Ora Igbomina
From Wikipedia
Ora Igbomina
J.A.A. Fabiyi
J.A. A. Fabiyi (1981), ‘Òra-Ìgbómìnà’, láti inú ‘Odún Òrìsà Eléfòn ní ‘Òra-Ìgbómìnà.’, Àpilèko fún Oyè Bíeè, DALL, OAU, Ifè, Nigeria, ojú-ìwé 2-9
IPÒ TÍ ÒRA-ÌGBÒMÌNÀ WÀ
Agbègbè Ìlá-Òràngún ni Òra-Ìgbómìnà wà. Ìlú Òra-Ìgbómìnà ló dúró bí afárá tí a lè gùn kojá sí ìpínlè Òyó, ípínlè Ondó, àti ìpínlé Kwara. Ìkóríta ìpínlè métèèta ni Òra-ìgbómìnà wà, sùgbón ìpínlè Òyó ní wó sírò rè mó. Kilómítà métàlá ni Òra-Ìgbómìnà sí Ìlá-Òràngún tó wá ní ìpínlè Òyó, Kílómítà méta péré ni Òra sí Àránòrin tó wà ní ìpínlé Kwara, ó sì jé Kìlómítà kan péré sí Òsàn Èkìtì tó wà ní ìpínlè Ondó.
Ilé-Ifè ni àwom Òra ti wá ní òórò ojó. Ìtàn àtenudénu fi yé ni pé kì í se Òra àkókó ni wón wà báyìí. Ní nkan bí òrìnlé-léédégbèta odún séhìn ni wón te ibi tí wón wà báyìí dó. Ora-Ìgbómìnà jé òkan nínú àwon ìlú tí ogun dààmú-púpò ní ayé àtijó. Nínú àwon ogun tí ìtàn so fún ni pó dààmú Òra ni – ogun Ìyápò (ìyàápò), ogun Jálumi, Èkìtì Parapò, àti ògun Ògbórí-efòn. Ní àkókò náà, àwon akoni pó ní Òra lábé àkóso Akesin oba won. Àwon ògbógi olórí ogun nígbà náà ni ‘Eésinkin Ajagunmórùkú àti Eníkòtún Lámodi ti Òkè-Ópó àti òpòlopò àwon ológun mìíràn. Òpòlopò ló fí ìbèrù-bójo sá kúrò ní ìlú ní àkókò ogun. Nígbà tí ogun rolè, ògòòrò nínú àwon to ti ságun ló pádá wá sí Òra sùgbón àwon mìíràn kò padà mó títí di òní olónìí. Àwon Òkèèwù tó jé aládùúgbò Ora náà sí kúrò ní Kèságbé ìlú won, wón sì wá sí Òra. Nínú àwon tí kò pádà sí Òra mó, a rí àwón tó wá ní Roré, Òmù-àrán, Ìlofà àti Ibàdàn. Àwon ìran won wà níbé títí dì òní olónìí. Ní àkókò tí mo ń ko ìwé yìí, ìlú méjì ló papò tí a ń pè ní Òra-Ìgbómìnà - Òra àti Òkèèwù, ìlú olóba sin i méjèèjì.
B. ÌSÈDÁ ÌLÚ ÒRA-ÌGBÓMÌNÀ
Nítorí pé òpòlopò ìtàn ìsèdá àwon ìlú Yorùbá jé àtenudénu, ó máa ń sòro láti so ní pàtó pé báyìí-báyìí ni ìlú kan se sè. Nígbà míràn a lè gbó tó bí ìtàn méjì, méta, tàbí ju béè lo nípa bí ìlú kan se sé. Báyìí gan-an nit i ìsèdá ìlú Òra-Ìgbómìnà rí. Ohun tí a gbó ni a ko sílè ní éréfèé nítorí kì í kúkú se orí ìtàn ìlú Òra-Ìgbómìnà gan-an ni mo ń ko ìwé lé, sùgbón bí ònkàwé bá mo díè nínú ìtàn tó je mó ìsèdá ìlú Òra-Ìgbómìnà, yóò lè gbádùn gbogbo ohún tí a bá so nípa Odún Òrìsà Eléfòn ní Òra-Ìgbómìnà tí mo ń ko Ìwé nípa rè.
Ìtàn kan so pé àwon ènìyàn ìlú Òra Ìgbómìnà kì í se òkan náà láti ìbèrè pèpè wá. Irú wá, ògìrì wá ni òrò ìlú Òra. Àwon omo alápà wá láti Ilé-Ifè. Àwon Ìjásíò wá látio Ifón. Awon Òkè-Òpó àti Okè kanga wá láti Òyó Ilé, àwon mìíràn sí wá láti Epè àti ilè Tápà. Kò sí eni tó lè so pé àwon ilé báyìí-báyìí ló kókó dé sùgbón gbogbo àwon agbolé náà parapò sábé àkóso Akesìn tó jé omo Alápà-merì láti Ilé Òrámifè ní Ilé-Ifè. Orúko ibi tí àwon omo Alápà ti sí wá sí Òra-Ìgbómìnà náà ni wón fi so ìlú Òra títí di Òní-Òra Oríjà ni wón ti sí wá, wón sì so íbi tí won dó sí ní Òra. (Èdè Ìgbómìnà tí wón ń so ni wón se ń pe ìlú won ní Ora-Ìgbómìnà).
Àkókò ogun jíjà ni àkókò náà, gbogbo won sì máa ń pa ra pò jagún ni Àwon-jagunjagun pò nínú won. Jagúnjagun gan-an sì ni Akesin tó jé olórí won. Àwon méjì nínú àwon olórí ogun won ni Eésinkin Ajagun-má-rùkú àti Eníkòtún tí wón pe àpèjà rè ní Lámodi. Eésinkin Ajagun-má-rùkú ló wa yàrà yí gbogbo ìlú Òra po. Eníkòtún Lámodi ló lé ogun Èkìtì-Parapò títí dé òdò kan tí won ń pè ní Àrìgbárá. Àwon tí owo rè sì tè, wón mo wón mó odi láàyè ni ìdí nìyen tí wón fi ń ki àwon omo Òkè-Òpó ní oríkì-
“Omo Eníkòtún sàbi
Omo Lámodi
Omo Àyánwónyanwòn
- okùnrin
Omo Àràpo ni ti
ìbèté
Ómó Álékàn d’Arìghárá
Omo Alégun dé Sanmor
Baba yín ló pè èjì
Èkàn Lójó Ojóra Kóla.”
Léhìn ogun ìyápò àti ogun ògbórí-efòn, àwon aládùúgbò won kan tó ti wà ní Kèságbé lábé àkóso oba won Asáòni bá Akesìn so ó kí ó lè fún òun nílè lódò rè (Akesìn) kí won lè jo máa parapò jagun bí ogun bá tún dé. Akesìn bá àwon ìjòyè rè so òrò náà, wón sì gbà. Wón fún Asáòni àti àwon ènìyàn rè ní ilè ní Òra. Gégé bí ìtàn náà tí lo, obìnrin kan tó se àtakò pé kí won má fún àwon omo Asáòni tí wón ń pe ní Òkèèwù láàyè, wón dá a dòòbálè wón sì té é pa léèkesè. Báyìí ni oba se di méjì ní ìlú Òra-Ìgbómìnà. Sùgbón wón jo ní àdéhùn, wón sì gbà pé Akesìn ló nilè. Ìyáàfin Bojúwoyè (Òkè-Òpó) eni àádórin odún àti ìyáàgba Dégbénlé (Ìjásíò) eni àádórùnún odún ó lé méfà tí wón so itàn yìí fún mi kò ta ko ara won rárá, béè sì ni kì í se àkókò kan náà ni mo se ìwádìí ìtàn lénu àwon méjèèjì. Àwon méjèèjì ló wà láyé ní àkókò tí mo ń ko ìwé yìí. Ìran Lámodi omo Òpómúléró tó wá láti ilé Alápínni ní Òyó ilé ni ìyáàfin Bojúwoye ìran Enífón sì ni ìyáàgbà Dégbénlé. Àwon méjèèjì ló wà láyé ní àkókò tí mo ń ko ìwé yìí.
Ìtàn kejì tí mo gbà sílè lenu ìyá àgbà Adégbénlé (Iyá-Ìlá) ti ìjásíò so fún wa pé ìlú méjì ló parapò di Òra bí a ti mò ón lónìí. Gégé bí ìtàn náà ti lo, ìlú Òra ti wà télètélè kí ogun ‘iyápò’ ati ogun ‘Èkìtìparapò’ tó dé. Ìlú kan sí wà létí Òra tó ń jé Òkèwù. Àwon ìlú méjèèjì yí pààlà ni. Igi ìrókò méjì ló dúró bí ààlà ìlú méjèèjì. Igi ìrokò kan ń be ní ìgberí Òra, ìyen ni wón ń pè ní ìrókò Agóló, òkan sì ń be ní ìgberí Òkèwù, ìyen ni won ń pè ní irókò Mójápa (Èmi pàápàá gbónjú mo igi ìrókò mejèèjì; ìrókò mójápa nìkan ni wón ti gé ní àkókò tí mo ń kòwé yìí; ìrókò Agólò sì wà níbè) Nítorí àwon igi ìrókò méjèèjì tó1 Óra àti òkèwù láàárín yìí, àwon òkèwù tí ìlú tiwon ń jé Kò-sá-gbé’ máa ń ki ara won ní oríkì-orílè báyìí:
“Omo ìrókò kan tééré tí ń be nígbèrí Òra
Omo ìrókò kan gàngà tí ń be nígberí Òkèwù
Won è é jóhun ún sè ‘on Òra
Won è é jóhun ún se ‘on Òkèwù
Won è é jóhun ún se ‘on Àté-ńlé-odé
Omo Ódé-mojì, ma a sin’mo gágá relé oko
Àpè-joògùn má bì l’Okèwù”.
Ìtàn keta jé èyí tí baba mí gan-an so fún mi kí títán tó dé sí i ní dún 1966. Eni ogófa odún ni baba mi Olóyè Fabiyi Àyàndá Òpó, mojàlekan, Aláànì Akesìn, nígbà tó térí gbaso. Bába mi fi yé mi pé àwon ojúlé tí wa ní Òra nígbà òun gbónjú ni Ìperin, Ìjásíò, Òkè-Òpó, Òkèágbalá, ilé atè, Odò àbàtà, Òkè-akànangi, Okèkàngá, Òkèójà, odìda, odòò mìjá, Òkèwugbó, Ilé Ásánlú, ilé Akòoyi, ilé sansanran, odònóísà ilé oba-jòkò, ilé Eésinkin-Òra ilé ìyá Òra, ilé òdogun, ilé ògbara, ilé Olúpo, kereèjà, àti ilé Jégbádò . Gbogbo àwon ojúlé wònyí ló wà lábé àkóso oba Akesìn sùgbón àwon ìwàrèfà àti àwon Etalà2 ló ń pàse ìlú. Ìdí nìyen tí won se máa ń we pé –
“Péú lAkésìn ń wÒra”.
Akesìn kàn jé oba Òra ni ohun tí àwon ògbóni tó wà nínú ìgbìmò - Ìwàrèfa àti Ètàlá bá fi ówó sí ni òun náà yóò fi owó sí. Gégé bí ìtàn náà ti lo, àwon ojúlé wònyí ni àwon tí kò parun bí ogun ti dààmú ìlú Òra tó. Baba mi tún so síwájú sí i pé Òrùlé tó ń be ní Òra nígba tí òun gbonjú kò ju ogbòn lo, àti pé se ni won fa àgbàlá láti Òkè-Òpó dé Òkèkàngá. Bí eégún bá sì jáde ní Òkèòpó, títí yóò fi dé Òkèkàngá enì kan kan lè má rí i bí kò bá fé kí ènìyàn rí òun. Baba mi wá sàlayé pé Aláfà baba ti òun pa á nítàn pé àwon Okèwù toro ilè lówó Òra, Òra sì fún won láàyè lórí ìlè àwon ìjásíò àti Òkè Akànangi. Nígbà tí ibi tí a fún wón kò gba wón, wón toro ilè lówó àwon ebí Aláfa ní Òkè-Òpó.
Nígbà tí awón Òkèwú wá jòkó pèsè tán, àwon omo íyá won tó wà ní Òró àti Agbonda wá sí bá wón. Onísòwò ni àwon tó wá láti Òró wònyí. Isu ànamó li won máa ń rù wá sí Òra fún tità. Ònà Àránòrin ni wón máa ń gbà wo ìlú. Gégé bí ìtàn náà ti lo, obìnrin kan tí ara rè kò dá máa ń jòkó ní abé igi kan ní èbá ònà. Ibi tí igi náà wà nígbà náà ni a ń pè ní Aráròmí lónìí. Baba mi so pàtó pé òun mo obìnrin tí a ń wí yìí àti pé Àdidì ni wón ń pè é. Ìgbà-kìgbà tí àwon onísòwò wònyí bá ti ń ru isu ànàmó ti Òró bò, tí won bá sì ti dé òdò Àdìdì, won a so erù won kalè, won sì sinmi térùn. Kí won tó kúrò ní òdò Àdìdì, won á ju isu ànàmó kòòkan sílè lódò rè. Báyìí ni àwon Òkèwù bèrè sí pò sí i ní Òra-Ìgbómínà. Nígbà tó yá, Arójòyójè tó je Asáòni (Oba ti àwon okèwú) nígbà náà toro ilè díè sí i lówó Aláfà òkè-òkó (baba mi àgbà) Gégé bí òré sí òré, Aláfà fún un ní ilè nítorí àwon Òke-òpó ní ilè ilé púpò. Ilè oko nikan ni won kò ní ní ònà.
Ní ibi tí Aláfà yòòda fún Arójòjoyè yìí, ako-isu àtí tábà ni àwon Òkè-òpó ti máa ń gbìn síbè rí. Ibè náà ni olóògbé Ìgè kó ilé rè sí. Ilé náà wà níbè ní àkókò tí mo ń ko ìwé yìí. Bí òpòlopò àwon Òkèwù tó rí ààyè kólé sí se ń ránsé sí àwon omo ìyá won tó wà ní ekùn Òrò àti Agbondà nìyen. Òpòlopò nínú won ló tún wá láti Èsìé, Ílúdùn, Ìpetu (Kwara), Roré àti Òmu-àrán.
Báyìí, àwon ìtàn mìíràn tí àwon baba ńlá wa kò pa rí ti ń dìde. Nígba tí òrò adé gbé ìjà sílè ní Òra-Ìgbómìnà láìpé yìí, ìjoba ìpínlè Òyó gbé ìgbìmò kan dìde láti wádìí ìtàn Òra. Àbájáde ìwádìí ìgbìmò náa wà nínú ìwé ìkéde Gómìná ìpinlè Òyó, Olóyè Bólá Ìge tí ní orí ero asòro mágbesí nínú osu kewàá odún 1980 a tún gbó nínú ìkéde yen ni pé Òkèwù ló te ìlú Òra-Ìgbómìnà dó àti pé àwon ló so orúko ìlú náà ní Òra (A ó ra tán) Ohun tó da àwa lójú ni pé ìlú méjì ló papò tí won so Òra-Ìgbómìnà ró báyìí. Ìlú oba Aládé sì ni ìlú méjèèjì Òra àti Òkèwù.
D. ÀWON ÈNÌYÀN ÌLÚ ÒRA, ISÉ OÚNJE ÀTI ÈDÈ WON
Èyà Yorùbá kan náà ni gbogbo àwon ènìyàn ìlú Òra-Ìgbómìnà àti Òkèwù. Sùgbón kì í se òkan náà ni wón ní òórò ojó bí a ti so sáájú. Àwon ará Òyó wà ní Òra, àwon árá Ilé-Ifè sì wà ní Òra pèlú. Àwon kan tán sí Èkìtì, àwon mìíràn si tan sí ìpínlè Kwárà. Àwon tó ti ilè Tápà wá ń be ní Òra, àwon tó ti Kàbbà wá sì ń be níbè báyìí- àwon ni omo, Olújùmú. Àwon Hausá pàápàá wà ní ìlú Òra báyìí, sùgbón èdè Ìgbómìnà ni èdè tí ó gbégbá oróke láàrin won.
Isé àgbè aroko-jeun ni ise Òra láti ilè wà. Wón ń gbin isu, àgbado, àti ègé. Àwon ohun ògbìn tí wón fi ń sowó ni tábà òpe, áko, erèé òwú, obì àbàtà àti ìgbá tí wón fi ń se ìyere fún irú tí wón fi ń se obè.