Тvрэг улс

Wikipedia-с

== Монгол нутагт ноёрхож байсан тvрэг угсааны улс Тvрэгийн тvрvv ба хожуу vеийн улс. ==

Монгол нутагт жужаны дараа бусад нїїдэлчин аймгуудын дундаас тїрэг угсааны аймаг товойн гарч ирэв. Тїрэгийн тїрїї їеийн хаант улс, Тїрэгийн хожуу їеийн хаант улс МЭ 552-745 он хїртэл монгол нутагт оршин тогтнож байв. Тїрэг угсааны улсыг байгуулахад Дулга овгийн зонхилогч Буман ихээхэн їїрэг гїйцэтгэжээ. Тэрээр ойрх Тэлээ аймгийг єєрийн харьяанд нэгтгэж, жужаны харьяанаас гарахын тулд тэмцэж байжээ. Тэрээр Тобагийн баруун Вэй улсад элч зарж ургийн холбоо тогтоох гэж ихээхэн бэлэг хїргэсэн нь гадаад байдлаа бэхжїїлж хїчирхэг тїшїгтэй болох арга хэмжээ байжээ. Бумангийн санаа нь баруун Вэй улсын жужаныг дотор талаас нь бутаргах бодлоготой нийцсэн учир Бумантай холбоо тогтоон гїнжээ бэр болгон 551 онд ар халхад ирїїлжээ. Буман бїх байдлаа бэхжїїлсэний їндсэн дээрээс МЭ 552 онд "тємєрчдын их бослогыг" хииж жужаны їндсэн хїчийг бут цохижээ. Буман жужаны захиргаанд байсан овог аймгуудыг єєртєє нэгтгэн тїрэгийн(тїрїї їеийн) хаант улсыг їндэслэн байгуулж, ємнєх жужаны захирагчийн цолыг авч биеэ эл (их хаан) єргємжилжээ. Тус улсын нутаг дэвсгэр Бумангаас хойш Кигинь хааны їед Солонгосоос Хар тэнгис, элсэн цєлєєс Байгаль нуур хїртэл хїрч байжээ. Тїрэгийн тїрїї їеийн хаант улс нь МЭ 630 онд Тан улсын эрхшээлд орж доройтжээ.МЭ VI зууны 80-аад оны їеэс тїрэгїїд Тан улсын эсрэг тэмцэж, уг тэмцлыг Тїрэгийн язгууртаны нэг Кутулуг, тїїний зєвлєх сайд Тоньюкук нар толгойлсон байна. Тан улсын захиргаа тїрэгїїдийн бослогыг дарах гэж мянга мянган шилдэг цэргээ явуулж байсан байсан боловч тєдий л амжилт ололгїй харинч босогчидод бут цохигджээ. Кутудуг бослогыг ийнхїї амжилттай удирдаж 50 шахам жил Тан улсын эрхшээлд байсан Тїрэг улсыг сэргээсэн байна. Тусгаар тогтнолоо сэргээн авсан тїрэгїїд МЭ VII зууны 90-ээд оны орчим Орхон голын хєвєєнд хуралдаж Култугугийг Тїрэг улсын хаанд єргємжлєн, Эльтерес "улсыг хураагч" цол нэмэн єгч Тїрэг улсыг сэргээн тунхаглажээ. Тїрэгийн тїїхэнд Можо, Могилян нар асар их їїрэг гїйцэтгэжээ. Эдгээр хаадууд улс орноо шинэчлэн засаг захиргааны систэм, цэрэг армиа улам боловсронгуй болгожээ. Гэвч Тїрэг улс удаан насалж чадсангїй. МЭ 745 онд уйгарын босогчидод цохигдож, тїрэгїїд тєв азид ноёлох сууриа тэдэнд алджээ.