Eya-ara Ifo
From Wikipedia
Eya-ara Ifo
ÈYÀ ARA ÌFÒ
Lébé àkòrí fònétíìkì ti ó jé èkó nípa ìró gbígbé jáde ni èyà awa ìfò wà. Èyà ara ìfò ni èyà tí ó ń kópa kan tàbí òmíràn nígbà tí ènìyàn bá ń sòrò. Àjùmòse máa ń wà láàrín àwon èyà ará ifò èyí ti o jé kí ònà tí a ń gbà gbè àwon ìró ìnú èdè Yorùbá díjú. Èyí gba èkó gidi. Àwon èyà ara kan láti orí títí dé ikùna ni à ń lò fún ìró pípè.
Gégé bí Owolabi (1989:1) awon èyá ara ìfò náà ni. Èdòfóró, Èka kòmóòkun, kòmóòkun gògòńgò, tán-án-ná, àlàfo tan-án-ná káà òfún, ahón, (èyìn ahon àárín-ahón, iwájú ahon) káà enu, òlélé, àfàsé àjà-enu èrìgì, èyín òkè, eyín ìsàlè, ètè òkè, ètè ìsàlè àti kásì imú. A gbódó yán an pé a rí se kókó kan dimú nípa àmulò àwon èyà ara fún ìfò. /a/ i se gbogbo èyà àra wa ni ó wùlò nínú ìró pípè.
Bí àwon èyà ara ìfò wònyí ti pò tó, òkòòkan ló ní ipa tì wón ń kó nínú ìró pipe.
Ibi tí ìró ti máà ń gbéra ni èdò fóró. Ó jé ìbi tí èémí máà ń wà tí ó sì ti máa ń tú jáde nígbà tí a bá féé pe ìró. Ní kété tí èémí bá kúrò ní èdò-fóró, yóò gba àwon èka-kòmóòkun méjèèji jáde sí kòmóòkù gàn-an. Wón jé òpónà tí ìró lè gbà. Inú kòkóòkun yìí ni èémí yòò gbè wo inu gògòńgò. Inu gògòńgò ni tán-an-na wà. Inú tan-an-ná yìí ni àtúnse patàkì àkókó ti nlá ń selè sí ìró kí ó to koja sí káà òfin. Nínú tan-an-na ni ìró ti lè ní àbùdá kíkàn méjì ni tan-an-na, ti àtafo sì wà láàárìn won. Ipò méji ni wón lè wa. Wón lè pa pò tàbí kí wón máa papo. Tì won bá pà pò èémí tì ó ń ti èdò-fóró bò yóò ní ìsòró láti lè gba ti àlàfò tan-na-an kojo pèlú ìròrùn. Eyí yóò mú kí tan-na-an ó lura won tí yóò sì jé kí ìró ti ó ń koja lásìkò yìí ni àbudà ìkun. Àwon bí ìró alaniyin. Tí tannaan ko bá pa pò, èèmí yóò gba ti àlàfo tan-an-an koja ni ìròworose èyí yóò si fún ìró béè ni àbùdà àikun. Èyí tí ó máa ń bí ìró àìkùnyùn-ùn.
Orísìí èyà ara ìfò mìíràn ni káà òfin, káà enu àti káà imú.! Won jé ìbi gbayawo tí èémí ń sù jo sí kí a tó tari rè síta. Ti èémí bá kúrò ní tán-án-ná a gba bó sí káà òfun, láti káà òfun, a bó sí káà emu àtì káà imú nibí tí yóò gbà bó síta. Àwon náà lè fa ìyàto láàárín àwon ìró.
Ahon ni èyà ara mìíràn pàtàkì. Ó seé gbé síwé, séyín sòkè, sódò tí a bá ń pe ìró méta ní ahón pín sí-iwájú-ààrìn-èyìn. Etè gégé bí ahon tún se pàtàkì. Méji ni ètè òkè àti ètè ìsàlè. Òun náà seé gbé sí orísirisì ìpò. A lè lò won láti fún wa ni ìrísí perese tàbí roboto.
Àfàsé náà lè gbé sókè, sòdò. Àmúlò rè le sokùnfà kí ìró ni àbùdá ìránmú: Tí ó bá gbé sókè dí ògun ònà òfun èémì yóò ya gba ti káà enu, ìwón ba èémi diè ni yóò gba ti káà ìmú ti yóò si fún wa ni ìró àìkun. Èwè ti o bag be sísàlè, èémí yóò ya gba ti káà imú jáde, ìwòriba ni yóò gba ti káà enu ti yóò sì fún wa ni ìró àránmúpè.
Owolabi (1989) pín awon èyà ara ìfò sí méjì gbòógì.
(a) Afipè asunsi - wón ń gbéra áàrin ahon, òlélé, ètè, ìwájú ahón
(b) Afipè àkànmólè - wón ń dúró gbo soju ken ètè oke, èyin òkè, èrìgì òkè, àfase, àjà ènu tan-an-an, àlàfo tan-an-an gan ahon abbl.
Ìwé Ìtókasí
Owolabi Kola (1989): Ìjùnlè Itúpalè Èdè Yorùbá Fónétíìkì àti Fonólójì, ibadan, Onibonoje Press and Book Industries (Nig) Ltd