Буддизм
Wikipedia-с
Буддын мэдлэг ухааны системийг тоо ба судлах зүйлээр нь янз бшрээр ангилж ирсэн боловч ихэвчлэн Их таван ухаан ба Бага таван ухаанд багтаадаг бөгөөд чухам ингэж ангилахыг яг хэдийд хэн үүсгэсэн нь тодорхойгүй байдаг. Их ба Бага таван ухааны ангиллыг "Мэргэд гарахын орон" хэмээх түвд - монгол тайлбар тольд хамгийн боловсронгуй байдлаар зохион байгуулжээ. Тухайлбал, Их таван ухаанд: дотоод ухаан, хэл шинжлэл, шалгадаг ухаан, урлахуй ухаан, тэжээхүй ухаан багтана. Бага таван ухаанд: яруу найраг, найруулга зүй, ёгт хэл, цам бүжиг, зурхай орно. Эдгээрээс дотоод ухаан нь хамгийн дээд ухаантнуудад хамаарах бөгөөд билгийн ба тарнийн гэсэн хоёр бүлэгт хуваагдана. Билгийн хөлгөн нь буддын философийн онол мөн бөгөөд чойрын таван боть хэмээх таван үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэгтэй юм. Энэ нь: Билгийн чинад хязгаарт хүрэхүй, Төв үзэл, Илт ном, Винай, Тогтсон таалал - эдгээр болно.
Буддын шашин нь дөрвөн үнэний хүрээнд сургаалаа номлодог байна. Дөрвөн үнэн нь: 1. Өдөр тутмын амьдрал хэзээ ч сэтгэл хангадаггүй буюу Зовлон (dukkha) болдог, 2. Хүсэл тачъяал бол зовлонгийн шалтгаан 3. Нирваан бол зовлонгүй байдал 4. Найман зөв зам бол зовлонгүйд хүрэх арга зам мөн.
Нэг дэх үнэнийг Цувиралт (anitya), Би - үгүй (anatman), Зовлон (dukkha) гэх мэтээр нэрлэнэ. Би үгүйг номлохын тулд сав шим ертөнцийн сургаал буюу одон зурхай, хүний бие сэтгэлийн зурлага, хоол унд, эрүүл ахуйн дэглэм, дэлхий ертөнцийн хөдөлгөөн, цаг хугацааны солигдол гэх мэт асуудлыг авч үздэг. Буддын шашинд баримталдаг гол үзэл нь хүн дахин дахин төрөх сансрын хүрдэнд тасралтгүй эргэлдэнэ, хүн ямар төрлийг олох нь үйлийн үр буюу кармаас шалтгаална гэсэн үзэл юм. Буддын онолын хоёр дахь постулат нь "зовлонгийн шалтгааны үнэн" буюу "бүхэн гарахын үнэн" болно. Зовлонт ертөнцийн хамгийн гол шалтгаан нь мэдэрч хүртэж буй бүхэнрүүгээ, энэ Сансарын ертөнцийн амьдрал руу хязгааргүй хүсэн тэмүүлж, тачъяан дурлаж байдагт оршино. Энэхүү хоёр дахь үнэний сургаалд буддизм дахь дахин төрөл авах тухай ойлголт агуулагдаж байдаг юм. Ертөнц ухамсар хоёрын зөрчлийн гол шалтгаан нь ухамсартаа байна гэж буддын сургаалд үзсэнээс энэхүү хоёр дахь үнэний асуудал гарчээ. Буддын сургаалын гурав дахь постулат бол "Түрхүй үнэн" буюу ямар ч зөрчил - зовлонгүй оршихуй - Нирвааны тухай сургаал юм. Нэг дэх үнэнд авч үзсэн зовлонт ертөнц бол үнэн хэрэгтээ зовлонгүй, өөрөө өөртөө зөрчилгүй болохыг энд тодорхойлдог. Хүн ертөнцийн жинхэнэ мөн чанарыг ухаарах тусам амарлингуй Нирваан руу буюу зөрчил зовлонгүй төлөв рүү ойртоно. Зовлонгийн төгсгөл болсон Нирваанд хүрэх арга замын асуудал бол буддын сургаалын сүүлчийн дөрөв дэх үнэний асуудал мөн. Энэ үнэний хүрээнд ухамсар сэтгэлд байгаа нисваанис буюу хир буртгийг хэрхэн арилгах вэ, амарлингуйг яаж олох вэ гэдэгт хариу өгч гол төлөв арга зүй, зам мөрийн асуудлыг хэдэн төрөл дамжуулан авч үзсэнээрээ амьдралын утга учрыг нэн өвөрмөц үзлээр тайлбарлажээ.
Буддын сургаалд зовлон гэдгийг ямар нэг үйлдлийн үр дагавар гэхээсээ илүү бодит зайлшгүй байдал гэж тайлбарладаг. Энэ бол бурханы шийтгэл биш, харин хүний бодит мөн чанар юм. Хүний бодит амьдрал өөрөө л зовлонгийн нь шалтгаан болж байдаг юм. Хүн үхэхэд түүний бодол санаа, үйл ажиллагаа, хүсэл эрмэлзэл, зан чанар бүгд нийгэмд үлдэнэ. Дараагийн төрөл авахад, өөрөөр хэлбэл хүн дахин төрөхөд тэр л амьдралын хэв маяг үргэлжлэхээс цоо шинэ амьдрал эхлэхгүй. Гагцхүү тэр учир, зүй тогтол, уяа гогцооны үзүүрийг олж чадахгүй, ухаарахгүй байгаагаас л хүн зовно, түүнийг ухаарсан цагт, хэдийгээр амьдрал яг л урьдын адил үргэлжлэх боловч сэтгэлийн амирлангуйд хүрнэ гэж үзэх аж. Эндээс зовлон бол хүний салшгүй чанар мөн боловч амирлангуй чанар хүнд нуугдан хадгалагдаж байдаг байна. Гагцхүү тэр чанараа илрүүлэн, ил байгаа зовлонт чанараа далдалж, дахин илрэхээргүй болтол нь дарах асуудлыг тавьсан нь буддын сургаалийн гол зорилго юм.
Эцэст нь дөрвөн үнэнийг дараах байдлаар томъёолдог байна. 1. Зовлонг мэдэн үйлдтүгэй 2. Бүхэн гарахыг тэвчин үйлдтүгэй 3. Түрдхүйг илт болготугай 4. Мөрийг бясалган үйлдтүгэй хэмээдэг юм.
Category: Шашин