Leonardo da Vinci
Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë
Ky artikull është kandidat për artikull perfekt. Artikulli i shfaqur duhet të pasqyrojë punën më të mirë në Wikipedia dhe duhet plotësuar disa kritere. Ju lutemi ndjehuni të lirë të komentoni. |
Leonardo da Vinçi [ leoˈnardo daˈvintʧi ] (origj. Leonardo da Vinci / edhe si Da Vinci dhe Leonardo i njohur) lindi më 15 prill 1452 në Ankiano të Vinçit; vdiq më 2 maj 1519 në Kështjellën e Cloux (Kluks), Ambuaz. Ishte arkitekt i famshëm, shpikës, inxhenier, piktor e gdhendës (skulptor) italian i Rilindjes. Babai i tij - Ser Piero da Vinci - ishte ndoshta i pasur ose noter; e ëma një fshatare me emrin Katerina. Pasi që lindi para futjes së mbiemrave modern evropian, emri i tij i plotë ishte "Leonardo di Ser Piero da Vinci".
Si piktor (vizatues), ishte nxënës i Verrocchio (Verrokio), në shitoren e të cilit njohu bashknxënësin Lorenzo di Credi (Lorenco di Kredi), që shquhej për stilin e tij ndërtues të hijshëm me vija të prera e të sakta. Këto mënyra të di Credi-t nuk munguan të ndikojnë Leonardon, por më pas ishte radha e Lorencos të mësonte nga Leonardo.
Da Vinçi mund të mendohet si një kryetip i njeriut të rilindjes dhe është përcaktuar shpesh si një gjeni, për shkak të shkëlqimit të tij në të gjitha fushat e artit, për zbulimet e tij shkencore dhe shpikjet teknike, që duken një përparim i madh në krahasim me kohën e tij.
Tabela e përmbajtjeve |
[redaktoni] Jeta
Mbi jetën e Leonardo da Vinçit dihet shumë pak. Por qarkullojnë një sasi e pambarimtë pasaktësish e thjesht fantazish, përfundim i pesë shekujsh studimesh të përafërta.
Leonardo i firmoste punët e tij vetëm me "Leonardo" ose "lo, Leonardo" ("Leonardi"). Prandaj referohet një vepër e tij si "një Leonardo" e jo si "një da Vinç". Ndoshta, nuk përdorte emrin e të atit - me të cilin përndryshe do të punonte (krijonte) në Firence - pasiqë ishte një bir i paligjshëm.
Leonardo lindi në 1452 në Vinçi. E dimë orën e datën e saktë falë një dokumenti të shkruar nga gjyshi: "1452, lindi një nip i imi, biri i Ser Piero, im bir në ditën 15 prill të shtunën në orën 3 të natës. Pat emrin Lionardo. E pagëzoi prifti Piero di Bartolomeo da Vinci."
Thuhet se Leonardo (që jetoi 5 vjet me të ëmën) ra një herë nga krahët e saj dhe një herë tjetër pas një viti nga ballkoni.
Leonardo ishte vegjetarian për gjithë jetën e tij. Piktor nxënës në shitoren e Verrokios, ku mori ndikim të pikturës tejet realiste qoftë nga Verrokio, mbi të gjitha edhe nga Lorenco di Kredi, në këto mënyra mund të referohet Shpallja e Uffizi (Galeri artesh në Firence); filloi shumë shpejt të vizatonte për vete në Firence. Nga 1482 deri 1499 punoi për Ludoviko Sforca, Dukë i Milanos, ku pat shitoren e tij me nxënës.
Shtatdhjetë ton bronz që u menduan për "Kalin e Madh", një gdhendje (statujë) kali e Leonardos, u përdor në vend të tij për të prodhuar armët e nevojshme nga Duka për të shpëtuar Milanon nga francezët e Karl VII në 1495.
Kur francezët u rikthyen nën udhëheqjen e Luigji VIII në vitin 1498, Milano ra pa luftë, duke përmbysur Sforcët.
Leonardo mbeti në Milano për disa kohë, gjersa një ditë gjeti harkëtarët francez që përdornin modelin e tij prej argjile në përmasa reale të "Kalit te Madh" si tabelë qitjeje për ushtrim. La atëherë Milanon së bashku me Salai e me mikun e shpiksin Luka Paqoli për Mantova, duke u zhvendosur dy muaj më pas në Venecia e kështu përsëri në Firence në fund të prillit të 1500.
Në Firence hyri në sherbim të Çezare Borxhasë si arkitekt ushtarak e inxhenier.
Në 1506 u kthye në Milano, tani në duart e Masimiliano Sforcës pasiqë mercenarët zvicerianë dëbuan francezët.
Këtu takoi Françesko Melci, që u bë një mik i dashur e shok gjer në vdekjen e Leonardit e për pasojë trashëgimtar i tij.
Nga 1513 deri 1516 jetoi në Romë, ku qenë aktiv piktorë si Rafaelo e Mikelangjelo, edhe pse nuk pat shumë kontakte me ta.
Në 1515 François I i Francës (Fransuaz I) rimori Milanon, e Leonardit iu besua pjesa kryesore e një luani mekanik për bisedimet e paqes që mbaheshin në Bolonja, mes Mbretit francez e Papa Leone X.
Në vitin 1516 hyri në shërbimin e Francesko I me detyrën pikor i parë, inxhenier e arkitekt i Mbretit ; iu lejua përdorimi i Clos Lucé, pranë Kështjellës së Ambuazës, vendbanim i mbretit, bashkë me një pension të majmë. Leonardo e mbreti u bënë miq të mirë.
Vdiq në kështjellën e Cloux (Kluks), afër Amboise në Francë në vitin 1519. Sipas dëshirës së tij arkivoli u ndoq nga 60 lypsa. U varros në Cappella di Saint-Hubert (Kapelën e Shën Hubertit) në Kështjellën e Amboise. Dukej që Leonardo nuk ka patur kurrë lidhje të ngushta me gra. Në vitin 1476 u padit paemërsisht (anonimisht) për kontakte homoseksuale me një model 17-vjeçar, Xhakopo Saltareli. Leonardo u padit së bashku me tre të rinj të tjerë për sjellje homoseksuale e lëshua për mungesë provash. Për një farë kohe Leonardo mbeti nën mbikqyrjen e "Zyrtarëve të natës", një lloj "mbrojtësash moral të rilindjes".
[redaktoni] Arte
Leonardo është i njohur për vizatimet e tij të mrekullueshme, si "Darka e Fundit" e vitit 1498 që gjendet në Kuvendin e Santa Maria delle Grazie (Milano) (Shën Mria e Hijeshive) që mjerisht që nga viti 1517 filloi të përkeqsohej korja e vezës së përdorur në pëlhurë, në vend të teknikes zakonore (tradicionale) të vizatimit mural, afresku që përfaqsonte për të një pengesë të madhe pasiqë nuk lejonte ripunime, as ndryshime ose bërjen e velimit (mbivizatimit) dhe hijezimit.
Vepra më e njohur është Mona Liza (e njohur më mirë si La Gioconda (Lozonjarja), që ruhet në Muzeun e Luvrës në Paris, pikturuar në vitet 1503 - 1506. Ajo do të perfaqesonte të gruan e tregëtarit fiorentin Francesco del Giocondo, por mbi këtë janë zhvilluar teori të ndryshme. Më e fundmja , e parashtruar nga studiues gjermanë është marrë parasysh edhe nga ekspertë të Muzeut të qytetin e Shën Pjetërit, në Rusi, bazohet mbi zbulimin e një fakti të ri : ravijzimi i linjave te fytyrës së Mona Lizës me ato të zonjës së portretit të Caterina Sforza-s të Lorenzo di Credi, e njohur edhe si portreti i "Dama coi gelsomini" ("Zonja me jasmina"). Në këtë pikë, do të dilte se personazhi historik që ka frymëzuar Leonardon nuk do të ishte tjetër se Caterina Sforza , në atë kohë personazh me nam, sepse ishte tashmë zonjë e Forlì-t e Imola-s.
Portreti në fjalë i Caterina Sforza, tani i ruajtur në pinakotekën e qytetit të Forlit mund të shihet në këtë faqe: [1]
Sigurisht Leonardo ishte shumë i lidhur me këtë portret, si dëshmi e faktit se e solli me vete në Francë në vitin 1517.
Vetëm shtatëmbëdhjetë piktura të tij e asnjë prej gdhendjeve të tij kanë mbijetuar. Leonardo shpesh parahidhte (projektonte) piktura të mëdhaja, me shumë shënime e skica, vetëm për t´i lënë në fund në projekte të pambaruara.
Në vitin 1481 iu vu detyrë vizatimi për një altar : L'adorazione dei Magi (Adhurimi i të diturve). Pas projeketsh të mëdhaja e shumë skica, vizatimi mbeti i pambaruar dhe Leonardo u nis për në Milano, ku kaloi shumë vite duke bërë plane e modele për një gdhendje (shtatore) përkujtimore kali të bronxtë të lartë 7 metra (Kali i Leonardos Milano). Për shkak të luftës me Francën, projekti nuk u përfundua kurrë. Falë nje nisme vetjake, duke u bazuar mbi disa projekte të tija, një shtatore e ngjashme u përfundua në Nju Jork në vitin 1999. Shtatorja i është dhuruar qytetit të Milanos dhe gjendet tani në hyrjen e Hipodromit të Troto-s të San Siro.
Ende kur ishte në Firence iu besua një afresk madhështor për një mur të Salone dei Cinquecento në Palazzo della Signoria: La battaglia di Anghiari (Beteja e Angiarit), rivali i tij Michelangelo duhej të pikturonte murin përballë. Pasi pati bërë një larmi të pabesueshme studimesh parapërgatitore të punës, là qytetin e murali nuk u mbarua për shkaqe teknike për të cilat qe vetë përgjegjësi kryesor.
[redaktoni] Shkencë dhe inxhenieri
Ende më mbresëlënëse se punët e tij artistike qenë studimet e tij në fushën shkencore e inxhenierike, regjistruar në librin e tij të shënimeve që zënë pothuajse 8.000 faqe shënimesh e skicash që ndërthurin (kombinojnë) artet dhe shkencën.
Leonardo ishte majtosh dhe përdori shkrimin pasqyror (ose shkruante nga e djathta në të majtë) gjatë gjithë jetës së tij.
Afria e tij me shkencat ishte e llojit vëzhgues: ai kërkonte të kuptonte dukuritë duke i përshkruar e rifiguruar gjer në hollësitë më të imta e nuk theksonte eksperimentet apo shtjellimet (shpjegimet) teorike. Sipas Leonardos, << shkenca është bija e përvojës >>. Ai qe i pari që përdori atë që ne sot quajmë "Mënyrë shkencore", jo për më tepër mbi afrinë e tij praktike në kërkimin shkencor (eksperimentimi dhe analiza e dukurive natyrore) sepse edhe shumë dijetarë të tjerë para Leonardos (p.sh. Taleti nga Mileti, Aristoteli, Roger Bacon dhe Arkimedi) tashmë vepronin në këtë mënyrë, por për afrinë e tij matematikore të asaj që Leonardo përkufizonte << arsye të pafundme të natyrës që nuk qenë kurrë në përvojë >> (me një fjalë: që s´kanë ndodhur kurrë). Pra, besohet të jetë e drejtë që Leonardos t´i njihet merita t´i ketë dhënë jetë mënyrës shkencore . Gjatë jetës së tij ,projektoi (parahodhi) një enciklopedi të madhe, që bazohej mbi skicat e hollësishme të çdo gjëje. Megjithkëtë, pasi që atij i mungonte një edukatë formale e latinishtes dhe matematikës, Leonardoja dijetar (shkencëtar) nuk u njoh (u injorua) nga studjesit e tij bashkëkohorë.
Ai ishte gjithmonë i magjepsur nga fluturimi. Bëri studime të hollësishme mbi fluturimin e zogjve e projektoi makina të ndryshme fluturuese,përfshirë një helikopter që vihej në lëvizje nga katër njerëz (që nuk do të mund të kishte fluturar sepse do të ishte rrotulluar rreth vetvetes) dhe një deltaplan por që ky do të kishte mundur të fluturonte.
Mori pjesë në shumë autopsi duke bërë një numër të skicimeve anatomike tejet të hollësishme,duke projektuar një studim të plotë të anatomisë njerzore e krahasore.
Leonardo shfrytëzoi në veçanti këto dituri anatomike (mbase më të thellat e kohës së tij) qoftë në fushën artistike ashtu edhe në mekaniken: është i tiji projekti i parë i dokumentuar mbi një robot humanoid (si-njeri) rreth viteve 1495. Shënime të rizbuluara në vitet 1950 në kodikun atlantik dhe në libërtha shënimesh xhepor që datojnë rreth 1495 - 1497 tregojnë skicime të hollësishme mbi një kalorës mekanik , që ishte me sa duket në gjëndje të ngrihej në këmbë ,lëvizte krahët,kokën dhe nofullat, duke nxjerrë tinguj nga goja (falë një mekanizmi të përparuar goditës të vendosur në lartësinë e gjoksit). Kalorësi robot i Leonardos ishte parashikuar ndoshta për t´i dhënë shpirt një prej festave Sforceske (Sforca,Dukë i Milanos) të Milanos,sidoqoftë nuk është bërë e ditur të jetë realizuar sadopak.
Në vitin 1502 Leonardo da Vinçi bëri një skicim të një ure me një shtrirje prej 240 metrash, si pjesë e një projekti të inxhenierisë qytetare (civile) për Sulltanin osman Beyazid II.
Ishte parashikuar që ura do të ishte vendosur mbi një prej hyrjeve të derdhjes së Bosforit e njohur si Briri i Artë por nuk u ndërtua kurrë. Vizioni i da Vinçit u ringjall megjithkëtë në vitin 2001 kur një urë më e vogël, bazuar mbi skicimet e tij, u ndërtua në Norvegji.
Por,midis projekteve të realizuara,është porti-kanal i Cesenatico (Çesenës),vendi i njohur turistik sot në krahinën e Forli-Cesena,rreth 35 km nga qëndra e Forlit.
Shënimet e tij përmbajnë një numër të madh shpikjesh në fushën ushtarake: mitralozë, dhe "tanke" të lëvizuar nga njerëz apo kuaj, bomba coptuese, etj. , edhe pse kishte bindjen se lufta është veprimtaria më e keqe njerëzore.
Shpikje të tjera përfshijnë nëndetëset, parashutimin, biçikletën, një aparat me rrota të dhëmbëzuara që është menduar si njehsuesi i parë mekanik,një automobil (vetlëvizës) shtyrë nga një mekanizëm zembrek (sustë) dhe një tezgjahu automatik realizuar së fundi nga muzeu kombëtar i shkencës dhe i teknikës që prodhon 2 cm pëlhur në minutë.

Në vitet që kaluan ai projektoi në Vatikan një përdorim industrial të energjisë diellore, nëpërmjet përdorimit pasqyrash të lugëta (konkave) për ngrohjen e ujit.
Në astronomi, Leonardo besonte se dielli dhe hëna silleshin rreth tokës dhe se hëna pasqyronte dritën diellore sepse ishte e mbuluar me ujë.
Leonardo nuk botoi as i shpërndau përmbajtjet e shënimeve të tija.Ata mbetën të fshehura deri në shekullin XIX dhe nuk patën asnjë vlerë të drejtpërdrejtë për zhvillimin e shkencës dhe teknologjisë deri në kohët tona. Mbi këto baza shkrimtari L. Sprague de Camp, në librin e tij "Inxhenierët e lashtësisë", e mendon Leonardon jo të parin e inxhenierëve modernë sesa "të fundit të atyre të lashtësisë",duke saktësuar se pas kohës së Leonardos filloi praktika e përhapjes dhe botimit të zbulimeve shkencore.
Në vitin 1994, një prej librave të shënimeve të Leonardos,i ashtuquajturi "Codice Hammer" (ex Leicester), u ble nga industrialisti amerikan Bill Gates për 25 milionë dollarë. Por shumë nga skicimet e da Vincit jane sot pronë e familjes mbretërore britanike.
[redaktoni] Arkitekturë dhe urbanistikë
Leonardo ka lënë një sasi të mirë studimesh arkitektonike, skica ndërtesash dhe projekte urash. Përsosi projekte inxhenierike bashkëkohore, si ato të Francesco di Giorgio (Françesko di Gjorgjo) ose të Filippo Brunelleschi (Filipo Brunesleski), i fortë nga ndihma e matematikanit Luca Pacioli / Luka Paçoli dhe nga dituria e teksteve klasike e bashkëkohore, që mund të ketë ndodhur gjatë ndenjës në Milano, ku pat mundësinë të kryente kërkime e studime mbi problemet e arkitekturës,inxhenierisë ushtarake e qytetare,mekanikës së lëngjeve, akustikës, balistikës, optikës dhe statikës. Si arkitekt ushtarak Leonardo është vënë në rendin e ditës nga propozimet e ekspertëve më të mëdhenj të kohës së tij. Pas vitit 1500 do t´i përkushtoje vëmendje studimit të ujrave, duke lënë pas dore prodhimin e modeleve mekanike.
Nuk dihet nëse Leonardo të ketë ndërhyrë fuqimisht në projektimin e shumë godinave,por ka dëshmi dhe skica që tregojnë se ai i´u përkushtua projekteve - si bashkëkohës të tjerë - në konceptimin (krijimin) e një qyteti ideal, të strukturuar mbi më shumë nivele rrugore: në nivel më të ulët karrot, në atë më të lartin këmbësorët. Nuk bëhej fjalë për një ide të parelizueshme të një artisti largpamës, por për një projekt konkret, të studiuar në kënvështrimin e një realizimi të mundshëm përkujtimor, për të cilin megjikëtë në atë koh mungonte organizimi i duhur ekonomik e politik.
Spikatës por,është realizimi i portit-kanal Çesantik, vendi i njohur turistik sot në krahinën e Forli - Çesena, rreth 35 km nga qendra e Forlit.
[redaktoni] Leonardo filozof
- Përvoja dhe dëshmitë matematikore
Gjate Rilindjes u zhvilluan forma te reja hulumtimesh, p.sh. teknika qe zevendesoi magjine dhe perkufizoi perberjen e veprave zejtare. Artiste dhe inxheniere merreshin me projektimin e makinerive luftarake (ne vend qe te perhapnin njohurite e tyre) per zoterinjte e kohes, shpesh ne lufte mes tyre. Ne keto rrethana mori rendesi te madhe qarkullimi i njohurive e u be gjithnje e me e forte deshira e njeriut per te mbizoteruar dhe shfrytezuar natyren per qellime kenaqesie dhe nevoja vetjake.
Leonardoja e perkufizonte vetveten "omo sanza lettere" (njeri pa letra,arsim) per shkak te formimit "mekanik" qe mori ne shitoren e Verrokios ne Firence, ku zhvilloi pervec veprimtarise se tij si piktor, (gje qe e beri te famshem) edhe skulpturen (gdhendjen), arkitekturen, rrobeqepjen, argjendarine etj. Leonardo theksonte me force vezhgimin e kujdesshem te natyres, duke shenuar me saktesi gjithcka qe vezhgonte dhe duke lene keshtu nje sasi te pabesueshme shenimesh, por edhe duhet te saktesohet qe ai nuk mund te ushqente nje dituri te sigurte e te sakte, nese nuk do te kishte kaluar me pare nepermes deshmive matematikore. Ai besonte ne te vertete se dukurite e natyres do te mund te kuptoheshin vetem nese do te zbuloheshin arsyet, nuk mjaftonte te vezhgoheshin, per t´a thene me fjalet e tija: "asnje hulumtim njerzor nuk mund te quhet shkence e vertete, nese ajo nuk kalon nepermes deshmive matematikore". Per kete arsye Leonardoja vazhdoi ne matematikezimin e natyres, apo ne shoqerimin e dukurive natyrore me ligjet fizike, matematike dhe kimike. Ai i besonte diturise matematikore pasiqe ajo ishte dicka e sakte, e sigurte, dhe dallohej perkundrazi nga ata qe kufizoheshin per te risjelle diturine dhe trashegimine e te lashteve, ose nga magjistaret dhe alkimistet qe orvateshin te shpjegonin gjerat me arsye shpirterore pa treguar saktesine e pohimeve te tyre.
- Leonardo: Kohë moderne apo rilindje?
Hulumtimi i Leonardos luhatej gjithmone me eksperimentit dhe shenimit, paraqitet pra ne nje varg shenimesh te shperndara qe ai i shkruajti vetem per vete, ne te vertete Leonardo nuk e konceptonte shkencen si nje kerkim boteror dhe bashkesor. Per kete arsye qe bashkerenditja mes shkencetareve te kohes moderne do te ishte i pavend, edhe pse disa e mendojne nje frymezues i Galileo Galileit. Leonardoja nuk mund te vleresohet si nje shkencetar i mirefillte, pasiqe gjithcka qe na ka mberritur prej tij jane vetem shenime jo te rregullta, dhe nuk bashkelidhen nga nje menyre e vertete dhe e sakte shkencore, pra Leonardoja nuk shpreh shkoqur (shpjegueshem) cila eshte sipas tij menyra per te perdorur ne kerkimin shkencor. Megjithkete duhet te pranohet qe disa tipare te shkences moderne jane te dalluara qarte me Leonardon, si p.sh. nocioni i pervojes ose shoqerimi teori-praktike.
- Ndërsjellja mes shkencës, teknikës dhe arteve
Da Vinci ishte krjtesisht i bindur qe dituria nuk duhej te mbetej thjeshte teorike, por te zbatohej, apo te kthehej ne teknologji. Njohuria lind nga përvoja dhe duhet te rikthehet tek ajo, teknika eshte perdorimi i njohurise, e vertetuar nga teorite e saja. Bindje tjeter e Leonardos ishte qe arti ec me hapa te njejte me shkencen, pasiqe arti eshte shprehje e njohurise. Ai ne fakt gjithcka qe vezhgonte dhe e kthente ne shenime, pastaj e perkthente ne rifigurime artistike. Piktura per te ishte njohuri, ishte shprehje cilesore e asaj qe shkencetari shpreh me emertime sasiore. Piktura per te ishte shkence, madje ishte shkenca me e rendesishme! Kjo per arsye se piktorit, per t´ia arritur te futej ne natyre dhe t´a riparaqiste, iu desh te njihte shkenca te ndryshme si anatomia, gjeometria etj. Leonardi studioi edhe mekanike, gje qe i lejoi te kuptonte parimin e inercise (plogeshtia, amullia), te perberjes se forcave dhe rrafshit te lakuar (pikerisht me kete ai u perpoq te shpjegonte fluturimin e zogjve), ai kishte njohuri edhe rreth hidraulikes se zbatuar dhe eneve komunikuese. Por risia e vertete e Leonardos ishte qe ai nuk pushoi se studiuari keto gjera, por kaloi ne projektimin teknik; projektet e tij ishin kthyer mbi te gjitha te hidraulika, permiresimin e fortifikimeve dhe armeve, industri tekstile dhe arte tipografike. Ai fitoi po ashtu rezultate te shumta ne gjeologji, anatomi dhe fiziologji. Projektimi ishte pikerisht rikthimi te pervoja per te cilen fliste Leonardoja, garancia qe teorite e tij ishin te sakta dhe casti themelor ne te cilin shkenca, teknika dhe arti bashkoheshin.
[redaktoni] Kureshtì
- Personi i Leonardos ka qënë gjithmonë i rrethuar nga një tis misteri. Gjenialiteti i tij mbikqyrej me dyshim nga një kohe e ashpër e shpesh tepër të mbyllur në ideologjitë e saj të rrepta. Duke menduar që një njeri mund sillej në morgje për të seksionuar trupat e kufomave dhe kështu për të kuptuar më mirë anatominë, nuk përfundonte në të vërtetë aspak e natyrshme. Në një mjedis ende më përshkues të ndikimit të kishes ishte në të vërtetë e lehtë të ndërrohej një studim shkencor i thellë në herezi, por nga i cili një mbështetje që Leonardo të kishte zgjedhur për një besim pagan dhe që shfrytëzonte instituticionet fetare vetëm për të nxjerrë përfitim nga komisionet e tyre, ishte shumë rrugë për t´u bërë në luftën kundër keqkuptimeve.
Gojëdhënat mbi Leonardon janë të shumta dhe frymëzojne ende sot përfytyrime përtej çdo kufiri. Romani "Kodi i da Vinçit", i Dan Brown (Den Braun), është shembulli bashkëkohor më i dukshëm përsa i përket historisë së artistit që ngjall ende kureshtí të shumta dhe poashtu luftë fjalësh. Në tekstin në fjale analizohen (jo gjithmonë me saktësi) nga pikpamja simbolike disa prej veprave të tija më të rëndësishme. Për të përmendur më të njohurën, mjafton të mendohet mbi Mona Lizën: është padyshim turbulluese të mendohet për vizatimin si një vetportret "femëror" të Leonardos dhe për t´a shpjeguar kështu buzëqeshjen e dyshimtë. Dihet në të vërtetë se ai ishte i magjepsur nga të gjithë ato figura të përcaktuara si androgjene (burrërore). Kjo do të sqaronte edhe pyetjen tjeter të ngritur nga romani: në Darkën e Fundit
personi i ndenjur në të djathtën e Jezusit nuk është , të paktën sipas interpretimit të paravlefshëm, Maria Magdalena, siç hamendëson autori, por Shën Gjoni pikturuar si në kryeveprat e lëna pas të Shën Gjonit Pagëzor me ravijëzime të ëmbla dhe femërore. Duke u kthyer tek Mona Liza ,e vërteta tashmë e njohur është diçka tjetër: bëhet fjalë në të vërtetë për portretin e bashkëshortes së porositësit Françesko Bartolomeo del Xhiokondo (dhe ja kështu shpjegohet edhe shtysa e emërtimit të tij të dytë dhe pak më të njohur). Edhe hamendësimet e ndryshme , edhe nëse të bazuara shkencërisht, janë shumë larg nga romantizmi: më e fundit, p.sh. nga studiuesit gjermanë dhe rusë, bazohet mbi një fakt të ri: mbivendosjes së fytyrave të Mona Lizës dhe te "Damës me jasminë" (Mona Liza) të Lorenco di Kredit, portret në të vërtetë i Katerina Sforcas. Mona Liza, pra, do të ishte Katerina Sforca, sipas kësaj hamendjeje të re. Por bëhet fjalë sidoqoftë për një personazh historik të mirënjohur,dhe që Leonardo vetë ka mundur t´a takonte, pasi pat ndjekur Çezare Borxhia në ekspeditën e tij të pushtimit të Romanjës, ku Katerina Sforca ishte zonjë e Forlit dhe Imolës. Në këtë mënyrë do të zgjidheshin ata pak dyshime që një hamendje tjetër magjepëse kishte ngritur dhe që hamendëson se emri i Mona Lizës mund te lexohet si një anagram (rishkrim) të dy hyjnive egjitiane të pjellorisë Amon dhe L´Iza, aq të dashura ndër paganët e asaj kohe.
Por pse gjithmone Leonardoja? Përse gjithe keto hamendje lidhur me kryeveprat e tija? Sigurisht ai ishte mjështër i madh ne fushen e simbolizmit e disa përkime me sa duket te fshehta, por ne te vertete krejt te dukshme per nje sy te vëmendshem, te pranishme ne veprat e tija, e mbështësin kete, megjithkete duket jo e mençur te mendohet per nje qellim komplotist pas dijenish te tilla. Ajo qe ushqeu flaken e ketij flakadani ka qene mbi te gjitha zbulimi i pjesemarrjes se Leonardos ne nje shoqatë te fshehte te llojit mazonik, te njohur me emrin Priorato di Sion (Paria e Sionit?), me te cilen jane lidhur shume gojedhena mes te cilash ajo e Graalit te Shenjte, por menduar ne nje menyre krejtesisht ndryshe nga dijenia e perhapur popullore. Qellimi i Prioratit duket te kete qene ruajtja e nje segreti qe do te kishte mundur te shembte Krishterimin, apo ne te vertete zbulesen qe Krishti nuk ka pasur kurre ndonje pushtet ose fuqi hyjnore dhe qe madje, duke qene vdekatar, te jete martuar me Maria Maddalenen.

Pasardhesit e sjellur nga preheri i saj do te kishin qene pra Graali i Shenjte i vertete qe ne dokumentet e para shkruhet edhe Sangreal, nga e cila arsyeja gjuhesore mund t´a sjelle Sang Real (Gjak Mbreteror). Nga ky "Gjak Mbreteror" te vendosur nga bijte e Krishtit, do te pasonte direkt dinastia e Merovingjit. Zbulesa te ketilla tronditese percohen nga brezi ne brez permes tre te parazgjedhurish nga nje Mjështër i Madh. Dhe është pikerisht ky roli i fundit qe Leonardo duket te kete pasur mes viteve 1510 dhe 1519. Ne listen e Mjeshtrave te Medhenj te Prioratit shfaqen emra te tjere te degjuar si Nicholas Flamel (1188-1220), Sandro Botticelli (1483-1510), Isaac Newton (1691-1727), Victor Hugo (1844-1885) e Claude Debussy (1885-1918). Ka shume mundesi qe Priorati te kete ekzistuar, por është poaq i dyshimte funksionimi i tij. Historia e Sangreal-it te shtjelluar ketu është sajuar ne fakt ne vitet 1950 nga nje thashethemetar me emer Noël Corbu dhe perhapur fale nje shkrimtari te afte, Gérard de Séde, qe u bazua mbi disa dokumente ardhura ne Bibliothèque Nationale (Biblioteken Kombetare te Parisit), sot te mbajtura te gjitha si te rreme dhe te mbithurura (sajuara) te hapura ne institutin e parisit. Disa fanatike u kane vene pak rendesi ketyre lidhjeve me Leonardon lidhur me Graalin e Shenjte e me Sindonin. Dhe ja shfaqet hamendja se fytyra mbi mbulesen e shenjte nuk është tjeter vecse nje portret i artistit mbi Krishtin. Nuk duhet te habitemi se nje figure si e tija mund te ngjalle nje kundrim te atille saqe te lulezojne percartjet,si edhe, duke perballuar temen e alkimise, nje lende tjeter te thelluar nga ai, ka nje prove me te ulet persa i perket atij, ne kundershtim me disa, te jete e vertete dhe konkrete. Per te shmangur nenen e kimise ndodhte shpesh qe ajo ngaterrohej me magjine (sic ndodh edhe sot), Leonardo u mor me cmitizimin e gurit te famshem filozofik, duke mbështëtur sa qe e mundur faktin se, forcat e dobeta te vena ne levizje nga zjarri, i cili është nismetar i shnderrimeve, mund te sjelle ne arritjen e nje gjendjeje "nigredo" (zbutje e dukshme kaotike), te afte zgjidhe cfaredo lloj lende dhe te arrije piken e "lendes se pare" te deshiruar, ne kete rast pikerisht arin. Si perfundim, Leonardo është gjithmone viktime e nje paradoksi: është e pabesueshme si nje dijetar kaq i perkushtuar ne artin e pervojes shqisore, te ndodhet ende sot i zene ne rrjeten e nderthurur te fantazise.
Në qershor të vitit 2000 Adrian Nikolas, arkitekt anglez, ka provuar piramiden fluturuese te Leonardos (piramida fluturuese mund te shihet me siper ne "Shkence dhe Inxhenieri") duke u hedhur nga lartesia prej 3.000 metrash, dhe duke zbritur ne toke shendosh e mire ne token e Afrikes se Jugut (edhe pse, ne lartesine 600 metra ka hapur nje parashute emergjence).
Leonardo da Vinci ka edhe nje çmim kinematografik, jo dytesor, por mund te thuhet gati te perfunduar ne rrefim, ne filmin e Troizit dhe Beninjit me titull Non ci resta che piangere (Nuk na mbetet veçse te qahet): te dy protagonistet e takojne ne shtegetimet e tyre ne te kaluaren ( i famshmi qe permendet shpesh njemije e kater, gati njemije e pese) dhe mundohen t´i mesojne disa gjera te thjeshta e te perditshme per ne, p.sh. matjen e zjarrmise dhe lojen e letrave (fshesen).Por Leonardo nuk rrefehet nje gjeni i atille qe njohim ne.
[redaktoni] Veprat
- Madonna della melagrana (Zoja e shegës) (Madonna Dreyfus) (rreth 1469)
- L'annunciazione (Shpallja/Lajmrimi) (1472)
- Madonna del garofano (Zoja e karajfilit) (rreth 1473)
- Ritratto di Ginevra Benci (Portret i Ginevra Benci (rreth 1474-1476)
- Battesimo di Cristo del Verrocchio (Pagëzimi i Krishtit të Verrokios) (rreth 1475-1478)
- Madonna col Bambino (Zoja me fëmijën) (Madonna del Benois) (rreth 1478-1482)
- San Gerolamo (Shën Gjerolamo) (rreth 1480)
- Adorazione dei Magi (Adhurimi i të diturve) (1481-1482)
- La Vergine delle rocce (Madonna con Bambino, San Giovannino e un angelo) (Virgjëresha e shkëmbinjve / Zoja me fmi,Shën Gjoni i vogël dhe një engjëllush) (1483-1486)
- Ritratto di musico (Portret i muzikantit) (Franchino Gaffurio?) (rreth 1485)
- La dama con l'ermellino (Dama me Hermelinë) (1488-1490)
- Madonna Litta (Zoja mëkon) (1490-1491)
- Ritratto di dama (Portret i damës) (La Belle Ferronnière) (rreth 1490-1495)
- La Vergine delle rocce (Virgjëresha e shkëmbinjve) (1495-1508)
- l'Ultima Cena (Darka e fundit) (1498)
- Tronchi d'albero con rami, radici e rocce (Trungje pemësh me degë, rrënjë dhe shkëmbinj) (1498)
- Ritratto di Isabella d'Este (Portret i Isabella d'Este-s (1500)
- Sant’Anna, la Madonna, il Bambino e San Giovannino (Shën Ana ,Zoja, fëmija dhe Shna Gjoni i vogël) (Cartone di Burlington House) (1501?-1505)
- Monna Lisa ose La Gioconda (1503-1506)
- La scapigliata (rreth 1508)
- San Giovanni Battista (Shna Gjoni pagëzor) (rreth 1508-1513)
- Sant’Anna, la Madonna, il Bambino e l'agnellino (Shën Ana ,Zoja, fëmija dhe engjëllushi) (rreth 1510-1513)
- Bacco (Baku) (1510-1515?)
- Leda (rreth 1515-1520)
[redaktoni] Dorëshkrime
[redaktoni] Librat që zotëronte Leonardo
Nga rishqyrtimet e kodikeve Da Vinçianë, është mundur të fitohet të paktën një pjesë e teksteve të zotëruara nga Leonardo për studimet e tija:
|
|
[redaktoni] Muzetë
Lista e muzeve qe mbajne veprat e artistit:
- Alte Pinakoteka e Monakos
- Czartoryski Muzuem i Cracovia -s
- Galleria Borghese e Romës
- Galleria degli Uffizi e Firences
- Galeria Kombëtare Parmës
- Musée du Louvre i Parisit
- Muzeu i Ermitazhit e San Peterburgut
- Muzeo ideale i da Vinci -t
- National Gallery e Washington -it
- Pinacoteca di Brera, Milano
- Pinacoteca Vaticana, Città del Vaticano (Qyteti i Vatikanit)
- Museo nazionale della scienza e della tecnologia "Leonardo da Vinci", Milano
(Muzeu kombëtar i shkencës dhe teknnologjisë "Leonardo da Vinci")
- Biblioteca Reale (Biblioteka Mbretërore), Torino
[redaktoni] Bibliografi
- Carlo Pedretti, Leonardo architetto, Electa, V edizione, Milano 2001 ISBN 88-435-2519-0
- Carlo Vecce, Leonardo da Vinci, presentazione di Carlo Pedretti, Salerno Editore.
- Supplemento al Corriere della Sera "I Classici dell'arte N° 14: Leonardo".
- Focus Extra N° 23, "Leonardo. Il genio dei Geni", inverno 2005.
[redaktoni] Citate
- "Mjerë ai nxënës që nuk ia kalon mësuesit të tij."
- "Ashtu siç një ditë e kaluar mirë sjell gjumë të lumtur, një jetë e kaluar mirë sjell vdekje të lumtur."
- "Kam fyer Zotin dhe njerëzimin sepse vepra ime nuk arriti cilësinë që duhet të kishte arritur."
- "Ndërsa mendoja se po mësoja si të jetoja, kam mësuar si të vdes."
[redaktoni] Lidhje të jashtme
- Leonardo da Vinci, Gallery of Paintings and Drawings
- Disa shënime të Leonardos digjitalizuar nga Projekti Gutenberg (përfshi skicat)
- Skicime të Leonardos
- Disa shënime të Leonardos të digjitalizuara nga British Library (format Macromedia Shockwave)
- Homepage kushtuar Leonardos nga BBC
- Projekti i urës së Leonardos
- Kali i Leonardos
- Muzeu i Shkencës dhe Teknikës Milano: Pamje virtuale e qytetit ideal të Leonardos
- Muzeu Kombëtar i Shkencës dhe Teknikës "Leonardo da Vinci"
- Leonardo në Milano
- Instituti dhe Muzeu i Historisë dhe Shkencës
- Njeriu Vitruvian
- Faqe e një modeli mbi Leonardon
- Lexime
- Studime mbi biçikletën dhe atomobilin e Da Vinçit
- TRATTATO DELLA PITTURA, di Leonardo da Vinci