, улуттуккурамы жана уюштуруу деъгели сыяктуу критерийлердин негизинде жщргщзщлдщ. Асан уулу 1873-76-жылдардагы элдик кыймылдын тарыхын иридеги совет окумуштууларынын басымдуу кёпчщлщгщ кётёрщлщштщн башталышын, жщрщшщн, максатын жана негизги окуяларын Искак Асан уулунун ысмына байланыштырышат. Кётёрщлщштщн алгачкы мезгилинде Искак жзлпы жетекчиликти колго албаганы менен кыймылдын башынан аягына чейин ёмщрщн ёз эли щчщн арнаган тщпкщ ыйык максатынан кайткан эмес. Ошондуктан кыймылдын башталышы жёнщндё кёп кылуунун алдында Искак жёнщндё кыскача маалымат берщщбщз максатка ылайыктуу. Искак-Полот хан жёнщндё алгачкы маcтымат кагаз бетине келтирщщ кезинде эле орус колонизаторлорунун 1873-76-жылдардагы кётёрщлщштщ басуу мезгилинде берилген отчеттордо айтылган. Бирок ал маалыматтар белгилщщ гана адамдардын колунда болуп, окурмандарга жеткен эмес. Искак жёнщндё бирденбир даректщщ жазма Н.П. Корытовдун "Самозванец Пулат хан" деген макаласы эсептелет. Полот хандын кётёрулщшщ жёнщндё азыраак маалымат I сенатор Ф. Гирстин Туркстан чёлкёмщн изилдёёгё ариалган китебинде, В. Наливкиндин "Кщшн хандыгынын кыскачa тарыхында», М.А Терентьевдин "Орто Азияны каратуунун тарыхында" учурайт. Асан молдонун уулу жёнщндё XIX кылмдын изилдёёгё алган кыргыз жана ёзбек тарыхчыларынын жарык кёргён эмгектеринде эскерилет. (А Хасанов, К.У сенбаев, В. Плоских, Р. Бабабеков, Р. Набиев, Х. Иноятов, С. Павлов жана М. Рабинович). Бирок тилекке каршы, ушул кщнгё чейин Исхак-Полот хандын кыргыз элинин улуу тарыхый инсаны жана баатыры катары тарыхыйтаржымалы, ишмердиги толук ачылып кёрсётщлё элек. Учурдун талабына ылйык кёрщнщктщщ тарыхчы Кушбек Усенбаев кийинки кездердеги макалаларында Исхак Асан уулун азыркы кез карап менен сёз кылып келатат. Искак-Полот хандын ёмщрщ жана ишмердщщлщгщнё байланыштуу фактылык материалдарды архивдик документтердин негизинде жаъы доордогу маалыматчы. Корытовдон кийин эле окурмандарга жат тарыхчы Кыяс Молдокасым уулу жеткирди. Аталган азыноолак изилдёёлёрдщн болушуна карабай биз искактаануу маселесин кыргыз тарых наамасынын эртеъи деп эсептейбиз. Азырынча колдо бар булактар жана аздыр-кёптщр изилдёёлёргё таянып, Искак Асан уулунун ёмщрщ жёнщндё кыскачa тёмёнкщлёрдщ айтууга болот. Искак 1844-жылы Маргалаъ вилайетине караштуу Охна кыштагында (азыркы Кадамжай районунун Орозбеков айылы) ичкиликтердин бостон уруусунан чыккан Асан молдонун щйщндё жарыкка келди. Бул мезгилде Кокон ордосунда Нщзщп бий баштаган кыргыз тёбёлдёрщ кщч алып турган кези эле. Искактын атасы Асан чоъ молдо болчу. Ал Маргалацдагы Ак Медреседе мударис болуп иштеген, кийинчерээк Кокондогу Тумкатар медресесине кётёрщлщп, айылдык мектептен сабатын ачкануулу Искакты ала кетти. Искак медреседе жакшы билималды, бирок диний жолго кызкпады. Кокондогу анын ёспщрщм кези ордодогу так-талашууларга, кыпчактардын кыргынына, Мусулманкулдун ёлщмщнё, Алымбек датка менен Алымкул аталыктын ооматы жщрщп турган учурларга туш келди. Дээринен зирек Искак баарын кёрщп, баарын талдап, эсте тутуп жщрдщ. 60-жылардын башында кайрадан атасы менен кошо Маргалаъдын Ак медресесине келди да, окуусунулантып, чоъ молдо болуп чыкты. Бирок, атасынын бул жерде калгын деген кеъешине кёнбёй, 1867-жылы Искак айлына келип эки жылаa кыргыздардын арасында туруп калды. 1869-жылы 25 жашында ёз айылы Охнада мечитке имам болуп да иштеди. Элеттеги улам кщчёп бара жаткан саясий опур-топур Искакты жээликтирип, ал туулуп-ёскён жериндекепке турбай, эл кыдрып кетти. Бир аздан соъ Искак Анжыян шаарына токтоду. Шаарда бир аз молдолук кылып, турмуштун айынан насвай сатып да кёрдщ. Анжыядаa жщргёндё Искак кезегинде кадимки Алымкул аталыктын жан-жёкёрщ болуп жщргён, теги чаткалдык кыргыз Абдымомун менен таанышып калды. Диний кызматты биротоло таштоону чечкен Искак аны менен кошо Ташкентке жол тартты. Абдымомун Кокон ордосуна таанымал, кадырлуу киши эле. Ёз мезгилинде Алымкулдун жардамы менен "аталык" даражасына жеткен. 1865-жылы Ташкент Орусияга каратылгандан кийин ал Кудаярдын кызматына кирщщдён баш тартып, курам а элинде (Ташкенттин тщштщк-чыгыш тарабындагы чёлкём) колунда бар адам катары жашап турган. Искактын тирикарактыгын байкаган Абдымомун аны ёзщнё жигит кылып алды. Бул мезгил 1870- жылдардын башы болучу. Н.Л. Корытовдун жазганына караганда, Абдымомундун Кокон мамлекети, анын хандары жана хан тактысын каалагандай калчаган кыргыз, кыпак бийлеринин ишмердиги жёнщндё айтып берген аъгемелери жаш Искактын ац-сезимине катуу таасир тийгизип, кез карашын калыптандырды. Жер кыдрыы, эл аралапкерген турмуштун татаалдыгы, жалпы журттун зар-муцу, Кудаяржана анын жан-жекерлурунун зордук-зомбулугу Искактын ёз ёмщрщн элинин кызыкчылгыы учун арнап, мумкун болсо "жаман" ханды "адилет" хан менен алмаштыруу жёнщндё бир дал ай ойлондурган чыгаар? Кантсе да зор кётёрщлщшкё башын сайып койгон Искактын аъ-сезими Абдымомундукунда жщргёндё калыптангандай. Искактын кётёрщлщшкё качан жана кандайча жетекчи болуп калгандыгы жёнщндё булактарда, изилдёёлёрдё тёмёнкщдёй баяндалат. Кокон ханы Кудаярдын эсирип кеткендиги жана кыргыз, кыпчак жамаатынын ёкщлдёрщн суруп чыгып, ордодогу кадимден келаткан этносаясий теъ салмактуулукту бузушу кыргыз бийлеринин кыжырын келтирип жщргён. Бул саясий нааразылык 1865-жылы Кудаярдын щчщнчщ жолу такка отургандан кийинки беш жылдыкта активдщщ аракеттерге алып келбесе да, 1870-жылдардын башындагы толкундоолор, айрыкча 1871-жьшкы Сох кыргыздарынын кётёрщлщшщ, кыргыз бийлерин "убакыт жетти, эми аракеттенщщ керек" деген чечимге алып келип, алар эми кандай гана болбосун "... хан тукумунан бир ханзаада таап, Кудаярдын ордуна отургузууну" кёздёп калышты. Салтка ьшайык хан мураскору хан тукумунан гана кётёрщлщщсщ зарыл эле. Ошондуктан 1872-жьшы кутлук-сейит уруусунун бийи Шер датка (азыркы Ала-Бука районунда жашаган кутлук-сейит уруусунун бийи) баштаган кыргыз тёбёлдёрщ кеъешип, андай талапкерликке Самаркандагы бир медреседе имамдык кылып жщргён кадимки Алим хандын (1800-1809) уулу Ибрагим бектин баласы Пулат бекти тандашат да, аны кыргыздардын арасында хан кётёрщщ менен Кудаяр ханга каршы кщрёшщщгё чечим чыгарышат. Кеч кщздё Самаркандга келгентер датканын ёкщлчщлщгщнё тынч турмушту сщйгён мажире Пулатбек макулдугун берщщгё эрки жетпейт. Самаркандтан кайткан кутлук-сейит Шер датка, кыргыз-кыпчак Мусулманкулбий жана найман Мусабек, бий курамалык Абдымомун менен кеъешмекке Ташкентке кайрылып, анын щйщндё конуп калышат. Булактарга караганда Самаркандга барып, ой-максаттары ишке ашпай калганын айтып олтурушкан коноктор самаркандцык Пулат бекке куюп койгондой окшош Искакка ётё кёъщл буруп калышат. Шер датка менен Мусулманкул бийдин сёздёрщн баамдаполтурган Искак ёмщрщн тобокелге салууну чечип, Абдымомун эшикке чыкканда" кётёрщлщшкё мен жетекчи болуп берер элем деген оюн билдирет. Муну уккан коноктор сщйщнщп кетишет да, Искак кеп узабай "Полотхан" деген ат менен Наманган тарапка жёнёп кетет. Ошентип, Искак Асан уулунун Аксыдагы кётёрщлщшкё жетекчилик кылышы 1873-жылы жаз айларында башталды. Искактын саясий окуяларга аралашып, кётёрщлщшкё жетекчилик кыла баштаган мёёнётщн изилдёёчщлёр ар тщрдщщ беришет. Мисалы, Туркстан генерал-губернатору К.П. Кауфман ёзщнщн отчетторунда Искак кётёрщлщшкё 1874-жылы июндан баштап жетекчилик кылган деп айткан билдирщщсщ К. Молдокасымовго туура сезилип, ал Искак Курама уездинен Чаткал чёлкёмщнё 1874-жылы жазында келген деген пикирди жактайт. Биздин оюбузча, генерал К.П. Кауфман Искактын кётёрщлщшкё "жетекчилик ролго ээ болгон" мезгилин айтса керек, себеби 1873-жылы жаз-жайдагы кётёрщлщштщн Аксы очогунда Абдымомун менен Мусулманкул жетекчилик ролду ээлеп, Искак болсо "Полот хан" аты менен жаъы мурасчы катары негизинен кёмщскёдё калган. Булактарда жана изилдёёлёрдщн басымдуу кёпчщлщгщндё 1873жылкы. Аксыдагы кётёрщлщштщ Искак Асан уулу жетектеген деп берилет. Чынында, Искак Аксыга жаъы эле келгендиктен кётёрщлщшкё тщздён-тщз жетекчилик кылбаса да, аны Ташкенттен коштоп келишкен жогорку адамдардын аракеттерине "ханкатары" таасирин тийгизип турган. Эгер Искак Шер датка, Мусулманкулдар менен Аксыга 1874-жылы келген болсо, анда 1873-жылы эле жайында Абдрахман аптабачынын "ётщнщчщ менен" Шер датка баштаган кыргыз, кыпчактардан 40 бийи ордого чакырылып, Кудаяр хандын буйругу менен ёлтщрщлщшщнё байланыштуу окуяга туура келбей калмак. Себеби, 1873-жьшы эле кез жумган Шер датка 1874-жьшы Искак менен кошо Аксыга келиши мщмкщн эмес. 1873-жылы жаъы бунт чыкты, - деп жазат орус тарыхчысы М.А Терентьев, кайсы бир эч кимге белгисиз Пулат хан деген неме ёзщн Алим хандын кичщщ уулумун деп ишендирип, каалоочуларды талап-тоноого чакырa баштады. Намангандык кыргыздар буга заматта жооп кьшышты". Чынында, Самарканд кара башын эптеп багып жаткан Пулат бекти эл таанычуда эмес. Анын атасы Ибрагимди ферганалыктар таптакыIp унутуп коюшкан. Бирок, керек кыргыз тёбёлдёрщнщн айрымдарынынандан кабары бар экен. Ал эми Искактын ким экенин алгачкы кщндёрщ эки-щч гана киши билбесе, эч ким билген эмее. Орус тарыхчысынын Асан уулу жёнщндё "эч кимге белгисиз" дегени даошондон. Бирок Искактын чыйрак жана чечкиндщщ мщнёзщ, табийгатынан баатырга тете тышкы турпаты менен акьшы, жадагалса замандын шарданына жараша. Молдолугу кётёрщлщштщн идеяларына тёп келип турду. 1873-жылы жаз алды менен 200дёй кыргыз жигиттерин ээрчитип, Шер датка, Мусулманкул, Мусабек, Сулайман удайчы Жана Абдымомундун коштоосунда Искак-Полот бек Ала-Бука ёрёёнщнё келди. Чаткалдын, Ала-Буканын, Ак-Тамдын, Нанайдын, Кёк-Жардын, Мамайдын, Кербендин, Падша-Атанын, Сафид Буландын жана башка айыл-кыштактардын бектери, аксакалдары Полот ханга кол беришип, анын туусу астында Кудаяр ханга каршы кщрёшкё чыгууга макул болушту. Шер датка баштаган кыргыз феодалдарынын максатына бийлик жана байлык орчундуу мааниге ээ болсо да, алардын аракеттери обьктивдщщ тщрдё феодалдык зулумдукка каршы багытталган кётёрщлщштщн мщдёёсщнё щндёшщп кеткен. Ал эми сыртынан бийлердин максатына таламдаш болуп кёрщнгёнщ менен Искактын Мындай кадамга барышы эл тилегин дили менен туюп, ыйык максатка башын байлагандыгынын кщбёсщ болучу. 1873-жылы жайында 29 жаштагы Искак "Полот хан" деген ат менен Аксынын Сафид-Буланында (Азыркы Аксы жана Ала-Бука райондорунун чек арасында жайгашкан Сафид-Булан деген ыйык мазар), 1842-жылы Шералы хан кётёрщлгён жерде, миъдеген кутлук-сейит, найман, кытай, саруу урууларынын ёкщлдёрщнщн катышуусунда ак Кийизге салынып хан кётёрщлдщ. Искактын колу тез эле кёбёйё баштады. Кётёрщлщштщн журутуне Абдымомун, Мусулманкул сыяктуу бийлер тщздён-тщз жетекчилик кылышты. Натыйжада кётёрщлщшчщлёр Чартактынбеги Кедейбай датка (Кудаяр хандын бир тууган таякеси, саруубийи) менен Жаъы-Коргондун беги Алимдин жазалоочу отрядын Сафид-Булан менен Ала-Буканын ортосунда талкалап, Кёкщмбай жана Тоголок-Шайык, Актам, Найман, Кёк-Жар кыштактарын ээлеп алышты. Бирок Кокондон замбирек жана кщчтщщ жазалоочу отряд менен чыккан Абдырахман аптабачы алгач Наманганда бир аз токтоп тщрдщ да, анан Тёрё-Коргон менен Тёрга жёнёдщ кётёрщлщшчщлёр Касан шаарына чегиништи. Аптабачы Искак менен жашыруун щйлёшщщлёрдщ жщргщзщп жатты. (Тилекке каршы ал суйлёшщщлёрдщн мазмуну жёнщндё булактарда маалымат жок.) Аъгыча Аптабачынын авангарды кётёрщшлщшчщлёр менен салгылашууга ёттщ. Натыйжада начар куралданган кётёрщлщшчщлёр Aла-Букага чегинишип, андан ары Чаткалга ётщп кетишти. Июль айында Шер датка баштаган 40 бийдин Кокондон ёлтщрщлгёндщгщн уккан кётёрщлщшчщлёр Чаткалда кол топтоп кайрадан Ала-Букага басып киришти. Бирок Намангандан, Тёрё-Коргондон, Жаъы-Коргондон алынып келинген сыпайлар менен кщчтёндщрщлгён жазалоочу отряд Молдо Жолдош паъсаттын башчылыгында Искактын козголоъчуларын экинчи жолу чегиндире алды, кётёрщлщшчщлёр тоо аралап кирип кетишти да, эмкижайга чейин Аксыда салыштырмалуу тынчтык орноду. Аксыдагы козголоъ башталганга чейин эле Фергананын башка чёлкёмдёрщндё кётёрщлщш алоолонуп жаткан. Искактын келиши менен Аксы тарапта болуп ёткён жогорку кётёрщлщш кыймылдын бир гана очогу болучу. Кокон мамлекетинин ички абалын кунт коюп байкап турган К.П. Кауфман ёзщнщн отчётунда "Кокон ханынын буйругу боюнча элден жыйналуучу алык-салыктардын чыдамсыз оордугунан, зекетчилердин ач кёздщгщнён жана ырайымсыздыгынан 1873-жылдан баштап хандыкта бир катар толкундоолор жана баш аламандыктар болуп келди" - деп жазат. Кётёрщлщштщн биринчи мезгили, ошентип, Фергана элетинде чаржайыт чыгуулар менен башталды. Колдо бар булактардын жана изилдёёлёрдщн маалыматтарына таянып, 1873-74-жылдардагы кыймылдардын Аксы чёлкёмщндёгщ очогунан башка дагы щч очогун белгилёёгё болот. Алардын эъ алгачкысы Кокондун тщштщк-чыгышындагы элеттик кыргыздардын (азыркы кадамжай, Ноокат, Алай райондорунун чёлкёмдёрщ) айылдарында башталды. 1873-жылдын мартайынын аяк ченинде бул чёлкёмдёргё келишкен кокондук зекетчилер мурункудан щч эсе ашык салык талап кылышы куралдуу кётёрщлщштщн шылтоосу болду. 3екетчилерден алгач элеттиктереалыкты даярдоо щчщн щч кщндщк мёёнёт бергиле деп суранышты. Бирок зекетчилер ага кёнщшпёстён, элден салыкты кечиктирбей толугу менен берщщсщн талап кыла беришти. Ал тщгщл зекетчилерди коштоп жщргён хан сарбаздары бир нече кишини туткундап, аларды Коконго алып барьш, "мисал катары. эл кёзщне кёрсётщп, жазалап коюуга" ниеттене баштаганда, кокондуктардын пейилин тщшщнгён кыргыздаp туткундарга жардамга келишти да, зекетчилердин башчысын жана алардын тёрт жардамчысын ёлтщрщшщп, чогултулган зекетти кайтарып алышты. Кармашта ёздёрщнён да алты киши мерт болду. Тилекке каршы, бул окуянын болуп ёткён жери булактарда так кёрсётщлбёй, Ош, Анжыядын тщштщгщндёгщ кыргыздардын арасында болгондугу гана кабарланат. Ошол жылы кщзщндё козголоъчулардын Кожент уездинин начальнигине жазган кайрылуусунда кётёрщлщштщн башталышы "ушул жьшы жазында кыргыз айьшдарына келишкен хандын зекетчилери шариятты бузуп, 100 койдон 1 кой эсебинде салык алуунун ордуна зордук менен 3 койдон ала баштагандыктан, мындай адилетсиздикти кётёрё албай, биз зекетчилерди сабай баштады, - деп тщшщндщрщлёт. Ушундай эле маалыматты Америка элчисинин катчысы Скайлер да берет. Ал, 1873-жылы жазда Ош, Анжыядын тщштщк тарабындагы xaндын аскерлери жана зекетчилер кыргыздардан арбир тщтщндён койдон кошумча зекет жана тоолордогу иштетил, ген айдоолорго да жер салыгын тёлёёнщ талап кылышты", - деп жазат. Толкундоо тез эле Баткенден тартып Алай тоо этектерине чейинки чёлкёмдёргё тарады. Кётёрщлщшкё кыпчак уруулары да аралашып, зор толкундоого айланып кетщщ коркyнуч туулду. Кётёрщлщштщн жетекчилери жёнщндё булактарда маалымат жок. Ошол кездеги Алай чёлкёмщнщн эъ абройлуу инсаны Курманжан датка жана анын балдары кётёрщлщш башталган алгачкы мезгилде бейтарап абалда турушкан. Анткени, 1867-жылы эле Курманжан Коконго барып, кыргызга жээн Кудаяр ханга салам берипкелген болчу. 1868-жьшы саруу уруусунун кызы болгон энеси Жаркынайым ёлгёндён кийин, Кудаяр хан тагаларынын туугандыгын эсепке албай, ёзщнщн гана жыргалчылыгын ойлоп калсада, Курманжан датка Кудаярга каршы кётёрщлщшкё аралашпай, «адилеттщщлщк менен» четте турду. Бирок, Оштун беги болуп кызматта турган Абдылдабек, кыймылдын башында эле кётёрщлщшкё кошулуп кеткен болчу. Кудаяр хан кётёрщлщштщ басууга атчан сыпайлардан турган ири жазалоо отрядын жиберип, "кыргыздар менен кыпчактарды жщздёп эмес, миъдеп кырууга" буйрук берди. Хандын жазалоочу отрядынын келе жатканын уккан кыргыздар "кара-келтек" кошуун жыйышып, сыпайлардын алдын тосушту да, аларды талкалап салышты. Бирок кооптонгон калк дщрбёп, натыйжада 20 миъ кыргыз, 10 миъ кыпчак щй-бщлёсу менен Кашкар Давандын Кырлык, Азирети деген жерлерине кече качууга мажбур болушту. Толкундоолор жана элдин кыжырдануусу басаъдабагандыктан, хан 1873-жылдын май айында кётёрщлщшчщлёргё каршы Абдырахман аптабачы баштаган 1000 сарбаздан турган экинчи жазалоо отрядын жиберди. Абдырахман аптабачы кётёрщлщш башталар алдында эле Мекеге барып, ажы болуп, андан Стамбул аркылуу Коконго кайткан болучу. Туркияда ал тщрк султаны Абду-Азизден Орусиядан коконшаарларын кайтарып алууга жардам берщщсщн суранган. Абдырахман аптабачынын кёчмён кыргыз, кыпчак урууларына, жадагалса отурукташкан калкка да кадыры чоъ эле. Ал зордук зомбулук, алдым-жуттум менен аралашкан эмес. Ёзщн аябай саккармап, ажылык такыбалыгын так аткарган киши болгон. Ошондуктан кётёрщлщштщ басууга кыргыздардын тууганы Абдрахмандын гана тиши ётмёк. Кыйды Аптабачы кётёрщлщшчщлёрдщн таламын тщшщнгёндщгщн билдиримиш болуп, аларды кан тёгщщнщн ордуна хан менен ымалага келщщгё кёндщрдщ. Кётёрщлщштщн башка очокторунан да ёкщлдёрдщ алып, Шер датка баштаган кыргыз, кыпчак урууларынын 40 бийин элчи катары ордого жиберщщгё макул кылды. Бирок Кудаяр хан ёкщлдёрдщн таламын уккан да жок, тескерисинче алардын баарынын башын алдырды. Абдрахман аптабачы айылда бир аз туруп ордого кайтып келди. Жырткычтык менен ёлтщрщлгён элчилердин каны элетти ого бетер дщрбёттщ. Жаъы кщчтёр менен толукталган Миъдеген кыргыз, кыпчак кётёрщлщшчщлёрщ 1873-жылдын июль айында Фергана ёрёёнщнщн тщздщгщн кёздёй басып кирди. Ёзгён жана бир топ элдщщ пункттар кётёрщлщшчщлёрдщн колуна ёттщ. Отурукташкан ёзбек, тажик тургундары кётёрщлщштщ колдошту, бирок кыймылдын активдщщ катышуучулары боло алышкан жок. Кётёрщлщшчщлёрдщн бир отряды Фергана ёрёёнщнщн тщштщгщндёгщ Сох чебин талкалап, чептин кол, башчысы Алим кичикти (кыпчакты) ёлтщрщп салды. Айрым маалыматтарга Караганда Сох чебинде Кудаяр хандын казынасы катыган делет. Шаштысы кеткен Кудаяр хан кётёрщлщштщ басуу щчщн жардам сурап, Ташкентке кайрылды. Кайрылууда Кокондогу коркунучтуу козголоъдун себебин орус ээликтеринен качып ётщп келип жаткан кыргыздар тщзщп жатат деген жалган доомат айтылган. Орус бийликтери хандыктын ички иштерине кийлигишпёёнщ туура табышты. Ошондой болсо да Петербургга эгер кокон тополоъдору токтобосо хандыкты басып алууга падышанын уруксат берщщсщн суранган телеграмма жёнётщлдщ. Бирок император тарабынан мындай кадамга барууга жол берилбеди. Ташкенттин оъдуу жооп келбеген соъ, Кудаяр хан хандыктын ички кщчтёрщнё гана таянууга мажбур болду. Карбаластаганхан, кётёрщлщшчщлёргё каршы ёзщнщн бир тууганы, Маргалацдын беги Султан Муратты жиберди, бирок анын колу козголоъчулардан жеъилип калды. 5 миъдей сарбаз кётёрщлщшчщлёргё кошулуп кетишти, 300 сарбаз колго тщштщ. Султан Мурат ёзщ зорго качып кутулду. Жеъишке шыктанышкан кётёрщлщшчщлёр тез эле Ош шаарын, Араванды, Щч-Коргонду, Булак-Башыны ээлешти. Ал кыштактардын тургундары кётёрщлщшчщлёргё кошулуп, бектери качып кетти. Булак-Башынын бегикармалып, оозуна шиш кагылып ёлтщрщлдщ. Ошол кезде орус ээлигине ётщп калган. Кожент уездинин башчысынын 1873-жылдын 3-августта жазган билдирщщсщндё: "Кокондо кётёрщлщш кайрадан башталды. Кыпчактар менен кыргыздар хандын зомбулугуна каршы бардык жерде козголушту. Анжыян шаарын Кокон армиясы таштап кетти, Кудаяр кай жерде бекинип жаткандыгы белгисиз, - деп айтылат. Кётёрщлщш кеъири жайытып кеткендиктен, ошол эле караламан элдин уулдары болгон хан кошууну да бёлщнщп-жарыла баштады, Анжыяда 3 миъге жакын кыргыз, кыпчак сыпай, сарбаздар кётёрщлщшчщлёргё кошулуп кетти. Щрёйщ учкан Кудаяр Абдрахман аптабачы менен Шахрихан беги Иса Олуяны ири жазалоочу аскер менен кайрадан кётёрщлщшчщлёргё каршы жиберди. Бирок алар да кётёрщлщштщ баса албады. Аптабачы жоон топ кыргызды колготушуруп, аларды суракка алганда Кокон ханы Кудаярга каршы козголоъго бут эл каршы чыгып жатат, ал тщгщл 20дай коконакимдери, бектери козголоъдун ичинде деген жооптуу угуп, кётёрщлщштщ басуунун ётё кыйын экендигин сезген Аптабачы тарапкеткен кошуунун чогулта албай, Тере-Коргондо жашырынууга аргасыз болду. Ошол эле мезгилде шаар калкы, айрыкча, Коконменен Анжыядын тургундары кыргыздардын гана келишин кутуп, жек кёрщндщ Кудаярдын бийлигин кулатууга даяр турушту. Кудаяр хан жан далбастап сентябрь айында кайрадан иниси Султан Мурат бекти кётёрщлщштщ басууга аттандырды. Султан Мурат бек тандалма аскер менен кётёрщлщштщн Ош, Анжыядан тщштщк тарабын гана баса алды. Кёптёгён кётёрщшчщлёр колго тщшщп дарга асылды. Оморбек, Бердибек, Каратай сыяктуу кётёрщлщштщн бир нече жетекчилери сыртынан ёлщм жазасына буюрулду. Натыйжада кётёрщлщшчщлёр бир нече жеъиштерге жетишип, Анжыяншаарын ээлешсе да, 1873-жылдын кщз aйларында акырындап тоо таяна чегинип кетщщге аргасыз болушту. Кудаяр хан Ош-Анжыяндын тщштщгщндёгщ Баткен, Алайга чейинки чёлкёмдёрдщ алоолонткон козголоъдун негизги уюткусу алайлык, кыргыздар деп тщшщнщп, 1873-жылы кщзщндё Алайдагы сепилдерди бекемдёёнщ ылайык кёрдщ. Натыйжада Дapooт-Коргон чебинин коменданты Ысмайыл Токсобого Кокондон жакшы куралданган атчан аскер жиберилген. Документтерде аскер башчыларынан датка, Саркер баштаган жщз башы, элщщ башы, он башы кароолбеги, мерген жана башка чиндер аталат. Кётёрщлщштщн 1873-жылдын жазында башталган дагы бир орчундуу очогу Кёк-Арт ёрёёнщндё эле. Мундуз уруусунан чыккан 35 жаштагы Мамыр мерген уулунун жетекчилиги астындагы кыймыл Жалал-Абад, Сузак, Ханабад кыштактарын каптады. Мамыр жетектеген кётёрщлщш бир топ деъгелде кубаттуу жана мамлекетке коркунучтуу болгондуктан аны басууга Кудаярхан ёзщ аттанды. Ал Анжыян шаарына келип, кётёрщлщшчщлёрдщ талкалоого кщчтщщ жазалоочу отряд жиберди. Бирок кётёрщлщшчщлёр качып кетщщгё щлгщрдщ. Июлда Мамырдын отряды Ёзгён шаарын алуу менен жацы кыймыл баштады. Аны талкалоого эми Шахрихандын беги Иса Олуя менен Халназар тщрк жиберилди. 1873-жылы 19-сентябрда Токмок уездинин башчысы Томский Жети-Суу облусунун аскер губернаторуна жазган рапортунда «Чек араларга жакын турган кыргыздардын толкундоолору жёнщндёгщ каъшаарды (1873-жылы июль айында орустардан жардам сурап кайрылган Кудаяр хан кётёрщлщштщн ёёрчщшщнё орус ээликтери тараптан качып келип жаткан кыргыздардын тынчыжок топторyнyн аракеттери да кщнёёлщщ деген дооматы айтылган эле. Текшерип келщщ щчщн Кокон чегине жиберилген капитан Бессонов тёмёндёгщлёрдщ мага билдирди: кыргыз кёчмёндёрщнщн арасындагы жаз айларында башталган толкундоолор мындан эки ай мурун кушчу, мундуз, багыш, басыз, карабагыш урууларынын башында турган Maмыpдын Ханабад шаарына (азыркы Сузак району менен Кара-Суу районунун ортосундагы жайгашкан Советабад же Ханабад шаары) кол ашуусу менен чечилди... Мамыр жеъилип калды, кошуунунан 300 кишини жоготкондугун санаполтурат, кармашта ёлгёндёрдён башка алардын apacындa эгинталаасынан кармалып кеткендер да бар. Кокон бийликтери Tукундарды айылма-айыл 5-7ден таратып казыкка олтургузууга буйрушту. Айдоо талааларында аялдарды жана балдарды ёлтщрщшщп, боюнда бар аялдардын кардын жарышты... Кыргыздар биздин ээликтерге качышып, ар жерге, кёпчщлщгщ Кетмен-Тёбё болуштугуна жайгашышты. Мамыр 100 жигити менен адигине уруусунун кыргыздарына ётщп кетти. Абдрахман адигинелердин кадырлуу адамдарын жана бийлерин чакырды эле, апар казыкка олтурууну каалабагандыктарын билдирип, макул болушпады, деп билдирген. Мындан биз Мамырдын колу талкаланып, кётёрщлщшчщлёр 100 таяна качышканын жана билдирщщдёгщ зулумдуктарды кщтпёгён 1700 тщтщндёй мундуз, карабагыш, кышчак жана башка уруулар бийлери менен кошо Тогуз-Торо, Кетмен-Тёбё ёрёёндёрщнё качып кетишкендигин билебиз. Хандын качкындарды кайтарып берщщ жёнщндёгщ ётщнщчщ Токмок уездинин башчысы тарабынан аткарылып, козголоъчулардын бир бёлщгщ Анжыянвилайетине кайтарьшган. Бирок Мамыр баштаган жщздёй жигит 1873-жьшдын 1874-жылга караган кышында кийинки жылкы кщрёшкё даярдануу щчщн Алай тараптагы адыгинелерге ётщп кетти. Кай бир маалыматтарда Мамыр андан ары Кашкарга барып, кыргыздарды Кудаярга каршы щндёгёндщгщ айтьшат. Бирок анын аракеттери ийгиликке жетпеген соъ кайрадан Кара-Кулжага кайтууга аргасыз болду. Кыш мезгилинде Кара-Кулжадагы жана Алайдагы кыргыздады кётёрщлщшкё чакырып, Мамыр Мерген уулу ишеничтщщ жигиттери менен эрте жазда Тогуз-Торого ёттщ. Ал Кокон хандыгына каршы кщрёшщщгё аркалык туугандарын тартууга аракеттенди. Орус бийликтеринен колдоо издеп, аларга букара болууга макулдугун билгизип, кат жазып да кёрдщ. Бирок анын 1868-жылкы орус-кокон келишими жёнщндё кабары жок эле. Албетте, орус бийликтеринен жооп келген жок. Щмщтщн щзгён Мамыр Фергана чёлкёмщнё кайтты. 1873-жьшдагы кётёрщлщштщн дагы бир очогу Лейлек чёлкёмщ болду. Кыймылдын жетекчиси Мамырбай Баткен-Алай тараптагы кётёрщлщшчщлёр менен байланышып турса да, ёз алдынча аракеттенди. Кожент уездинин башчысына 1873-жылы жазган лейлектик кётёрщлщшчщлёрдщн катында "хан шариятты буза баштады. Биз ошондуктан адилетсиздикти кётёрё албай, зекетчилерди талап-тонодук. Кудаяр бизге аскерин жиберди эле, биз айыл-кыштакдарды таштап, тоого качып кеттик. Бирок хандын аскер башчысы 270 кишини туткунга тщшщрщп, Асаке шаарына алып келип, хандын буйругу менен казыкка олтургузду. Ошондуктан биз чогулдук да, ханды биздин, душманыбыз деп жарыяладык", - деп жазылат. Жазалоочулар кетери менен кайрадан жанданган кётёрщлщшкё Чаткалдан жаъы эле кайткан Абдрахман аптабачы жёнётщлдщ, Ал алгач жан эриткен сщйлёшщщлёрдщ жщргщзщп, кётёрщлщшчщлёр менен бирге экендигин, алардын турмушун жана абалын тщшщнёрщн саймедиреп, тынч тарап кетщщлёрщн ётщндщ. Мындай сёзгё ынанган кётёрщлщшчщлёр тарай баштаганда Аптабачы капыстан чабуул коюп, аларды талкалап салды. 400дёй киши туткундалып, Кокондо дарга асылды. Бирок Мамырбай кармалган жок. Лейлек кётёрщлщшщнё байланыштуу булардан башка конкреттщщ аракеттер жёнщндё маалыматтаp жок. Бирок Кожент кыргыздарынын (Лейлек ёлкёмщнщн батыш атрабында жашаган кыргыздар) Токмок уездинин кыргыздары мeнeн байланышы болгондугу жана алар Шабдан Жантай уулу менен кат алышкандыгы жёнщндё булактар маалымдайт. Ошентип, кётёрщлщштщн биринчи мезгилинин (1873-1874), биринчи жылы аяктады. Албетте, мурунтан ойлонулган планы, ачык максаты, бекем уюму жана башкы командачысы жок чар жайыт аракеттенген кётёрщлщшчщлёр жакшы куралданган Кокон армиясынын кщчщнё туруштук бере албастыгы ачык болучу. Анны ёздёрщ деле сезишкен. Ошондой болсо да зулумдук менен адилет сиздикке чыъабаган элеттиктер мындай жашоодон кёрё кщрёшщп ёлщщнщ же айла кетсе орус ээликтерине кирип кетщщнщ ойлошкон. Ошол эле учурда "жалпы эл кётёрщлсё, баатыр бийлер баштаса, ордону алып, адилет кишини хан кётёрсёк" деген мщдёё бары бир кыргыз, кыпчак жана аларга кошулган ёзбек, тажик тургундарын xaндын. жазалоочу аскерлерине каршы барууга тщpтёт. Мындай "баса монархизм" идеясы ушунусу менен, канчалаган кан тёгщлсё да, тарыхый прогрессивдщщ факт катары эсептеле берери бышык. Кётёрщлщштщн чаржайыттыгына карабай, алардын жетекчилери бири-бири менен кабар алышып тургандыгын байкоого болот. Андай болбосо 1873-жьшы эле жаз айларында Фергана чёлкёмщнщн тщндщк, тщштщк, чыгыш элеттеринде бир эле учурда ушунчалык ёжёрлёнгён бир нече кыймылдар чыкмак эмес. 1873-жылдын жай мезгилинде Абдырахман аптабачынын бал тилине кирип ёлщмгё учураган кыргыз элетинин 40 бийинин арасында Аксыдан да, Кёк-Арттан да, Кара-Кулжадан да, Алайдан да, Сотон да ёкщлдёр болroндугун эске алсак, кётёрщлщштщн «чаржайыт» сымал очокторунун кандайдыp бир деъгелде бири-бирине байланышта болгондугун ырастоо кыйын эмес. 1873-1874-жылдагы кыш мезгилинде кёчмёндёр кыштоолордо болгондуктан, Фергана ёрёёнщ салыштырмалуу тынч болду.