Letërsia e huaj
Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë
Honore de Balzak (Tur, 1799 — Paris, 1850)
Përfaqësuesi më i madh I realizmit në Europën perëndimore. Balzaku dominon gjithë shekullin e XIX.Gazetar, industrialist I munguar, krijues I afërsisht njëqind romaneve në 20 vjet, figurë brilante e njëshoqërie së cilës ai përfundon duke iu imponuar, Balzak përziehet me “fëmijën e shekullit” duke kontribuar në krijimin e një miti: një burrë aventurash dhe dëshirash në të njëjtën kohë edhe ëndërrimtar, I plagosur nga kontradiktat e jetës moderne. Në qoftë se Balzaku shpallte dy të vërtetat e tij, fronin dhe altarin, Hygo dallonte tek ai një shkrimtar revolucionar; ndërsa bashkëkohësit e tij e merrnin për realist, Bodler e përshëndet si një vizionar të mrekullueshëm. Vepra e tij përshkohet nga tensione dinamike dhe kritike. Ajo jeton: Është ky kompleksitet I pabesuesëm qe e bën Komedinë hyjnore një vepër madhore me përmasa botërore.
Një familje e ftohtë I ati I Balzakut, Bernard François Balssa, funksionar perandorak, bir I revolucionit francez,u martua në moshën pesëdhjetenjë vjeçare me një nëntëmbëdhjetë vjeçare: kjo histori e vërtetë mund të sherbente si pikë fillimi për një roman balzakian. Në fakt, Honore nuk do të pushojë së treguari për gratë e “keqmartuara”, për dramat e jetës private dhe për divorcet e shpeshta të çifteve. Një babai liberal, besimtar I idealeve progresiste të kohës, I përgjigjet një mama, që I do padyshim pak fëmijët e saj dhe që mbyllet në trishtimin e një jete të vetmuar. I mbyllur ne kolegjin e Vendom, Balzak ruan nga fëmijeria e tij kujtime të pakta, si motrat e tij– Laura, e lindur në 1800, dhe Lorenca,në 1802. Në vitin 1814, familja e tij shpërngulet në Paris, dhe Honore bëhet nxënës I liceut aktual të Charlemagne. Një fëmijë i jashtëligjshëm shndërrohet kështu ne autorin e “Fiziologjisë së martesës” ku do të thoshte se tradhëtia është përgjigjja e vetme e vuajtjeve të jetës bashkëshortore.
Fillimet e një shkrimtari Ishte dëshira e të atit që Honore të bëhej noter. Por me të mbaruar studimet për drejtësi, ai zgjedh të bëhet shkrimtar, vendos të jetë bir I veprave të tij. Në atë kohë I riu Balzak ishte I majtë dhe ishte vënë në dukje për materializmin e tij. Nga pamundësia ekonomike Balzaku merr me qira një papafingo në rrugën Lesdiguieres dhe I futet punës. Në fakt kjo eksperiencë rigjendet në disa nga romanet e tij. Në moshën 20 vjecare Balzaku njohu jetën e një studenti të varfër dhe një krijuesi në kërkim të identitetit të tij. Për t’ia dalë mbanë në letërsi në vitet 20 të shekullit XIX duhet të shkruaje drama, histori ose poezi. Balzaku shkruan nje dramë “Kromuell”. Një dështim I plotë. Për të jetuar ai fillon të publikojë disa romane të vogla anti romantike dhe satirike, nën pseudonime të ndryshme: Jean Louis, l'Héritière de Birague (1822). Pseudonimet e tij kanë një të përbashkët,ndikimin nga emrat e borgjezisë: Horace de Saint-Aubin, lord R'Hoone.
Jeta private dhe frymëzimi Në jetën e tij private ngjarjet rrjedhin njëra pas tjetrës, dy motrat e tij martohen. Lorenca vdiq në 1825 e vetmuar pasi njohu nje ferr martesor. Përsa i përket Balzakut, ai u bë në 1822 i dashuri i Laura de Berni, që do ti qëndrojë afër për gjithçka, madje edhe për mbështetjen financiare në ndërmarrjet e tij të mëvonshme. Në qoftë se znj.Balzak ishte e para grua 30 vjeçare që ai takoi, znj.de Berni ishte modeli i të gjitha grave që rrethojnë botën e Balzakut, si znj.de Mortsof apo znj.de Barzheton( Iluzionet e humbura). Nga një endje midis jetës së tij private dhe shkrimtarit, Balzaku, gjithmonë I fshehur prapa pseudonimeve të tij, shkruan disa romane në të cilat merr rëndësi tema e dashurisë si “Kolonel Shabert”, ku merr formë romani balzakian, ku shfaqen tensione midis idealit dhe realitetit, viktimë e të cilit është një djalë i lënduar nga gruaja që dëshironte. Këto romane do të dështonin , por do ti shërbenin atij në punën e mëvonshme.
Bizneset dhe veprat e para me vlerë Balzaku dëshiron para dhe pushtet. Kështu ai hidhet në botën e biznesit me një fonderi dhe një shtypshkronjë. Në vitin 1828 vjen katastrofa e parë, që do të bëhet model edhe për të tjerat, sepse Balzaku ushqente projekte ekstravagante, të pamundura për tu realizuar, si kultivimi I ananasëve në Paris. Pra ai është I detyruar ti rikthehet letërsisë. Këtë herë Balzaku shkruan një roman historik,sipas modelit të Uollter Skot, ku jep një pasqyrë të betejave të perëndimit në kohën e revolucionit. Më pas ai shkruan një ese gati sociologjike, “Fiziologjia e martesës” ku përshkruan me tone humori institucionin e martesës. Skenat e para te jetës private do të shfaqen në prag të revolucionit të korrikut. Ai do të marrë emrin Honore de Balzak, dhe do të bëhet I famshëm për mendimet e tij për gruan dhe martesën.
Gazetar politik Ai bëhet gazetar politik dhe mban një kronikë te rregullt mbi jetën politike të kohës në gazetën “Letra mbi Parisin”. Që këtu vërehet lindja e një gazetarie moderne. Ky aktivitet nuk do të qëndrojë kurrë në plan të dytë për Balzakun dhe do ta shoqërojë përgjatë gjithë krijimtarisë së tij. Suksesi duket se është afër me vepën filozofike, që përshëndetet nga të gjithë, “Lëkura prej shagreni”
Suksesi Sipas të tjerëve dhe sipas dëshirës së tij, Balzaku ia doli mbanë pas të tridhjetave. Pasioni I tij për tu bërë I famshëm është aq I madh sa e shtynë Balzakun të frekuentojë sallonet aristokratike dhe të pranojë për të dashur markezen de Castri. Reputacioni I tij I ri si një njohës shumë I mirë I botës femërore do ti vlejë. Në 1832 ai merr një letër të nënshkruar “E huaja” nga një konteshë poloneze Eva Hanska, e martuar në Ukrainë. Ky do të jetë fillimi I një historie romaneske që zgjati deri në vdekjen e Balzakut. Për momentin Balzaku po jetonte në mes të luksit, vishej si një dendi megjithëse nuk e kishte fizikun, dhe shpenzonte pa hesap paradhëniet e dhëna per vepra akoma të pashkruara, të cilat ai shpreson ti mbarojë brenda afatit. Ai rend pas kohës pas iluzioneve të botës. Ai punon nga 10 deri 8 orë në ditë duke pirë lumenj me kafe dhe gati prek çmendurinë në qershor të 1832. Romani I tij “Lui Lambert” duket si një autobiografi. Këtu paraqitet një djalosh intelektual I ekzaltuar, romantik që vdes në fund nga çmenduria.
Krijimi i një universi Romanet ndjekin njëri tjetrin, dy ose tre në vit, themelues të mitologjisë balzakiane dhe të vështrimit të tij unik për jetën. Romanit “Lui Lambert” I përgjigjet utopia e “Doktorit të fshatit”. Të organizosh për të luftuar forcat shkatërruese të dëshirës, të luftojmë kolektivisht për të zëvendësuar pasionet me rregullin social. Revolucioni për Balzakun, përveçse u mundua të zhdukë pabarazinë dhe krimin, forcoi pasionet. Ai perjashtoi dhe tipizoi me mijëra njerëz, heronj popullorë, kriminelë, mjeranë, të rinj që kërkojnë të ardhme, gra pa të drejta për shkak të legjislacionit napoleonian. Bota moderne është shumë e ashpër, sepse burrat dhe gratë vuajnë atje. Liberalizmi është një gënjeshtër që favorizon pasurimin e egoistëve dhe të imoralëve, të udhëhequr nga interesi. Doktori I fshatit, Benasisi, ka një zemër të plagosur, I cili, meqë ka vuajtur vetë është I aftë të reflektojë në një mënyrë kritike për shoqërinë në të cilën bën pjesë. Ajo që është romantike te Balzaku është fakti se dhimbja formon vetëdijen te njeriu. Në të njëjtën mënyrë për të riardhur tek forcat shkatërruese, ai shkruan “Kërkimi I absolutes” ku tregohet jeta e një të çmenduri ne botën reale. Këtij universi real I përgjigjen sa vjen e më shumë romanet që vijojnë, të parët e ciklit “jeta e provincës” si “Evgjeni Grande”. Balzaku shkruan dhe publikon shumë shpejt duke u vënë re kështu për ndërthurjet e personazheve në romanet e tij. Në vitin 1833 ai mendon të rikthejë disa personazhe të romaneve të kaluara. Një ide gjeniale që do të lejojë sipas tij të paraqesë një afresk të botës moderne. Është tek “Xha Gorio”(1834-1835) që Balzaku zbaton për herë të parë idenë e tij, pasojat e së cilës do të jenë të rëndësishme dhe do të shërbejnë në krijimin e “Komedisë hyjnore”.
Organizimi I një sisitemi Megjithëse fillon një lidhje me znj.Hanska,të cilën shkon ta takojë në Gjenevë 1834, dhe Vienë 1835, ai vazhdon të ketë lidhje me konteshën Viskonti. Duke vazhduar idetë e tij për te hapur biznese ai blen gazetën “Kronika e Parisit”. Dhe në të njëjtën kohë vazhdon të shkruajë dhe arrin në atë pikë sa të dëmtojë edhe shëndetin. Kështu pas publikimit të “ Zambaku në luginë” bëhet viktimë e një ataku. Janë vite të errëta për Balzakun. Gjatë udhëtimit të tij në Itali ai lajmërohet për vdekjen e znj.de Berni. Gazeta e tij falimenton dhe Balzaku hap një proçes gjyqësor me botuesin Bulloz.
Nga fejtoni tek romani balziakian Në fund të 1836 Balzaku ndërrmerr një aventurë të re letrare. Ishte fillimi I fejtonit dhe Balzaku nuk mund të qëndronte indiferent ndaj shpikjeve të kohës së tij sidomos në fushën letrare. Ai e pa veten deri në vdekje shkrimtar, gazetar dhe botues. Lindja e fejtonit koincidoi me formimin e tipareve të instrumentit të Balzakut, romaneve të tij. Ajo hap gjithashtu një periudhë të re në veprimtarinë e shkrimtarit dhe ushqen një nga romanet e tij më të njohur “Iluzionet e humbura”, ku nëpërmjet përpjekjeve të një të riu vihet në dukje fuqia e medias dhe roli I rëndësishëm I opinionit publik, komercializmi dhe industrializimi i letërsisë, qarkullimi i ideve si mallra tregu, tregtia e shpirtit. Shkrimi dhe publikimi I ketij romani I zuri Balzakut 7 vjet (1837-1843). Por kjo nuk do të thotë një ulje e aktivitetit krijues të Balzakut, sepse nga 1837 deri në 1850 ai shkroi më shumë se 23 romane, filloi të shkruajë për teatrin dhe rible një gazetë e cila boton vetëm tre numra. Romanet e fundit të jetës së tij ishin “Kushërira Betë” (1846), “Kushëriri Pons” (1847), “Kujtimet e dy të martuarve” (1841) apo edhe “Shkëlqimi dhe rënia e kurtizaneve”. Por duke u nisur nga këto romane Balzaku formon një makinë të vërtetë romaneske, kur në 1841 shfaqet në një gazetë titulli “Komedia njerëzore”. Në 1842 ai shkruan parathënien, ku tregon organizimin e kësaj ngrehine. Në 1845 më në fund ai tregon katalogun e plotë të kësaj vepre, që në tërësinë e saj përmbledh 137 romane dhe afërsisht 2000 personazhe plotësisht të dallueshëm nga njëri tjetri. Shumë prej romaneve mbetën thjesht skica ndërsa disa të tjerë nuk u nisën fare.
Vitet e fundit Me vdekjen e burrit të Znj.Hanska ëndrra e Balzakut fillon të realizohet. Kështu në 1843 ai niset të takojë Evën në Shën Pjetërburg duke lënë prapa krahëve jetën e mëparshme. Ai kthehet për të rigjetur punën e tij dhe borxhet e stërmëdha, ndërkohë që mjeku e diagnostikon me meningjit kronik. Ai fillon të udhëtojë shumë nëpër Europë me “Të Huajën” e tij, me të cilën shpreson të ketë edhe një fëmijë, por mosha e madhe e gruas nuk do ta mundosojë lindjen e tij. Balzaku I ndan dy vitet e fundit të jetës së tij midis Francës dhe Ukrainës. Revolucioni I 1848 I ngjall kujtime të këqija. Kandidatura e tij për një vend në akademinë franceze merr vetëm dy vota. Ai martohet me të fejuarën e tij në Ukrainë në 14 mars të 1850. Në fund të qershorit nuk ka fuqi për të shkruajtur dhe vdes në 18 gusht. Në varrimin e tij Hygo do të citonte pjesë të një dialogu të tij me ministrin e punëve të brendshme. Ministri I tha:”Balzaku ishte njeri I veçantë” ndërsa Hygo iu përgjigj “Ai ishte një gjeni”.
Romani balzakian Balzaku është themeluesi I romanit modern, atij që revolucionarizoi botën e letërsisë. Gjatë gjithë shek. XIX dhe në pjesën e parë të shek.XX romancierët francezë dhe te huaj diskutonin nëse ishin pro apo kundër modelit balzakian të romanit. Ky roman është sistematik. Në këtë kuptim Balzaku do të klasifikojë qëniet njerëzore duke krijuar tipat letrarë ashtu siç bënë natyralistët me speciet e kafshëve. Ai beson se shoqëria civile është identike me faunën natyrore. Ai beson gjithashtu se puna e shkrimtarit që është analoge me atë të dijetarit është të përshkruajë dhe të shpjegojë. Kështu në parathënien e Komedisë njerëzore ai do të shprehej:” Shoqëria përmban në vetvete arsyen e lëvizjes së saj.”
Një konceptim universal i veprës Meqënëse “Çdo roman është një kapitull I romanit të madh të shoqërisë”(parathënia e Iluzioneve të humbura), organizimi I të gjithë librave duhet të ishte për Balzakun, instrumenti perfekt I paraqitjes tërësore të realitetit. Ai kishte një vizion universal filozofik për botën, ku mbizotëronte ideja e përqëndrimit të forcave dhe energjisë. Çdo individ sipas Balzakut zotëron një sasi të caktuar energjie që e përdor vullneti. Kudo që të përdoret kjo energji dëshirat udhëheqin qënien njerëzore. Kjo ide nuk e lejonte Balzakun të merrej me individë. Kështu ai arsyetonte për bashkësinë, për lëvizje të mëdha, për struktura. “Komadia njerëzore” s’është gjë tjetër veçse shprehje e filozofisë së tij. Në 1833 do të lindte ideja e “kthimit të personazheve”, e cila u zbatua për herë të parë tek “Xha Gorio”.
Studimet e botës moderne Në 1834 Balzaku mendon ti ndajë veprat e tij në tre grupe të mëdha: “Studime për zakonet”, “Studime filozofike” dhe “Studime analitike”. Në 1835 ai fillon të kërkojë një titull për tërësinë e veprave të tij. Në fillim shprehet për “Studime sociale” por më në fund në 1842 ai gjen “Komedia njerëzore” dhe harton parathënien e saj të famshme ku shpjegon gjithçka. Nëpërmjet këtij titulli autori do të tregojë se bota është një teatër I stërmadh ku njerëzit luajnë, mirë ose keq, rolet e tyre para se të vdesin, madje ndonjëherë edhe pas saj. Por ai vizaton veprën si një mekanizëm me anë të të cilit shkrimtari mund të futet në marrëdhëniet njerëzore dhe ti komplikojë ato. “ Studimet e zakoneve” duhet të paraqisnin të gjitha efektet sociale, të përvijonin tiparet e zemrës njerëzore. Pas shkaqeve vijnë pasojat tek “Studime filozofike” ku tregohet pse pasioni mbizotëron jetën e njeriut. Kërkimi I principeve dhe gjetja e përfundimeve iu rezervua serisë së tretë të studimeve të tij tek “Studime analitike”. Ndërtesa mbaron dhe Balzaku do të shprehej “Njëmijë e një netët e perëndimit” sipas fjalëve të tij në parathënien e kësaj kryevepre.
“Njëmijë e një netët e perëndimit” Disa ëndrra duhen marrë seriozisht. Të hysh në botën balzakiane dhe në Komedinë njerëzore do të thotë të kalosh një prag magjik. Nga provinca e deri në Paris ngrihen silueta sa reale aq edhe fantastike, sa të individualizuara aq edhe tipike. Të rinj ambiciozë të cilëve mirazhi parizian do tu prishë monotoninë e jetës, vajza të reja që martohen me pleq në prag të vdekjes për t’u marrë pasurinë, tridhjetvjeçare që kanë në duart e tyre dashuri të pamata,beqarë, aristokratë të respektueshëm por të humbur në botën e tyre mondane dhe njerëz që kërkojnë hijen dhe heshtjen, gjeni të së keqes. Duke hapur portën e një bote tjetër, jetës dhe personazheve provincialë, I përgjigjet jeta plot metamorfoza dhe gjallëri e Parisit. Qyteti I tundimeve, I fateve dhe I ndodhjes së të gjitha ngjarjeve. Qytet ndonjëherë I frikshëm por gjithmonë fantastik në penën e Balzakut. Një ferr, ku duken realisht e vërteta dhe e gënjeshtra, ku vendosen vlerat e njerzve dhe të sendeve, ku dalin xhiro femrat më të bukura dhe ku dendit mundohen ti joshin këto të fundit me fjalë dhe veprime pa kuptim. Komedia njerëzore përmban më shumë se 2000 personazhe të dalluar shumë mirë nga njëri tjetri dhe megjthatë tipikë. Këta lidhen ndërmjet tyre me anë të interesit, dashurisë, pasioneve, dhimbjeve, ambicionit dhe egoizmit. Sepse Balzaku e dinte që po shkruante një vepër sociale, ekonomike, politike, filozofike dhe shumë përcaktime të tjera që mund ti bashkangjiten. Magjisë së lindjes I përgjigjet realiteti I perëndimit.
Realizmi balzakian Realizmi balzakian nga shumë është quajtur vulgaritet, por ai vendosi përfundimisht bindjen se realiteti mund të pasqyrohet në letër. Për Balzakun të jesh realist nuk do të thotë të fotografosh realitetin. Po çfarë atëherë? “Të përshkruash për të kuptuar” është shprehur vetë shkrimtari. Në fillim duhet të kuptosh që bota ka ndryshuar, që ka tema të reja, forca të reja, që historia përmbys kushtet shoqërore dhe mentalitetet, që qytetet transformohen dhe që borgjezia nuk ka të njëjtat vlera me aristokracinë… Të pikturosh jetën moderne, anët e errëta dhe të ndriçuara të saj. Të shkruash për paranë, meqë kjo e udhëheq botën. T’ia dalësh mbanë në botën moderne mos do të thotë kjo të krijosh pasuri? Të përshkruash pra, të hysh në detajet që kanë kuptim. Balzaku di funksionin e veshjeve, të mobiljeve dhe të sendeve të tjera. Ai e parashikon që bota moderne do të fetishizojë mallin si një e mirë materiale që mund të shitet. Ai e di që të kesh vlen si të jesh. Por duhet interpretim, që të kuptosh, pra të shpikësh. Këtu ndryshon raliteti nga arti. Për të qenë realist duhet të jesh epik dhe mitik në të njëjtën kohë. Mekanizmi më I goditur I realizmit Balzakian është imagjinata që sjell stilin dhe tipizon. Balzaku merr një individ dhe e tipizon atë duke e kthyer në një mit. Balzaku merr një shtëpi. Ajo kthehet në një trup fantastik. Balzaku merr Parisin. Ai kthehet në një labirint të ferrit.
Arti Në qendër të gjithë veprës së Balzakut ndodhet reflektimi për artin dhe artistin. Artisti për Balzakun është një personazh romantik, që ngre në qiell imagjinatën e tij. Një njeri I dhënë pas pushtimit të absolutes, pas zbulimit të të fshehtave të natyrës, të jetës dhe të shoqërisë, I aftë të rinovojë gjithmonë veten dhe të sjellë diçka të re. Dhe të gjitha këto çojnë në një reflektim nga I cili lind një vepër arti. Letërsia ka për detyrë të riprodhojë natyrën nëpërmjet mendimit. Krijuesi profet ka për detyrë të vëzhgojë, të shprehë, të kujtohet dhe pastaj të shkruajë. Romani balzakian është ai vend I magjishëm, laborator alkimie ku realja kthehet në mit dhe simbol, ku lindin gjëra të panjohura më parë, ku imazhi bëhet I dukshëm, ku dallohen copëza realiteti, të fshehura më parë, të hedhura sa andej këtej por gjithmonë me një kuptim të caktuar.
![]() |
Ky artikull nga Literatura është një faqe cung. Mund të ndihmoni Wikipedian duke e përmirësuar. |