Ijebu-Jesa
From Wikipedia
Ijebu-Jesa
J.O. Arowobusoye
J.A. Arówóbùsóyè (1982), ‘ITÀN ÌSÈDÁLÈ ÌLÚ ÌJÉBÚ-JÉSÀ’ DALL, OAU, Ifè, Nigeria.
Orísìírísìí ìtàn àtenudénu ni a ti gbó nípa ìlú Ìjèbú-Jèsà, òrò òkèèrè sì nìyí, bí kò bá lé yóò dín.
Òkan nínú àwon ìtàn náà so pé: Owà Ilésà kìíní Ajíbógun àti Oba Ìjèbú-Jèsà kìíni, Agírgírì jé tègbón tábúrò. Oba Ìjèbú-Jèsà ni ègbón tí Owá sì jé àbúrò. Bákan náà, tègbón tàbúrò ni ìyá tí ó bí won. Láti omoomún ni ìyá Ajíbógun Owá Ilésà ti kú Ìyá Agígírì tí ó jé ègbón ìyá rè ló wò ó dàgbà, omún rè ló sì mún dàgbà. Nípa béè Owá Ajíbógun àti Agígírì jo dàgbà pò. Èyí ló mú kí won di kòrí-kòsùn ara won láti kékeré wá, won kí í sì í yara won bí ó ti wú kí ó rí.
Ìgbà tí wón dàgbà tán, tí ó di wí pé wón ń wá ibùjókòó tí won yóò tèdó, àwon méjèéji-Agígírì àti ajíbogun yìí náà ló jìjo dìde láti Ilé-Ife. Won wá sí ilè Ìjèsa láti dó sí kí won lè ni àyè ijoba tiwon. Ajíbogun dúró níbi tí a ń pè ní Ilésa lónìí yìí, òun sì ni Owá Ilésà kìíní. Agígírì rìn díè síwájú kí ó tó dúró. Lákòókó tí ó fi dúró yen, ó rò wí pé òun ti rìn jìnnà díè sí àbùrò òun kò mò wí pé nnkan ibùsò méfà péré ni òun tí ì rín. Sùgbón, lónà kìíní ná, kò fé rìn jìnnà púpò sí àbúrò rè gégé bi ìpinnu won pé àwon kò gbodò jìnná sára won bí ó ti lè jé wí pé àwon méjèè jì kò jo fé gbé ibùdó kan náà. Lónà kejì, ò lè jé wí pé bóyá nítorí pé esè lásán tó fi rín nígbà náà tàbí nítorí pé aginjù tó fi orí là nígbà náà ló se rò wí pè ibi tí òun ti rìn ti nàsè díè sí òdò àbúrò òun lo se dúró ni ibi tí a ń pè ní Ijèbú-Jèsà lónìí.
Kì won tó kùrò ni Ifè, won mú àádota ènìyàn pèlú won, sùgbón ìgbà tí wón dé Ilésà ti Ajíbógun dúró, ègbón rè fún un ní ogbon nínú àádótà ènìyàn náà. Ó ní òun gégé bí ègbon, òun lè dáàbò bo ara òun, ò sí kó ogún tó kù wá sí ibùdo rè ni Ijèbú-Jèsà. Ìdí nìyí tí a fi ń ki ìlú náà pé;
“Ijèsà ogbòn
Ijèbú ogún
É sìí bó se a rí
Kógún a paré
mógbòn lára”
Ìtàn míràn so fún wa pé omo ìyá ni Agígírì àti Ajíbógun ni Ilé-Ifè. Ajíbógun ló lo bomi òkun wá fún bàbá won - olófin tí ó fójú láti fi se egbogi fún un kí ó lè ríran padà ó lo, Ó si bò. Sùgbón kí ó tó dé àwon ènìyàn pàápàá àwon ègbón rè rò wí pé ó ti kú, wón sì ti fi bàbá won sílè fún àwon ìyàwó re fún ìtójú. Kí won tó lo, wón pín erù tàbí ohun ìní bàbá won líifi nnkan kan sílè fún àbúro won – Ajíbógun. Ìgbà tí ó dé, ó bu omi òkun bò, wón lo omi yìí, bàbá won sì ríran.
Ojú Ajíbógun korò, inú sì bi pé àwon ègbón òun ti fi bàbá won sílè tí wón sì kó ohun ìnú rè lo. bàbá won rí i pé inú bí i, ó sì pàrowà fún un. “Omo àlè ní í rínú tí kì í bí, omo àlè la ń bè tí kì í gbó” báyìí ló gba ìpé (èbè) bàbá rè. sùgbón bàbá rè fun un ní idà kan – Idà Ajàségun ni, ó ni kí ó máa lé awon ègbón rè lo pé ibikíbi tí ó bá bá won, kí o bèèrè ohun ìní tirè lówó won. Ó pàse fún un pé kò gbodò pa wón. Ajíbógun mú irin-àjò rè pòn, níkehìn ó bá àwon ègbón rè ó sì gba òpòlopò ohun ìní padà lówó won. Pèlú iségun lórí àwon arákùnrin rè yìí, kò ní ìtélórùn, òun náà fé ní ibùjókòó tí yóò ti máa se ìjoba tirè.
Kò sí ohun tí ó dàbí omo ìyá nítorí pé okùn omo ìyà yi púpò. Agígírí féràn Ajíbógun owá Obòkun púpò nítorí pé omo ìyá rè ni. Bàyìí ni àwon méjèèjì pèrò pò láti fi Ilé - Ifè sílè kí won sì wá ibùjókòó tuntun fún ara won níbi tí wón yóò ti máa se ìjoba won.
Itán so pé Ibòkun ni wón kókó dó sí kí won tó pínyà. Owá gba Òdùdu lo, Ona Ìjèbú-Jèsà sì gba Ilékéte lo. Ó kúrò níbè lo si Eèsún. Láti Eèsún ló ti wá sí Agóró: Agóró yìí ló dúró sí tí ó fi rán Lúmòogun akíkanju kan patàki nínú àwon tí ó tè lé e pé kí ó lo sì iwájú díè kí ó lo wo ibi tí ilè bá ti dára tí àwon lè dó sí. Lúmòogun le títí bí èmí ìyá aláró kò padà. Àlo rámirámi ni à ń rí ni òràn Lúmòogun, a kì í rábò rè. Igbà ti Agígírì kò rí Lúmòogun, ominú bèrèsí í kó ó, bóyá ó ti sonù tàbí eranko búburú ti pá je. Inú fun èdò fun ni ó fi bó sónà láti wá a títí tí òun ó fi rí i. Ibi tí wón ti wá a kiri ni wón ti gbúròó rè ni ibì kan tí a ń pè ní Òkènísà ní Ìjèbú-Jèsà lonìí yìí. Iyàlenu ńlánlà ló jé fún Agígírì láti rí Lúmòogun pèlù àwon ode mélòó kan, Ó ti para pò pèlú àwon ode wònyí ó sì ti gbàgbé isé tí wón rán an nítorí ti ibè dùn mó on fún owó ìfé tí àwon ode náà fi gbà á. Inú bí Agígírì a sì gbé e bú. Sùgbón isàlè díè ni òun náà bá dúro sí. Eléyìí ni wón se máa ń pe Òkònísà tí wón dó sí yìí ní orí ayé. Wón á ní “Òkènísà orí ayó”.
Agbo ilée Bajimon ní Òkè -Ojà ni Agígírì sókó fi se ibùjókòó. Kò pé púpò léjìn èyí ni ó bá lo jà ogun kan, sùgbón kí ó tó padà dé, omo rè kan gbà òté ńlá kan jo tí ó fi jé wí pé Agígírì kò lè padà sí ilée Bajimo mó. Ìlédè Agígírì kojá sí láti lo múlè tuntun tí ó sì kòlé sí Ilédè náà ní ibi tí Aàfin Oba Ijèbú-jèsà wà títí di òní yìí. Ó jókòó nibè, ó sí pe àwon tí ó sì jé olóòótó sí wón múra láti ibé ogun ti omo rè náà títí tí wón fi ségun rè. Nikehìn, omo náà túnúnbá fún bàbá rè ati àwon omo-ogun rè. “Ojú iná kó ni ewùrà ń hurun”. Enu tí ìgbín sì fib ú òrìsà yóò fi lolè dandan ni” Omo náà teríba fún bàbá ré ó sì mò àgbà légbòn-ón.
Ìtàn míràn bí a se te Ijèbù-Jèsà dò àti bí a se mò ón tàbí so orúko rè ní Ìjèbí-Jèsà ni ìtàn àwon akíkanjú tàbí akoni ode méje tí wón gbéra láti Ife láti se ode lo. Wón se ode títí ìgbà tí wón dé ibi kan, olórí wón fi ara pa. Wón pèrèsì í tójúu rè ìgbà tí wón se àkíyèsí wí pé ogbé náà san díè, wón tún gbéra, wón mù ònà-àjò won pòn Igbà tí wón dé ibi tí a ń pè ní Ìjèbú-Jèsà lónìí yìí ni èjè bá tún bèrèsí í sàn jáde láti ojú ogbé okùnrin náà. Wón bá dúró níbè láti máa tójú ogbà náà, wón sì dúró pé dìè. Nígbèhìn, wón fi olórí wón yìí síbè, wón pa àgó kan síbè kí ó máa gbé e. Ìgbà tí àwon náà bá sode lo títí, won a tún padà sódò olórí won yìí láti wá tójùu rè àti láti wá simi lálé. Wón se àkíyèsí pé ìbè náà dára láti máa gbé ni wón bá kúkú sobè dilé. Ìgbà tí ara olórí won yá tán, tí wón bá sode lo títí, ibè ni wón ń fàbò sí títí tí ó fi ń gbòrò sí i. Orúko tí Olórí won –Agígírì so ibè ni IJELÚ nítorí pe ÌJÈ ni Ìjèsà máa ń pe ÈJÈ. Nigbà tí ìyípadà sì ń dé tí ojú ń là á sí i ni wón so orúko ìlú da ÌJÈBÚ dípò Ìjèbú tí wón ti ń pè télè. Agígírì yí ni Oba Ìjèbú-Jèsà kiíní, àwon ìran olóde méje ìjósí ló di ìdílé méje tí ń jóba Ìjèbú-Jèsà títí di òní.
Sùgbón Ijèbú - Erè ni wón kókó máa ń pe ìlú yìí rí nítorí erè tí ó se ìdènà fún awon Òyó. Ó ń gbógun ti ilè Ìjèsà nígbà kan. Ní ìlú náà erè se ìdíwó fún àwon jagunjagun Òyó ni wón bá fi ń pe ìlú náà ni Ìjèbú - Erè. Ní odún 1926 ni egbé tí a mò sí “Ìjèbú - Jèsà Progressive Union” yí orúko ìlú náà kúrò láti Ìjèbú - Erè sí Ijèbú - Jèsà nítorí pé ilè Ìjèsà ni Ìjèbú yìí wa.
A níláti tóka sí i pé Ìjèbú ti Ìjèsà yí lè ní nnkan kan í se pèlú Ìjèbu ti Ìjèbù –Òde. Bí wón kò tilè ní orírun kan náà. Ìtàn lè pa wón pò nipa àjojé orúko, àjose kankan lè má sí láàárin won nígbà kan ti rí ju wí pé orúko yìí, tó wu Ògbóni kìíní Oba Ìjèbú-Jèsà nígbà tí ó bá àbúrò rè Ajíbógun lo bòkun, wón gba ònà Ìjèbú-Òde lo. Ibè ló gi mú orúko yìí bò tí ó sì fi so ilú tí òun náà tèdó.
Nínú àwon ìtàn òkè yí àwon méjì ló so bí a se so ìlú náà ní Ijèbú sùgbón ó dàbí eni pé a lè gba ti irúfé èyí tí ó so pé Ìjèbú – Òde ni Oba Ijèbú Jèsà ti mú orúko náà wá ní eléyìí ti ó bójú mi díè. Orúko yìí ló wú n tí ó sì so ìlú tí òun náà tèdó ní orúko náà. Orúko oyè rè ni Ògbóni. Itán so fún wa pé ibè náà ló ti mú un bò.
Gégé bi ìtàn àtenudénu, orísìírísìí òná ni a máa ń gbà láti fi ìdí òótó múlè, Sùgbón ó kù sówó àwon onímò òde òní láti se àgbéyèwò àwon ìtàn wònyí kí a sì mú eléyìí tí ó bá fara jo òótó jù lo nínú won.
Nipa pé tègbón tàbúrò ni Owá Ilésà àti Oba Ijèbú-Jèsà jé láti àárò ojó wà yìí, so wón di kòrí – kòsùn ara won. Wón so ó di nnkan ìnira làti ya ara kódà, igbín àti ìkarahun ni wón jé sí ara won. Sé bí ìgbín bá sì fà ìkarahun rè a sè lé e ni a máa ń gbó. Ìgbà tí ó di wí pé àwon tègbón tàbúrò yí máa fi Ifé sílè, ìgbà kan náà ni wón gbéra kúrò lóhùnún, apá ibì kan náà ni wón sì gbà lo láti lo tèdó sí. Òrò won náà wà di ti ajá tí kì í lo kí korokoro rè gbélè. Ibi tí a bá ti rí ègbón ni a ó ti rí abúrò. Àjose ti ó wà láàárìn wón pò gan-an tí ó fi jé wí pé ní gbogbo ìlè Ijèsà, Oba Ijèbú -Jèsà àti Owá Ilésà jo ní àwon nnkán kan lápapò béè náà si ni àwon ènìyàn won.
Tí Owá bá fé fi ènìyàn borè láyé àtijó, Oba Ijèbú-Jèsà gbódò gbó nípa rè.
Tí Owá bá fé bògún, ó ní ipa tí Oba Ijèbú-Jèsà gbódò kó níbè, ó sì ní iye ojó tí ó gbódò lò ní Ilèsà. Ní ojó àbolégùnún, ìlù Oba Ìjèbu-Jèsà ni wón máa n lù ní Ilésà fún gbogbo àwon àgbà Ìjèsà làti jó. Nìgbà tí Oba Ìjèbù -Jèsà bá ń bò wálé léhìn òpò ojó tí ó ti lò ni Ilésà fún odún ògún, otáforíjofa ni àwòn ènìyàn rè ti gbódò pàdé rè. Idí nìyí tí wón fi máa ń so pé;
“Kàí bi an kolíjèbú
Níbi an tònà Ìjèsàá bò
Otáforíjoja ònà ni an kolijèbú
Omo Egbùrùkòyàkè”
Orísìírísìí oyè ni wón máa ń je ní Ilésà tí won sì n je ní Ìjèbú Jèsà a rí Ògbóni ní Ilésà béè náà ni ó wà ní Ìjèbú Jèsà. Ara Ìwàrèfà mefà ni ògbóní méjèejì yí a ni Ilésà sùgbón ògbóni Ìjèbú-Jèsà ni asáájú àwon ìwàrèfà náà. A rí àwon olóyè bí Obaálá, Rísàwé, Òdolé, Léjòfi Sàlórò Àrápaté àti Obádò ni Ìjèbú-Jèsà bí wón ti wà ni Ilésà.
Bákan náà, orísìírísìí àdúgbò ni a rí ti orúko won bá ara won mu ní àwon ìlú méjèèjì yí fún apeere bí a se rí Ògbón Ìlórò ni Ìjèbú-Jèsà náà ni a rí i ní Ilésà, Òkènísà wà ní Ìjèbú-Jèsà, Òkèsà sì wà ní ìlésà. Odò-Esè wà ní ìlú jèèjì yí béè náà ni Eréjà pélù.
Nínú gbogbo àwon ìlú tí ó wà ní Ilè Ìjèsà, àdè tàbí ohùn ti Ilésà àti ti Ijèbú-Jèsà ló bá ara won mu jù lo.
Oba Ijèbú-Jèsà ló máa ń fi Owá tuntun han gbogbo Ìjèsà gégé bí olórí won tuntun léhìn tí ó bá ti súre fún un tán.
Tí òkan nínú won bá sì wàjà, ón ni ogún ti wón máa ń je lódò ara won bí aya, erú àti erù.
Ní ìgbà ayé ogun, òtún ogun, ni Ìjèbú-Jèsà jé ní ilè Ìjèsà, wón sì ní ònà tiwon yàtò sí ti àwon yòókù.
Nígbà tí ilè Ilèsà dàrú nígbà kan láyé ojóún, àrìmo-kùnrin Owá àti àrìmo-bìnrin Oba Ìjèbù-Jèsà ni wón fi se ètùtù kí ilè Ìjèsà tó rójù ráyè, kí ó tó tùbà tùse.
Nítorí pé Oba Ìjèbú -Jèsà àti Owá Ilésà jé tègbón tàbúrò látàárò ojó wá, àjose tiwon tún lé igbá kan ju ti gbogbo àwon obà ilè Ìjèsà tó kù lo nítorí pé “Owá àti Ògbóni Ìjèbù -Jèsà ló mo ohun tí wón jo dì sérù ara won”