Amëza

Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë

Ky artikull që i takon pjesës së projektit Wiktionary gjendet përkohësisht në këtë formë këtu.


Tabela e përmbajtjeve

[redaktoni] amë1 , amëz

(=kundërmim)

Vjen nga fjala paraindoeuropiane *odma me të njëjtin kuptim.

PIE *o bën gjithnjë /a/ në shqip. Poashtu ka bërë edhe në Ilirisht dhe Dakisht. Përpara një bashkëtingëllore hundore /a/ jep ë(N) në dialektin Tosk, â(N) në atë Geg.

Shpjegimi: M. C. Vidal - njohës i gjuhëve indo-europiane, N. Jokl . gjuhëtar, A. Konushevci - gjuhëtar

rruzull.net

Është e vërtetë, por vetëm /*ó/ e shkurtë e theksuar, sepse /o/ e patheksuar, kur ndiqet nga nazalet jep /û/, kurse në shumë raste errësohet në /ë/. Pastaj, nuk kemi në fund fjale /a/ të shkurtë, por një /*a:/ e cila në pozitë fundore jep /ë/, e që është në të vërtetë rezultat i rrudhjes a kontraksionit *eH2, pas ngjyrimit të saj në *aH2. Forma dorike është odma:, por atike osme. Është m'u përmendë edhe kognati latin: odor < *od-os (të vihet re rotacizmi s > r në latinisht). Këtu e ka burimin fjala "de-odor-ant". Kujtoj se edhe fjala tjetër shqipe kundërmoj duket se e ka origjinën te *konter- + *od-ma:-n-yo. Sikur mund të shihet, /*o/ e patheksuar në fajlën e parë dha /u/, kurse /*a:/ në trup të fjalës jep /o/. Rënia e grupit tingullor -od- me variante të ndryshme mund të hetohet te folja ha nga PIE *H1edóm, pastaj -eĝ- tek *eĝom > shq. û-në, ku -në< na < *nos është gramatikalizuar në enklitik, si tek y-në, jo-në, so-në, to-në; H1ed-un-iH1 > uní/urí (khs. Gr. edune 'dhimbje') etj. Nëse është e sak etimologjia jonë se paraforma *klew-ont- është burimi i pjesores <qenë>, Tosk <qënë>, Geg <kânë>, që të dyja nga forma <klenë> e dëshmuar te "Meshari", atëherë të njëjtin trajtim ka edhe grupi -ew- në trup fjale. Po përmendim këtu edhe Zarën, Kroat. Zadar; Rushën, Kroat. Ragusa, si dhe latinizmin medicus > mjek etj.



[redaktoni] amë², sh. emna

Përkufizimi "lumë"

Rrjedh nga rrënja indoevropiane *ap- 'lumë'. Forma më e vjetër e saj është *H2ep-, ngjyruar në *H2ap-. Forma e prapashtesuar *H2ap-no rrjedhoi në shqip <amë> nëpërmjet asimilimit të togut -pn- > -mn- (khs. Lat. amnis 'id.') > -mm-. Janë për t'u përmendur këtu emrat e lumenjve të Ilirisë: Amantia, Amana, Amar (Krahe, Bekees), si dëshmitë më të hershme, hiddronime këto që janë ndërtuar nga ky apelativ. Po kjo dukuri ka prekur edhe fjalët <gjumë> nga forma PIE *sup-no, shkalla zero e formës themelore *swep-no (khs. Gr. hypnos, lat. somnus 'id.'; i lumë < *lubh-no; lumë < *(s)lub-no etj.). Kur jemi te rrënja e fundit, dua të theksoj se forma e shkallës o *sloub-o rrjedhoi emrin e lumit Llap me evoluimin e togut *sl > ll, të diftongut *ou >a dhe me shurdhimin e zakonshëm të bilabiales /b/ në fund të fjalës. Do të doja të theksoja se fjala shqipe <shtamë/shtambë> (/b/ është një tingull homorganik me /b/, që të janë dybuzorë dhe si i tillë është dytësor) duket se është sajuar nga *stH2-, shkalla zero e foljes *sta:- 'me nejtë' + fjala <amë> 'lumë, ujë', sikundër dhe fjala <mashtërapë>, ku elementi i dytë ruan formën parësore -H2op-eH2.

[redaktoni] âmë³, ëmë

Përkufizimi: nënë

Rrjedh nga rrënja PIE *am-eH2 > *amaH2 > Pshq *ama: dhe mendohet se është vetëm rrënjë e keltishtes dhe e latinishtes. Të vihet re pranaia e nazalizmit në gegërisht dhe errësimi i a-së në /ë/, kur ndiqet nga ndonjë bashkëtingëllore hundore (te fjala e parë /o/ ndiqet nga /d/, kurse tek e dyta nga /p/, prandaj kemi mungesën e nazalizmit). Rrjedhojat përfshijnë: amëtare, amëz 'mbretëresha e bletëve; libri i lindjeve', amënore, amësi et.

[redaktoni] Ama!, Ma jep!

Por, a vihet re dukuria e kalimit të grupit -pm- në /m/ në të folemt e ndryshme të shqipes. Kujtojmë se kjo më së miri vihet re te urdhrorja: Ama!, e cila, në të vërtetë ka dalë nga paraforma ap-ma (ma është përftuar nga shkrirja a krasisi i më + e). Arsyeja e kalimit të grupit *-pn-, *-pm- fshihet te lehtësia shqiptimore e tingullit /m/ dhe vështirësia e nyjëtimit të grupit /pm/. Po kjo mund të thuhet edhe për grupin -mp- te fjala mëkat, e cila, në të vërtetë, ka ardhur nga parafjala më- dhe fjala latine peccatum. Pra, mpekat > mëkat me kalimin -mp- > -m-. Po morëm parasysh edhe reflekset e grupeve -nd-, -dn-. -tn-, -nt- mund të formulojmë si rregull që tingujt shpërthyes /p/, /b/, /t/, /d/, qoftë kur prihen, qoftë kur ndiqen nga nazalet, kanë si përfundim një nazale.

[redaktoni] anë

Rrjedh nga form i.e. *ant- 'ballë'. Form më e vjetër *H2ent-, ngjyruar në *H2ant-. 1. Anë 'fund, skaj' (khs. çiftin sinonimik pa anë e pa fund, kurse për kuptimin "skaj, cep" të shihet lokucioni anë për anë 'nga një skaj/cep në tjetrin) nga *H2ant-eH2 > *anda: > *anna> anë: Anglishtja e vjetër ende 'id.': Sanskritisht antaVed-anta: Greqisht en-anta, kat-anta, an-anta; forma e dhanores dhe rrjedhores anti etj. Nga shembulli i mësipërm mund të hetohet se rotacizmi nuk ka prekur këtë fjalë, sepse kur ai ka filluar të veprojë, një nga trajtat *anda ose *anna kanë qenë ende paraforma të 'anës' së sotme. Prandaj, parashqipja grupet -nt-, -nd- i ka asimiluar në -nn-, më vonë në /n/. Grupi -nd- është i vonë dhe /d/ është një tingull homorganik me /n/ dhe, si i tillë, është dytësor. Po kjo mund të thuhet edhe për grupin -mb-, që u assimilua në -mm- dhe në fund përfundoi në /m/. Grupi i sotëm -mb-, prandaj, është dytësor, sepse /b/ është një tingull homorganik me /m/. Është me rëndësi të theksohet, sepse shqipja, krahas hetitishtes dhe greqishtes konsiderohet si gjuhë që ruajti gjurmët e laringaleve, se grupi *-H2a- dha në shqip /a/. 2. matanë < më- + atë + anë, ndanë < nd-+anë, pranë <për- + anë. 3. Rrjedhoja të reja janë: an•oj, an•im, anë•si, anë•tar, anë•tar•(ë)si.

[redaktoni] âj, ënjt

Gegërisht âj dhe toskërisht ënjt janë folje sinonimike me fryhem dhe rrjedhin nga forma protoindo-evropiane *anH- ‘me marrë frymë’, forma më e vjetër *H2enH1-, ngjyruar në *H2anH1-. Antonim i saj është folja m’u çâj <*tsh-H2anH1-yo ‘m’u shfrye’. Një rrjedhojë parashtesor e kësaj foljeje është fshâj/bshaj, përftuar nga *H4op- + *sm.- + *H2anH1-yo, forma toske psherëtij. Kujtojmë se forma gege fshâmë/bshâmë ‘frymë’ ka dalë nga prapashtesa mbiemërore dhe emërore *–mo/*-meH2. Në toskërisht kjo folje lidhet më shumë me prapashtesën e pjesores *–no/*-eno/*-ono. Mbi këtë bazë të pjesores u krijua emri abstrakt psherëtimë. Megjithatë, te Budi haset edhe trajta fshantinë po ashtu nga një formë e pjesores në –no, meqenëse kemi të bëjmë me një bazë foljore, sepse kur baza është emërore, atëherë kemi krijime mbiemrash (khs. të ajtun, të ënjtur, mbiemra të emërzuar, nga një bazë e supozuar emërore në prapashtesën *–tu). Kognatë të saj janë: Latinisht animus ‘shpirt, mendje, arsye’ dhe anima ‘frymë, shpirt’: greqisht anemos ‘frymë, erë’ etj. (Pokorny 3. an(H)- 38.)

[redaktoni] ag

Fjala ag rrjedh nga forma indo-evropiane *aug-, forma më e vjetër *H2eug-, ngjyruar në *H2aug- >PShq *aug> ag (*H2aug- > shq. /a/, sikundër *H3eu- > *H3ou-> shq /o/). agoj është një denominativ, kurse agim emër folojor. Është një singularia tantum, sepse përdoret vetëm në njëjës. Emri foljor agim përdoret në shumës agime në shprehjet metonimike, kur shumësi përdoret në vend të njëjsit: Agimet e qytetërimit/arsimit etj. Kognat i saj është auge 'dritë, rreze' e greqishtes së vjetër, që tregon një afri gjenetike të greqishtes dhe protoshqipes.(Pokorny aug- 87.)

[redaktoni] amshoj

Fjala shqipe amshim, emër foljor i foljes amshoj, është sinonimike me përjetësi, duket se është një kompozitë e sajuar nga *aiw- 'jetë e gjatë', forma më e vjetër *H2eiw- dhe fjala moshoj me sinkopën e grupit bashkëtingëllor -wi- dhe errësimin dhe rënien e mëpastajme të zanores së patheksuar /o/. Pra, *awi-moshoj > amëshoj > amshoj. Një zhvillim të ngjashëm mund të thuhet se ka pasur edhe fjala latine aeternus 'i përjetshëm, i amshuem' dhe aetas 'moshë', sikundër dhe fjala sllave vek 'moshë, shekull', por veĉan 'i përjetshëm, i amshueshëm'.

[redaktoni] a-1

Lidhëz, që përdoret për të lidhur dy gjymtyrë të një fjalie, që përjashtojnë ose zëvendësojnë njëra-tjetrën; ose, o: kreativ a krijues (përdorim zëvendësues), me hoxhën a me priftin (përdorim përjashtues). Rrjedh nga rrënja i.e. *au-, një bazë përemrore, që shpërfaqet në pjesëza dhe folje. Kognat i saj në latinisht është aut 'ose, a'. Me sa duket kjo rrënjë është e pranishme dhe te ndajfoljet prap-a, par-a, mbrëm-a, brend-a (khs. gr. deksi-a 'djathtas', arister-a 'majtas') dhe në një fromë të zgjeruar te ndajfoljet e tipi djatht-as, majt-as. (Pokorny 4. au- 73.)

[redaktoni] arrati

Mendojmë se fjala arrati në gjuhën shqipe është përftuar nga shkalla o *ors-o-tia e rrënjës foljore *ers- 'me qenë në lëvizje', sepse grupi bashkëtingëllor *-rs-, sikundër dhe grupet bashkëtingëllore *-rw-, *-rn-, rrjedhoi dridhësen apikale -rr-. Theksi në rrokjen e fundit të theksuar tregon se kemi të bëjmë me rrudhjen a kontraksionin e grupit të zanoreve -ia- në -í- shumë të theksuar. Kognatë të saj janë: *re:s- 'me nxitue' e gjermanikishtes, ku e ka burimin edhe fjala e anglishtes race 'garë, gara vrapimi': Latinisht erra:re 'me bredhë, m'u endë', si dhe fjala rishi 'poet, profet, parashikues' e sanskritishtes. (Pokorny 2. ere-s- 336.)

[redaktoni] a-2

*au- 'larg, tutje'. Forma më e vjetër *H2ew-, e cila e zgjeruar në prapashtesën folojore -n-yo rrjedhoi në gjuhën shqipe foljen hyj, formë më e vjetër hynj me trajtat e dëshmuara dialektore hinj, inj. Kur labiodentalja /w/ prihet nga ndonjë zanore, si rrjedhim kemi zanoren /y/: *duwo > dy, *drew-nu > dryni/dryri, *gwri:wa:-keH2 > grykë, *klewd-s > kyç, etj. Forma e shkallës zero rrjedhoi mbiemrin hut 'i zbrazët'(në gegërisht> dhe foljen hutoj në toskërisht nga *hwt-o. Forma e ngjyruar *H2au- > /a/ në përemrat dëftor a-i, a-jo, a-ta, a-to. Po ky dallim vihet re te ndajfoljet a-tje, kë-tu, a-shtu, kë-shtu, a-q, k-aq. Pra, ai, ajo, ata, ato larg, tutje, ndryshe nga ky, kjo, këta, këto, që janë pranë. Kognat i saj mund të merret u-u-miti 'laj', u-kazati 'dëftoj' e gjuhëve sllave dhe ava 'larg' në sanskritisht, khs. ava-tar.Këtë shpjegim tonin e pranoi si më të drejtin gjuhëtari i shquar danez J. E. Rasmussen.(Pokorny 3. au- 72.)

[redaktoni] asht

Fjala asht rrjedh nga rrënja indoevropiane *H2ost-, ngjyruar në *H2ast-. Shumësi eshtëra/eshtna, një formë kjo metafonike e shumësit, sipas bindjes sonë, u shkaktua me siguri nga mbaresa -en, sikundër në gjuhët gjermanike. Forma e vjetër *H2est- në rasën emërore *H2est-s > *H2e:ts-eH2, sipas ligjit të Szemerenyi-t, rritja e kuantitetit të zanores si rezultat i kompensimit të rënies së */s/-së, duket se rrjedhoi në shqip fjalën gocë me forcimin e laringales *H2 në velare, sikundër e kemi provuar edhe te fjala gath, një njëjës primitiv i fjalës gjeth < *H3ozd-. Por, kjo formë e prapashtesuar në -lo, pra *H2e:st-lo > H2e:s(t)lo rrjedhoi fjalët guall, guaskë < guall-skë etj. Të përmendim këtu edhe rrjedhojën e prapashtesuar zhguall. Kognatë të saj janë: lat. os 'asht', greq. osteon 'asht', ostreon 'gocë, guaskë'; ostrakon 'zhguall, guaskë'.

Abdullah Konushevci