Orile-ede Naijiria

From Wikipedia

Orile-ede Naijiria

Gbadamosi Temitope Thomas

GBADAMOSI TEMITOPE THOMAS

ORÍLE ÈDÈ NÀÌJÍRÍÀ

Ìrìn àjò orílè èdè Nàìjíríà bérè láti bíi igba odún séìn, nígbà tí àwon òyìnbó aláwò funfun bíi potugí, Gèésì, Jamaní ati béèbéè lo, se àbèwò si orílè èdè adúláwò. Ara àwon ohun tí o gbéwon l’ókàn tí wón fii wá nii ohun àlùmónì ti ó sodo si ile yìí. Ara àwon ìgbésè kíní tí wón gbé nii láti rán àwon oni ìyìnrere èsìn kristiani wá sí orílè èdè yii. Nígbà ti àwon oníwàásù wònyíí dé, òpòlopò omo ilè yìí ti o tétí sí ìwàásù won ni ayí padà ti wón si dii onígbàgbó òdodo. Èsìn yìí gbilè l’ókàn àwon ènìyàn orílè èdè yii débi wípé won kò mo ìgbà ti àwon aláwò funfun wònyí ki òrò òwò bòó. ilé isé ti ó kókó wo orílè èdè yìí ni a mò síí Royal Niger Company. Ilé isé yìí ni óra òpòlopò ohun àlùmónì bíi kòkó, eyìn (epo), èpà, oje igi (roba) ati béèbéè lo, ti yóò si fi sowó sí ìlú òyìnbó l’óhún. Látàrí òrò òwò yìí kan-náà ni ilé isé yìí se raa ìlú èkó pa ti ósì soó dii ibùdó àwon aláwò funfun ni orílè èdè Nàìjíríà. Fún ìdí èyí, nígbàtí ó dii odún 1914, gúúsù orile èdè yii darapò mó àríwá ti àpapò rè si ńjé NÀÌJÍRÍÀ. Enití ówà léyìn orò tí óhún dún yii ni àhún pè ni Sir Fredrik Lord Lugard. Èwè, orílè èdè Nàìjírìà ti di ti àwon òyìnbó gèesì pátápátá báyìí, tí ìjoba ati ìsàkóso rè náà sì wà lówó won. Sir Fredrik Lugard dá ìjoba alábe sékélé ken sílè léyìn odún 1914 èyí tíí òpòlopò nínú àwon òùn se ìjoba wònyíí jé aláwò funfun ti díè nínú won sì jé aláwò dúdú. Lára àwon aláwò dúdú wònyíi ni ati ríí àwon oba alayé bii Aláàfin tí ìlú Òyó, oba ti ilè Banin, sultan ti ilu sókótó ati béèbéè lo. Sùgbón nígbà tí ódi odún 1922 ti Sir Hugh Clifford gba ìjoba, àbùkù débáá ìjoba ti Lugard dá sílè. Èyi l’ómú kii Hugh Clifford dáá ìjoba míràn sílè tí ósì fi ààyè gba ìdìbò alábe sékélé. Fun idi èyí àwon omo orilè èdè yii tí ó wà ni ìlú Èkó ati Calabar tí ósì ńgba tó ogún póhùn l’ódún ní ààyè àti dìbò. Ìjoba Sir Hugh Clifford jé ìjoba tí pé jùlo ni sáà àwon òyìnbó wònyíí, nígbà tí ódi odún 1946, Sír Arthur Richard gba ipò lówó Hugh Clifford. Àbùkù míràn tún báá òfin tilè yii nítorí àléébù ti ówà nínú rè. Àláébù yii nipé, òfin kò fi ààyè gba gbogbo omo orílè èdè yii tí ó tóó dìbò lati kópa. Sir Richard látàrí èyí wá dáá òfín míràn sílè tí ókó gbogbo gúúsù ati àrí’wa orílè èdè yii papò l’ábé ìjoba kannáà, èyí tí òfin ti télè kò fii ààyè gbà. Ní odún 1951, Sir John Macpherson tún gba ìjoba l’ówó Sir Richard ti àléébù míràn tún bá ìjoba tirè náà. Sir Macpherson náà dáá ìjoba kan tí ófé fii ara pé Àpapò (Fédírà) sílè. Sùgbón ìjoba rè yìí kò fi esè múlè rárá ti asojú si àwon ìletò tii ilè Gèésì fii pe ìpàdé àpapò látáríi èdè àíyédè tí ó bé sílè l’áàrín àwon ènìyàn gúúsù ati ti àríwá oríle èdè yii. Asojú si ìletò Gèésì yii ni orúko rè ńjé Oliver Lyttleton, ohún l’ó yanjú dàrú dàpò yii nígbà ti o dáá ìjoba. Àpapò sile ní odún 1956. Léyìn odún mérin tí ìjoba ati òfin Oliver Lyttleton fesè múlè, ìdìbò gbogbogbò wáyé ni odún 1959, oríle èdè Nàìjíríà gba òmìnira ni odún 1960. Àmó tí abá wòó njé òmìnira wà ní orílè èdè Nàìjíríà l’òní bí?