Tatar älifbası

From Wikipedia

Eçtälek tezmäse

[üzgärtü] Kíríş süz

Latin-nigízlí İdíl-Ural Tatar elifbası xaqında bír qarşılıq bar. Bír taraftan, Latin-nigízlí bírniçe törlö elifba teqdim itílgen bula. İkínçí taraftan ise, Meskew xakimiyetí Latin elifbaların we Kiril bulmağan bötön başqa elifbalarnı resmileştírüní tıyğan bula.

İdíl-Ural Tatarçası öçön teqdim itílgen Latin-nigízlí elifbalarnıñ qaybírlerí tübendegíçe (bolar tışında, 20nçí ğasır başında qullanılğan Yañalif, İnelif we başqalar da teqdim itílgenner arasında idí):

[üzgärtü] Yañalif

Tatar telendä yazu öçen täqdim itelgän älifbalarnıñ berse «Yañalif» dip atala.

'Yañalif' mondí xäreflärdän tora:

A, Ä, B, C, Ç, D, E, F, G, Ğ, H, I, İ, Í, J, K, L, M, N, Ñ, O, Ö, P, Q, R, S, Ş, T, U, Ü, V, W, X, Y, Z.

Tögäl bulğanda, Tatarçada J, V xärefle awazlar yuq, alar yat süzlär öçen genä. F xärefle awaz da Farsí/Ğäräp süzläre aça kergän ide.

Tatar telendä bulğan 10 suzıq kiläse 10 xäref belän bilgelänä: a/ä, o/ö, u/ü, í/i, ı/e.

İskä totarğa kiräk, e xärefe Awrupı tellärendäge awazın tügel, [ı] suzığınıñ yomşaq tören bilgeli, yäğni anı [ï] itebräk uqırğa kiräk. Mäsälän elek süze [ïlïk], yäğni [ilik] äytüenä yaqın äytelergä tieş.

Bu «'» (öske öter) bilgese Ğäräp süzlärdä bulğan hämza awazın bilgeläw öçen qullanıla: Qör'än, tä'sir, tä'min… Monnan tış çit atamadan soñ quşımta aldınınnan da quyıla: Microsoft'tan inde.

Kitap bastıru eşendä Ä xärefe urınına Ə, Ö urınına ƟÑ urınına Ŋ xäreflärne qullanırğa yarí. Sanaqlı eştä isä qanun belän bu xäreflär genä berketelgän ide: Ää, Öö, Ññ.

Tatar bulmağan süzlärne yazu öçen kiläse xäreflärne dä qullanırğa bula: Á, Â, É, Ó, Ú.

Latínälifle bulğan çit isemnärne (keşe, säwdä, sähär isemen) yazğanda, anı çığanaqta kebek, üzgärtmiçä, bar bulğan xäräkälär belän yazası.

Latínälifle
Latínälifle

[üzgärtü] İQTElif

İQTElif, İdíl-Ural-Qırım Tatar Elifbası dimek (ASCII'de: IQTElif). Başqalardan ayırmalı bularaq, bu elifba versiyesí Qırım Tatar Latin elifbası bílen yazılış qaraş poçmağınnan yaraşlı (bírdenbír ayırması Qırım Tatarçada Ww xerífleríníñ bulmawı we İQTElif'tegí Íí urınına İi xerífleríníñ qullanıluwı) we monda tirentín delillene):

Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Íí Jj Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Qq Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Ww Xx Yy Zz

Bu elifbada Tatarstan xökümetí tarafınnan "qabul itílgen" elifbadan ayırmalı bírniçe xeríf bar:

İQTElif Resmi itíleçek idí, emma qanun-tışı itíldí Kiril tiñdeşí Östtegí Yañalif dip isímlendírílgen elifba
Ee Əə Əə Ää
Íí Ee Ee Ee
Ññ Ŋŋ Ңң Ññ
Öö Ɵɵ Ɵɵ Öö

Östtegí Yañalif dip isímlendírílgen elifbada Í í xeríflerí bílen bilgílengen suzıqlar, İQTElif'te ğayrí-zaruri Î î xeríflerí bílen bilgílene we alar, bügíngí Törkçede de bulğanı kíbík, İi xerífleríne ğadileştíríle ala. Meselen, xoquqî-xoquqi (İdíl-Ural (Qazan) Tatarçası), hukukî-hukuki (Törkçe).

Könbatış alınmalardağı Ee xeríflerí İQTElif'te saqlana, çönki alar Tatarçada İQTElif'tegí Íí awazınnan temamen başqa bír awaznı bilgíli, ki bu awaz 20nçí ğasırdağı elifba üzgertüleríne möxtemelen seyesi sebepler bílen Ee bularaq tírkeldí. Meselen: modemneríbízníñ.

İQTElif'tegí EE we Íí awazları Tatarça'da iñ yış qullanılğan suzıqlar we şuña küre alarnı bilgílegen xerífler böyök ehemiyetke iye.

[üzgärtü] Monı da qara

[üzgärtü] Päräwezdä

Başqa tellärdä