Жамсо Тумунович Тумунов
From Wikipedia
[edit] Жамсо Тумунович Тумунов
1916-1955 Жамсо Тумунович Тумунов Агын автономито тойрогой Табтаанай нютагта түрэhэн юм. Ж. Тумуновай нютагайнгаа hургуулида hуража байха үедэнь буряад хэлэ, уран зохёолые манай республикын элитэ ирагуу найрагша Бато Базарович Базарон заажа байhан байна. Тиигэжэ үшөө hургуулиин шаби байхаhаа Бато Базароной хүтэлбэрилдэг уран зохёолой дугыланда хабаадажа, Ж .Тумунов «уран гуурһаяа» туршажа, түрүүшынгээ шүлэг, ёгто мүрнүүдые һургуулингаа ханын һониндо хэблүүлдэг байгаа. 1934 ондо нютагайнгаа долоон жэлэй hургуули дүүргэhэнэйнгээ hүүлдэ нэгэ жэл Зүдхэлидэ эхин hургуулида багшалhан юм. 1937 ондо Ж. Тумунов Улаан-Үдэ ерэжэ, Хүдөө ажахын коммунис дээдэ hургуулида ороо hэн. Хүдэлжэшье, hуражашье байхадаа, Ж. Тумунов уран зохёол бэшэжэл, туршажал ябаа. Эгээн түрүүн «Хилэ дээрэ», «Шоолой» гэһэн бишыхан зүжэгүүдые бэшэжэ, hургуулингаа хамта олондо харуулhан юм. Удаань, 1938 ондо «Сэсэгмаа» гэһэн ехэшэг зүжэг бэшэхэдэнь, тэрэнь Улаан-Үдын Буряад театрта анха түрүүн ехэ амжалтатай харуулагдажа, тэрээнhээ хойшо оло дахин дабтагдажа харуулагдаhан байна. 1939 ондо Ж. Тумунов Хүдөө ажахын коммунис дээдэ hургуули дүүргээд, Буряадай номой хэблэлдэ хүдэлдэг болоо. Мүн лэ 1939 ондо Ж. Тумунов ЗХУ-ай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн боложо абтаа. 1940 ондо тус зохёогшын зүжэгэй түүбэри Буряадай номой хэблэлдэ гараhан байна. Зүжэгүүдhээ гадна Ж. Тумунов шүлэг, үгүүлэлгэ бэшэдэг байhан. Зохёохы ажалаараа урмашажа, найраглал, туужа, роман бэшэхэ тухай бодомжолдог болоhон байгаа. Тиигэжэ «Нойрhоо hэриhэн тала», «Алтан бороо» гэһэн романуудые бэшэжэ эхилһэн. Энэ үедэнь Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн эхилжэ, Ж. Тумуновшье сэрэгтэ мордолсоо. Энэ хатуу сагта тохёолдоhон ушар байдалые зүбөөр ойлгожо, Ж. Тумунов уран зохёолшодые дайнай газарта ганса буу зэбсэгээр бэшэ, уран хурса гуурhаа орхихогүй, харин бүри хурсадхажа, арад зоноо эрэлхэг зоригтойгоор тэмсэжэ, дайсанаа дараха ябадалда уряална. Дайнай эхилхэдэ, 1941 ондо бэшэгдэhэн «Арад зомни, тэмсэлдэ бодыш!» гэhэн шүлэгынь бүхы арад зондо хандажа, дайсаниие илахыень уряалhан зохёол болоно. Ж. Тумуновай дайнай үедэ бэшэhэн үгүүлэл, найруулал болон шүлэг, үгүүлэлгэнь сэрэгэй һонин болон «Буряад-монголой үнэндэ» толилогдоhон байгаа. Тухайлбал, «Нүхэрэй бэшэг», «Шуурган» гэһэн ниитэлэл, «Гурбан харгын бэлшэр дээрэ», «Халуун зүрхэн», «Үнэн үгэ» г.м. үгүүлэлгэ, 1942 ондо «Эхын юрөөлөөр» гэhэн найраглал, «Талын бүргэд» гэһэн үгүүлэлгэнь тус тус ном боложо хэблэгдэһэн бэлэй. Дайнда Ж. Тумунов I, II зэргын одон ба медаляар шагнагдаһан байна. Дайнай жэлнүүдтэ Ж. Тумуновай гуурhан дороhоо мүндэлhэн зохёолнууд гэхэдэ олон, тэрэ тоодо: «Балтикын долгин», «Дүрбэн жэл» гэһэн шүлэгүүд, «Веда», «Лейтенант Саханаев», «Эсэгэ хүбүүн хоёр» г. м. үгүүлэлгэнүүд, «Хараалта Гермааниин зүрхэн худар» гэһэн ниитэлэл зэргэ олон зохёол бэшэһэн байна. Дайнай hүүлээр Ж. Тумунов түрэл нютагтаа бусажа, уран зохёолой ажал ябуулгада эдэбхитэй хабаадалсажа эхилээ. Буряадай уран зохёолшодой холбооной ударидалгын харюусалгата секретаряар хүдэлөө. Ажалдаа амжалтатайгаар хүдэлhэнэйнгөө түлөө Ж. Тумунов «Ажалдаа шалгарhанай түлөө» гэhэн медаляар 1948 ондо шагнагдаhан байна. Энэ оной намарhаа 1951 оной зун болотор Ж. Тумунов Москвада Түб хороогой дэргэдэхи намай дээдэ hургуулида hураа. Һуража байха үедэнь 1949 ондо «Үглөөгүүр Байгал дээрэ» гэһэн шүлэгэй түүбэринь Москвада ород хэлээр хэблэгдээ. 1950 ондо «Шэнэ шүлэгүүд» гэһэн шүлэгэйнь түүбэри гараа. 1952 ондо «Мартагдашагүй үдэрнүүд» гэһэн дайнай үеын үгүүлэлгэтэй ном, «Жаргалантын галнууд» гэһэн найраглал гараа. 1946 ондо «Сүхэ-баатар» гэһэн найраглал, 1949 ондо «Нойрhоо hэриhэн тала» гэһэн буряадай түрүүшын роман хэблүүлhэн байна. Москвада hургуулияа дүүргээд Ж. Тумунов Буряадай Һайднарай зүблэлэй дэргэдэхи Уралигай хэрэг эрхилхэ газарай даргаар хүдэлөө. Теэд энэ үедэ зохёохы ажалаа ябуулха саг хомор байжа, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной ударидалгада харюусалгата секретарь болоhон юм. Ж. Тумунов оройдоол 39 наhатайдаа, зохёохы ажалайнгаа түлэг дунда, хүндөөр үбшэлжэ наhа бараhан байна.