Trận Moskva, 1941
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Trận Moskva | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Một phần của Chiến tranh Xô-Đức trong Đệ nhị thế chiến | |||||||
![]() Quân Xô Viết trong ngụy trang mùa đông |
|||||||
|
|||||||
Tham chiến | |||||||
![]() Đức |
![]() Liên Xô |
||||||
Chỉ huy | |||||||
Fedor von Bock, Heinz Guderian |
Georgi Konstantinovich Zhukov, Aleksandr Mikhailovich Vasilevsky |
||||||
Sức mạnh | |||||||
Tính ngày 1 tháng 10: 1.000.000+ người, 1.700 xe tăng, 14.000 khẩu pháo, 950 máy bay[1] |
Tính ngày 1 tháng 10: 1.250.000 người, 1.000 xe tăng, 7.600 khẩu pháo, 677 máy bay[2] |
||||||
Thương vong | |||||||
248.000–400.000 | 650.000–1.280.000 |
Trận Moskva là một trong những trận đánh lớn nhất trong chiến tranh Xô-Đức và thế chiến II vào cuối năm 1941 và đầu năm 1942. Đây là trận đánh giữa quân đội Xô Viết và quân đội Đức Quốc Xã vì thành phố Moskva thủ đô của Liên bang Xô Viết. Trận này có tầm quan trọng bậc nhất cả về quân sự, chính trị cũng như tâm lý trong thế chiến II. Sau trận đánh này chiến tranh đánh nhanh thắng nhanh của Đức đã thất bại hoàn toàn, nước Đức Quốc Xã buộc phải chấp nhận tiến hành chiến tranh tiêu hao kéo dài với đối thủ là cường quốc rộng lớn nhất thế giới, đông dân với tiềm lực chiến tranh ngày càng được huy động. Đây là điềm báo trước thất bại của Đức trong toàn bộ cuộc chiến tranh.
Mục lục |
[sửa] Tình thế chiến tranh Xô – Đức cho đến trận Moskva
Ngày 22 tháng 6 năm 1941 Đức Quốc Xã phát động chiến tranh chống Liên Xô, chiến tranh Xô-Đức bắt đầu. Trong các ngày cuối tháng 6 cụm tập đoàn quân Trung Tâm của quân đội Đức đại thắng: bằng các đòn đánh mãnh liệt bằng xe tăng, thiết giáp thọc sâu đã bao vây tiêu diệt phương diện quân Tây của Liên Xô tại Belorussia diệt và bắt hơn 40 vạn binh sỹ Xô Viết. Trong các tháng từ tháng 7 đến tháng 9 Quân Đức liên tiếp thắng lớn tiến sâu vào lãnh thổ Liên Xô khảng 1.000 km, các nước cộng hoà Baltic, Belorussia, Moldavia, đại bộ phận Ukraina, và một phần quan trọng phía tây của nước Nga đã bị quân Đức chiếm đóng. Đặc biệt trong tháng 8 và tháng 9 Hồng quân Xô Viết đã vỡ trận tại phía nam chiến trường: phương diện quân Tây Nam bị tiêu diệt với tổn thất hơn 60 vạn quân. Tính đến cuối tháng 9 năm 1941 Hồng quân đã mất hàng triệu quân, các vùng kinh tế quan trọng của đất nước bị chiếm đóng, nguy cơ mất nước là một thực tế.
Tuy với chiến thắng ban đầu vô cùng to lớn tại mặt trận phía đông, trong cuộc chiến tranh một mất một còn, quân Đức đã gặp phải một đối thủ kiên cường. Qua cơn choáng váng ban đầu Hồng quân Xô Viết kháng cự ngày càng có tổ chức: các đơn vị Xô Viết thường chiến đấu đến viên đạn cuối cùng, không nao núng chiến đấu trong vòng vây và phản kích liên tục làm chậm đà tiến công vũ bão của quân địch. Bộ chỉ huy tối cao Xô Viết bất kể mức độ hy sinh liên tiếp điều động và ném thêm các đơn vị mới thành lập, còn chuẩn bị kém vào chiến đấu để kìm hãm quân địch. Các nỗ lực phòng ngự kiên cường của Hồng quân tại Odessa, Sevastopol, đặc biệt tại Kiev, Leningrad đã giam chân một bộ phận rất lớn quân đội Đức và tranh thủ được thời gian. Chiến tranh du kích ("chiến tranh đường ray") sau lưng quân chiếm đóng cũng được phát động để phá hoại hậu cần, tiếp tế của địch. Những nỗ lực đó tuy đã phải trả giá bằng các tổn thất vô cùng to lớn nhưng đã làm chậm, phá rối chiến tranh đánh nhanh thắng nhanh của Đức. Đặc biệt trận Smolensk và các chiến dịch phản công của quân đội Xô Viết tại Smolensk và Elnya đã chặn đứng ý đồ chiếm Moskva trong hành tiến trong tháng 8, tháng 9 của Bộ chỉ huy tối cao quân đội Đức.

Không chiếm được Moskva trong hành tiến, phía Đức phải chuẩn bị kỹ lưỡng cho một chiến dịch tấn công quy mô rất lớn, điều này càng đẩy lùi thời gian tấn công đến sát mùa đông là điều kiện rất bất lợi cho cuộc tấn công của Đức và rất có lợi cho quân phòng thủ Xô Viết. Sau thất bại to lớn của quân đội Xô Viết tại Ukraina với Kiev thất thủ, mối đe doạ bị Hồng quân tấn công vào sườn phải cụm tập đoàn quân Trung Tâm không còn. Phía Đức trong tháng 9 năm 1941 đã dừng tấn công trên hướng Moskva để chuẩn bị kỹ cho chiến dịch cơn bão nhằm đánh chiếm thủ đô Xô Viết. Quân đội Đức đã tăng cường bổ sung cho cụm tập đoàn quân Trung tâm trong trận đánh này một lực lượng rất lớn: điều tập đoàn quân xe tăng số 2 của Guderian vừa đánh thắng trận Kiev về, điều tập đoàn quân xe tăng số 4 của đại tướng Erich Hopner duy nhất của cụm tập đoàn quân Bắc xuống cho cụm Trung Tâm. Lúc này cụm tập đoàn quân Trung tâm của Đức có ba tập đoàn quân bộ binh số 2, 4, 9 và ba tập đoàn quân xe tăng Guderian số 2, Hoth số 3, Hopner số 4, tổng cộng quân Đức có khoảng 75 sư đoàn với 1,8 triệu binh sỹ với 1.700 xe tăng, 14.000 pháo và súng cối, 1.400 máy bay tức là khoảng 34% quân số và 68% số xe tăng của Đức trên chiến trường Xô – Đức khi đó. Bộ chỉ huy tối cao Đức giành cho chiến dịch này tầm quan trọng đặc biệt như bước quyết định để chấm dứt chiến tranh thắng lợi.
Đối với Liên Xô đây là thời kỳ nguy ngập nhất trong toàn bộ lịch sử từ ngày thành lập. Sự thất trận của Liên Xô đến lúc này là quá to lớn: tuy đất nước rộng lớn, dân số nhiều nhưng quân số không đủ bổ sung kịp cho số bị tiêu diệt và bị bắt. Các cơ sở kinh tế lớn trên các vùng lãnh thổ phía tây đất nước trước đây chiếm đa phần tỷ trọng trong kinh tế đất nước nay đã bị Đức chiếm hoặc đang được tháo dỡ di chuyển sang phía đông chưa thể cho ra sản phẩm. Quân số thiếu mà vật chất tiền của để tiếp tục chiến tranh cũng ở mức độ nguy kịch. Chính lúc này sự giúp đỡ về kinh tế, vũ khí của khối đồng minh Anh – Mỹ cho Liên Xô là quan trọng sống còn, đặc biệt là chương trình Lend-lease của Chính phủ Hoa Kỳ, nó đến với Liên Xô vào thời điểm nguy kịch giúp nước này đứng vững trong thời khắc nguy hiểm và quyết định nhất.
[sửa] Diễn biến trận đánh
Để bảo vệ Moskva quân đội Xô Viết cho thiết lập ba tuyến phòng thủ: tuyến Rzhev – Viazma – Briansk cách thủ đô khoảng 200-500 km, tuyến Volokolamsk – Mozhaisk – Kaluga cách Moskva thoảng 100-150 km và tuyến cuối cùng là vành đai xung quanh thành phố. Quân đội Xô Viết bố trí ba phương diện quân "Tây", "Dự bị" và "Briansk" để phòng thủ Moskva: tổng cộng gần 1,3 triệu quân, 1.000 xe tăng, gần 700 máy bay, 7.600 pháo và súng cối. Cho đến thời điểm tấn công quân Đức có lực lượng vượt trội cả về quân số, trình độ huấn luyện tác chiến, số lượng và chất lượng vũ khí.
[sửa] Đức tấn công đợt một
Ngày 30 tháng 9 trận đánh bắt đầu: các mũi xe tăng Đức ồ ạt tấn công tuyến Rzhev – Viazma – Briansk còn chưa chẩn bị xong, Hồng quân nhanh chóng bị đánh bại ở tuyến phòng phủ này. Tại cánh bắc từ Verdino và Roslavl tập đoàn quân xe tăng số 3 và 4 của Đức xuyên thủng tuyến Rzhev – Viazma của phương diện quân Tây và Dự bị rồi chiếm Viazma và hợp vây các tập đoàn quân của hai phương diện quân này. Tại cánh nam tập đoàn quân xe tăng số 2 từ khu vực Shostka đánh chiếm Briansk bao vây khối quân của phương diện quân Briansk. Đến ngày 10 tháng 10 tuyến phòng thủ thứ nhất của Xô Viết đã bị đập tan, lực lượng của ba phương diện quân Xô Viết rơi vào hai vòng vây lớn tại Viazma và Briansk. Tuy nhiên quân Đức không thể duy trì tốc độ tấn công cao vì sự kháng cự của Hồng quân rất kiên cường họ chiến đấu đến người cuối cùng, viên đạn cuối cùng: các đơn vị bị vây liên tục phản kích làm cho quân Đức phải điều khoảng 30 sư đoàn để tiêu diệt các lực lượng bị vây. Phía Xô Viết có thời gian vài ngày để điều quân dự bị củng cố tuyến phòng thủ thứ hai Volokolamsk – Mozhaisk – Kaluga. Các đơn vị Xô Viết trong vòng vây một bộ phận thoát được chạy về tuyến sau, một bộ phận khác trở thành các đội du kích lớn đánh phá lung tung trong hậu tuyến quân Đức.
[sửa] Đợt tấn công thứ hai 15 tháng 10 đến 30 tháng 10
Sau khi mất tuyến phòng thủ thứ nhất tình hình Moskva nguy ngập:
chỉ trong khoảng 10 ngày chỉ riêng số quân Xô Viết bị bắt đã đến khoảng nửa triệu quân mất 40% quân số. Bộ tổng chỉ huy tối cao Xô Viết trong giờ phút nguy kịch quyết định hợp nhất tất cả lực lượng thành phương diện quân duy nhất là phương diện quân "Tây". Triệu hồi đại tướng G.K. Zhukov vị chỉ huy tài năng nhất của Hồng quân – khi đó đang phòng thủ hiệu quả Leningrad – về làm tư lệnh phương diện quân Tây với thẩm quyền hành động rất to lớn quyết tâm giữ tuyến Volokolamsk – Mozhaisk – Kaluga. Trong những giờ phút nguy hiểm nhất đã có lúc Stalin yêu cầu G.K. Zhukov nói thẳng, nói thật liệu Moskva có thể giữ nổi. Đến lúc này trong tay phương diện quân "Tây", bốn tập đoàn quân bảo vệ tuyến Volokolamsk – Mozhaisk – Kaluga chỉ còn 9 vạn binh sỹ chỉ đủ biên chế cho một tập đoàn quân. Phía Xô Viết điều nốt những đơn vị dự bị cuối cùng, quân số được bổ sung bằng các đơn vị dân quân và phụ nữ: có rất nhiều các trung đoàn bộ binh và pháo binh chống tăng gồm toàn phụ nữ chưa kịp được huấn luyện, nhiều đơn vị chỉ được trang bị chống tăng bằng chai xăng. Moskva được đặt trong tình trạng bị vây hãm, dân chúng thành phố được huy động xây dựng các công trình phòng thủ, tất cả các nhà máy xí nghiệp của thủ đô tập trung sản xuất vũ khí và thiết bị chiến đấu, mọi người làm việc 12-16 giờ một ngày, nội đô được chia thành các ô vuông phòng thủ để sẵn sàng chiến đấu trong thành phố. Tuy trình độ huấn luyện chiến đấu của các đơn vị Hồng quân lúc này chưa cao nhưng tinh thần quyết tâm tử thủ bảo vệ thủ đô của họ rất cao.
Phía Xô Viết tập trung các lực lượng còn lại tại 4 hướng chính là Volokolamsk, Mozaisk, Maloyaroslavets và Kaluga.
Ngày 15 tháng 10 năm 1941 quân Đức tổng tấn công tuyến phòng thủ thứ hai của Hồng quân. Theo kế hoạch của Đức để tránh hệ thống vật cản chống tăng tại hướng chính diện, hai tập đoàn quân xe tăng 3 và 4 tấn công tại mặt bắc vào Kalinin, tập đoàn quân xe tăng số 2 đánh vào mặt nam qua Tula hai mũi xe tăng này sẽ thọc sâu vây bọc Moskva từ phía Bắc và nam và hợp vây tại khu vực Noghinsk 60 km phía đông Moskva, còn các tập đoàn quân bộ binh Đức tấn công chính diện tuyến phòng thủ Xô Viết tại Volokolamsk, Mozaisk, Maloyaroslavets và Kaluga. Chiến sự đã diễn ra cực kỳ ác liệt trên ba hướng:
- Tại cánh bắc: các mũi xe tăng Đức đầu tiên đã đột phá tiến lên chiếm được thành phố Kalinin. Hồng quân liền thành lập tại đây phương diện quân Kalinin giao cho trung tướng Ivan Stepanovich Konev làm tư lệnh, tại đây xe tăng Đức gặp sức kháng cự mãnh liệt của quân đội Xô Viết đã không thể phát triển tấn công nhanh chóng được nữa và dần bế tắc.
- Tại cánh nam: tập đoàn quân xe tăng số 2 của Guderian sau khi tấn công đột phá ban đầu cuối tháng 10 đã đến được Tula, tại đây quân Đức gặp sự chống cự rất kiên cường của quân phòng thủ và người dân Tula, đã không thể chiếm được thành phố phải đi vòng tiến lên phía bắc về phía Kashira nhưng cũng không tiến được xa, Tula tạo thành điểm để quân đội Xô Viết liên tục phản kích ác liệt vào sườn trái của cánh quân Guderian. Các mũi nhọn xe tăng Đức đã không thể thọc sâu bao vây được Moskva. Sau này trong hồi ký "nhớ lại và suy nghĩ" của nguyên soái Liên Xô G.K. Zhukov tư lệnh phòng thủ Moskva đã đánh giá rất cao vai trò của thành phố Nga cổ Tula trong phòng thủ thắng lợi Moskva [3]
- Tại chính diện chiến tuyến: là nơi chiến sự diến ra căng thẳng và kịch tính nhất. Trọng điểm tấn công của các tập đoàn quân bộ binh Đức diễn ra tại hướng Volokolamsk chiến sự đặc biệt đẫm máu: hai bên liên tiếp tung vào các lực lượng lớn bất kể mức độ thương vong, tấn công và phản kích liên tục trong ngày. Quân Đức đẩy lùi quân phòng thủ Xô Viết nhưng Hồng quân vẫn giữ vững được mối liên kết ổn định và lùi dần về tuyến Klin – Naro-fominsk – Serpukhov để cố thủ. Càng lùi về phía sau thì mật độ phòng thủ của quân đội Xô Viết càng cao và đã bố trí được tuyến bố phòng theo chiều sâu dày đặc. Sỹ quan chiến sỹ của Hồng quân cũng đã thích nghi được với điều kiện phòng thủ chống xe tăng và được tăng cường thêm lực lượng. Trong khi đó mật độ tấn công của Đức càng suy giảm, quân Đức không thể bổ sung người và phương tiện cho số đã bị thương vong rất nặng nề qua các đợt tấn công, cộng với điều kiện thời tiết bất lợi gây lầy lội đường xá cản trở hậu cần cho quân Đức. Đến cuối tháng 10 năm 1941 tuyến phòng thủ dựa vào sông Nara của quân đội Xô Viết đã ổn định: tuy quân Đức vẫn liên tục tấn công nhưng xung lực và độ nguy hiểm đã suy giảm trước tuyến phòng thủ rất rắn chắc của Xô Viết.

Vào ngày 7 tháng 11 năm 1941 để nâng cao tinh thần cho chiến sỹ và toàn dân Xô Viết trong cuộc đấu tranh một mất một còn với kẻ thù nguy hiểm, phía Liên Xô vẫn tổ chức cuộc duyệt binh hàng năm như thường lệ tại quảng trường đỏ nhân kỷ niệm 24 năm ngày cách mạng tháng 10 Nga, các đơn vị Hồng quân tham gia diễu binh sau khi đi qua lăng Lenin đã tiến thẳng ra chiến trường.
Tại cánh nam trận Moskva lần đầu tiên trong chiến tranh Hồng quân đã tung một lực lượng lớn cấp lữ đoàn loại xe tăng T-34 huyền thoại với tính năng vượt xa xe tăng đối phương. Các cuộc phản công của T-34 chống lại xe tăng Đức xe tăng T-IV gây thiệt hại và hoang mang lớn trong lực lượng xe tăng thiết giáp Đức. Kể từ đây ưu thế xe tăng thiết giáp của Đức bắt đầu chuyển dần vào tay đối phương.
[sửa] Đợt ba: nỗ lực cuối cùng của Đức
Từ 15 tháng 11 năm 1941 quân Đức huy động những lực lượng cuối cùng cho nỗ lực cuối cùng đánh chiếm thủ đô Xô Viết, tại phía nam mặt trận tập đoàn quân xe tăng số 2 của Guderian sau 12 ngày nỗ lực đột phá rất ác liệt về phía bắc hướng đến Kashira và gặp sự chống trả kiên quyết của Hồng quân, đến 30 tháng 11 năm 1941 tập đoàn quân xe tăng này đã hụt hơi: thấy không thể xuyên phá nổi phòng ngự của Hồng quân, tư lệnh tập đoàn quân xe tăng số 2 Guderian đã tự ý chuyển sang phòng ngự mà không cần mệnh lệnh của Hitler (quyết định này của Guderian đã cứu cho tập đoàn quân xe tăng Đức số 2 khi vài ngày sau Hồng quân tổng phản công trên toàn mặt trận).
Nhưng những sự kiện kịch tính nhất xảy ra tại cánh bắc của mặt trận: sau các trận đánh đẫm máu, ngày 24 tháng 11 tại phía bắc tập đoàn quân xe tăng số 3 của Đức đánh chiếm được thành phố Klin, 25 tháng 11 chiếm Solnhechnogorsk và cuối tháng 11 quân Đức xông đến được Krasnaia Poliana và Kriukovo chỉ cách thủ đô Xô Viết dưới 20 km đường chim bay. Từ tháp chuông nhà thờ của hai thị trấn này các chỉ huy của quân Đức đã quan sát được Kremlin qua ống nhòm nhưng họ cũng hiểu được rằng đây đã là những điểm xa nhất mà họ có thể đến được. Quân Đức đã không còn lực lượng để tiếp tục tiến công: trong tay không còn một sư đoàn nào để làm dự bị. Theo nguyên soái Liên Xô Georgi Konstantinovich Zhukov – tư lệnh phòng thủ Moskva – để đột phá tiếp tục đến Moskva quân Đức tối thiểu cần phải có thêm 10 đến 12 sư đoàn nữa trong thê đội dự bị điều mà quân Đức lúc này không thể kiếm đâu ra.
[sửa] Cuộc phản công của Hồng quân
Thời điểm đầu tháng 12 năm 1941 là thời điểm kịch tính bản lề của trận đánh khi quân Đức đã hụt hơi không thể tấn công thêm, các sư đoàn dự bị của Liên Xô đầy sức sống, trang bị tốt từ các quân khu Viễn Đông và Siberi đã kịp đến và tập hợp tại chiến trường đã sẵn sàng tham chiến, binh khí kỹ thuật của Liên Xô cũng được bảo đảm giành ưu thế đối với quân Đức, và đặc biệt một lợi thế cực kỳ to lớn là quân đội Xô Viết quen tác chiến mùa đông là điều mà quân Đức chưa được chuẩn bị. Ngày 6 tháng 12 năm 1941 ngay sau khi cuộc tấn công của Đức đã hết hơi, cuộc tổng phản công tại Moskva của Hồng quân bắt đầu.
Quân đội Xô Viết ào ạt tấn công, cuộc phản công đã diễn ra thắng lợi.
Tuy nhiên quân đội Xô Viết khi đó còn chưa hội đủ các điều kiện để tiến hành tấn công theo chiều sâu để bao vây tiêu diệt khối chủ lực của của địch, cuộc tấn công của Hồng quân là tấn công chính diện đẩy lùi quân địch. Lực lượng Đức đã suy kiệt sau các nỗ lực tấn công Moskva bất thành lại đang trong đội hình tấn công không có hệ thống phòng ngự chiều sâu, ở hình thế lõm sâu vào vị trí đối phương, không quen chiến đấu trong mùa đông Nga khắc nghiệt và hoàn toàn không hề dự đoán khả năng quân địch tấn công. Mặc dù có lệnh của Hitler không lùi một bước, quân Đức đã bị hất xa ra khỏi Moskva từ 150-300 km hàng chục sư đoàn bị tiêu diệt. Tuy trận Moskva đến đầu tháng giêng năm 1942 được coi là hoàn thành nhưng cuộc tấn công của quân đội Xô Viết tiếp tục phát triển thành tổng tấn công trên toàn mặt trận Xô – Đức trong những tháng đông – xuân của năm 1942. Chiến tranh đánh nhanh thắng nhanh của Đức đã thất bại hoàn toàn.
[sửa] Hậu quả, ý nghĩa trận đánh
Trận Moskva là một trong các trận đánh có quy mô lớn nhất trong toàn bộ lịch sử nhân loại. Riêng số thương vong của cả hai phía là từ 1 triệu đến 1,7 triệu. Tổn thất của Hồng quân trong trận đánh này từ 65 vạn đến 1,3 triệu. Phía Đức mất từ 25 vạn đến 40 vạn. Trận này có ý nghĩa chính trị, quân sự, tinh thần rất to lớn:
- Lần đầu tiên quân đội vô địch của Đức Quốc Xã đã bị đánh lui trong một trận đánh có quy mô chiến lược. Nó đánh dấu chiến lược đánh nhanh thắng nhanh của Đức Quốc Xã đã thất bại hoàn toàn. Từ nay Đức Quốc Xã phải chấp nhận kiểu chiến tranh lâu dài tiêu hao cường độ cực cao với Liên Xô – một cường quốc rộng lớn nhất thế giới có số dân đông, tiềm lực chiến tranh vô cùng to lớn đang ngày càng được huy động, cộng với hai cường quốc thế giới khác là Mỹ, Anh của khối đồng minh chống phát xít. Chiến tranh càng kéo dài thì càng bất lợi cho Đức quốc Xã vì nước này chưa sẵn sàng cho kiểu chiến tranh tiêu hao này và tiềm lực của Đức Quốc Xã kém xa tiềm lực của đối phương. Hơn nữa các lợi thế về tư duy quân sự, khả năng tác chiến, ưu thế vũ khí của quân đội Đức Quốc Xã chỉ có tính chất tạm thời, chiến tranh càng kéo dài và nhất là khi các tiềm năng của Liên Xô được phát huy, các ưu thế đó sẽ về tay quân đội Xô Viết. Do đó chiến thắng của Hồng quân tại Moskva trong năm 1941 khắc nghiệt nhất của chiến tranh là điềm báo trước cho thất bại của Đức trong toàn bộ cuộc chiến.
- Chiến thắng của Liên Xô tại trận Moskva làm phân hoá trong nội bộ phe Đức Quốc Xã. Các nước Nhật bản, Thổ Nhĩ Kỳ, phải cân nhắc lại khả năng tham chiến chống Liên Xô, Người Đức cũng bắt đầu nghi ngờ vào thiên tài của Fuhrer, tâm lý hoài nghi và phản đối trong lòng nước Đức được nhen nhóm và tăng cường.
- Các quốc gia đang bị Đức Quốc Xã chiếm đóng hy vọng vào tương lại giải phóng không xa và điều đó tăng cường các lực lượng kháng chiến, chống Phát xít tại những vùng đất bị chiếm đóng của Liên Xô và các nước khác.
- Củng cố khối liên minh chống phát xít: chính phủ các đồng minh Anh, Mỹ thấy rằng Liên Xô hoàn toàn có khả năng chống chọi lại được sức mạnh khủng khiếp của Đức quốc Xã nên càng vững tâm viện trợ, uy tín quốc tế của Liên Xô tăng cao, thiện cảm đối với Liên Xô dâng cao trong dư luận các nước đồng minh tạo thuận lợi cho các nỗ lực chung chống phát xít.
[sửa] Chú thích
- ▲ Đại Bách khoa toàn thư Xô viết, Moskva, 1973–1978, mục từ "Battle of Moscow 1941–42"
- ▲ Bách khoa toàn thư Moskva, ed. Đại Bách khoa toàn thư Nga, Moskva, 1997, mục từ "Battle of Moscow"
- ▲ Georgi Konstantinovich Zhukov: Nhớ lại và suy nghĩ – Bản tiếng Nga: Воспоминания и размышления trang 23 tập II - tại Dự án hồi ký