Ó̤-ciŭ

From Wikipedia

Ó̤-ciŭ (Australia) ciòng miàng sê „Ó̤-ciŭ Lièng-băng“ (The Commomwealth of Australia). Guók-gă gì guók-tū bău-guăk Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k, Tā-sṳ̆-mā-nià dō̤ gâe̤ng hô-gê̤ṳng gì dō̤-sê̤ṳ. Ó̤-ciŭ sê sié-gái gá bó gì guók-gă, sĕng-uăk cūi-cūng cĭng gèng. Siū-dŭ Kăng-buòi-lá (Canberra), dék duâi gì siàng-chê sê Să̤-nà̤ (Sydney). Guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng sê Ĭng-ngṳ̄.

Mŭk-liŏh

[Siŭ-gāi] Dê-lī

Ó̤-ciŭ dê-hìng
Enlarge
Ó̤-ciŭ dê-hìng

Ó̤-ciŭ Lièng-băng găh dê-giù nàng-biĕng, Tái-bìng-iòng să̤-nàng gì hāi miêng siông. Guók-tū miêng-cék ô 768 uâng 2 chiĕng 300 bìng-huŏng gŭng-lī, găh sié-gái gà̤-dēng bà̤ dâ̤ 6 miàng, diŏh Dâi-iòng-ciŭ bà̤ tàu-miàng. Ó̤-ciŭ guók-tū dék ciō-iéu gì lâng déng sê Ó̤-ciŭ Dâi-lṳ̆k gâe̤ng Tā-sṳ̆-mā-nià Dō̤.

Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k găh dê-giù gì nàng biĕng, sê sié-gái dék nâung gì dâi-lṳ̆k. Dâi-lṳ̆k dê-hìng bìng-gĭng hāi-bĕk găh 350 mī cō̤-êu. Chiĕu guó 1000 mī gì tù-dê gá̤-mò̤ iéng diŏh gōng dâi-lṳ̆k gì 1%, 87% gì tù-dê găh 500 mī â-dā̤, sê sié-gái bìng-gĭng hāi-bĕk dék ā̤ gì dâi-luk, iâ sê dê-miêng kī-náh dék huāng gì dâi-lṳ̆k. Ô-ciŭ dâi-lṳ̆k gì dê-hìng â̤ buŏng-có̤ dĕ̤ng-buô săng-kṳ̆, dṳ̆ng-buô bàng-iòng, să̤-buô gà̤-iòng. Dék gà̤ gì ôi-dó̤i sê Ó̤-ciŭ Ā̤-lo̤-pò̤ (Australian Alps) gì Kō̤-siŭ-sṳ̆-kò̤ Săng (Mt. Kosciusko), ô 2,228 mī, iâ sê Ó̤-ciŭ gōng guók dék gà̤ gì ôi-dó̤i.

Tā-sṳ̆-mā-nià Dō̤ gì Ă-sò̤-gĕ̤ng
Enlarge
Tā-sṳ̆-mā-nià Dō̤ gì Ă-sò̤-gĕ̤ng

Dâi-lṳ̆k gì să̤-miêng gâe̤ng nàng-miêng dŭ sê Éng-dô-iòng, dĕ̤ng-nàng miêng sê Tā-sṳ̆-màng Hāi (Tasman Sea), dĕ̤ng miêng sê Tái-bìng-iòng, dĕ̤ng-báe̤k miêng sê Tăng-hù Hāi (Coral Sea), báe̤k miêng sê Ā-lă-pŭ-là Hāi (Arafura Sea) gâe̤ng Tī-mò̤ Hāi (Timor Sea).

Tā-sṳ̆-mā-nià Dō̤ găh Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k gì dĕ̤ng-nàng miêng Tái-bìng-iòng hāi gà̤-dēng. Dō̤ gà̤-dēng bàng-iòng cĭng ciēu, nâ ô hāi-gièng gâe̤ng kă̤-kiák ô bàng-iòng, diông gì dê-huŏng dŭ sê săng.

[Siŭ-gāi] Ké-hâiu

Cūng-lì gōng, Ó̤-ciŭ gì ké-hâiu â̤ buŏng có̤ dṳ̆ng-să̤ buông găng-só̤ kṳ̆ gâe̤ng dĕ̤ng buô gâe̤ng báe̤k buô hāi-gièng dŏ̤ huô kṳ.

Gâe̤ng dê-giù báe̤k biĕng mâ̤ dè̤ng-iông, Ó̤-ciŭ gì tiĕng chéng găh 6~11 nguŏk, tiĕng iĕk găh 12 nguŏk gáu â-nièng 2 nguŏk. Tiĕng chéng sèng-hâiu, báe̤k buô gâe̤ng dṳ̆ng buô gáung huô cĭng ciēu. Tiĕng chéng gì bìng-gĭng ŭng-dô sê: báe̤k buô 24 dô, nàng buô 10 dô. Téng 12 nguŏk kī, tiĕng cêu kiū iĕk lāu, nàng buô ŭng-dô kiū sĭng, ké-hâiu găng-só̤ báe̤k buô hāi-gièng iâ kiū dâung-huô. Tiĕng iĕk gì bìng-gĭng ŭng-dô sê 1 nguŏk, ŭng-dô sê nàng buô 18 dô, báe̤k buô 29 dô, nô̤i-dê ŭng-dô â̤ dăk gáu 30 dô ī-gè̤ng.

Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k sê sié-gái gáung huô dék ciēu gi, gōng nièng bìng-gĭng gáung huô nâ ô 470 hò̤-mī. Gáung huô kṳ̆-mĭk mâ̤ bìng-hèng, dâi-lṳ̆k dĕ̤ng-buô hāi-gièng, să̤-nàng hāi-gièng gáe̤k Tā-sṳ̆-mā-nià Dō̤ dâung huô dék sâ̤, â̤ dăk gáu 2000 hò̤-mī, dĕk-biék sê Tā-sṳ̆-mā-nià Dō̤ sā̤ buô săng-kṳ̆ dâung huô dék sâ̤ â̤ dăk gáu 3600 hò̤-mī. Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k să̤ buô gâe̤ng dṳ̆ng buô nô̤i-dê cĭng ciēu dâung huô, dék âng gì Bá̤ek Ăi-ī Hù (North Eyre) gōng nièng gó mâ̤ dâung 125 hò̤-mī.

[Siŭ-gāi] Hèng-céng kṳ-mik

Ó̤-ciŭ gōng guók buong có̤ 2 bih dê-huong, 6 bih ciu. Gê̤ṳng Mī-guók dè̤ng iông, do̤-só ciu gâe̤ng ciu (he̤k dê-huong) gì gái-siáng áng dê-lī gà̤-dēng gì giang-ūi lì uak, ng sāi áng dê-sié gì sang-mah giàng-hióng he̤k ò̤-ka̤ làu-hióng lì uak.

Ó̤-ciŭ hèng-céng kṳ-mik dù
Enlarge
Ó̤-ciŭ hèng-céng kṳ-mik dù

Dê-huông

1 Ó̤-ciŭ Siū-du Dê-huong (ACT, ciòng-miàng sê Australian Capital Territory)
Ciu-hū siék gah Kāng-buòi-lá (Canberra)
2 Báe̤k-buô Dê-huong (Northern Territory)
Ciu-hū siék gah Dak-u-ìng (Darwin)

Ciu

1 Sing nàng Uōi-lo̤-sṳ̀ (New South Wales)
Ciu-hū siék gah Sék-nà̤ (Sydney)
2 Nṳ̄-uòng dê (Queensland)
Ciu-hū siék gah Bō-li-cṳ-bèng (Brisbane)
3 Nàng Ó̤-ciŭ
Ciu-hū siék gah Ā-do̤-lai-dò̤ (Adelaide)
4 Bī-do̤-lià (Victoria)
Ciu-hū siék gah Mēu-buòng (Melbourne)
5 Sa̤ Ó̤-ciŭ (Western Australia)
Ciu-hū siék gah Pō̤-sṳ̀ (Perth)
6 Tā-sṳ-ma-nià (Tasmania)
Ciu-hū siék gah Hō-báh (Hobart)

[Siŭ-gāi] Nè̤ng-só gâe̤ng Cung-gáu

Ó̤-ciŭ gōng guók nè̤ng-só mâ̤ guó lâng chieng uâng, do̤ só sê téng Eu Ciu lì gì iè-mìng. Tieng-ciō gáu gâe̤ng Ià-su gáu sê ciō liù cung-gáu.

[Siŭ-gāi] Nè̤ng-só

Ó̤-ciŭ gōng guók nè̤ng-só nâ ô 1,805 uâng. Téng Eu Ciu Ing-guók dēng guók-ga lì gì iè-mìng iéng ciòng-buô nè̤ng-só gò 95%, buōng-iòng gì Ó̤-ciŭ nè̤ng nâ ô 26 uâng, iéng 1.5%. Téng Dṳng-guók lì gì iè-mìng ô 40 uâng, ng guó cī-lâng-buong Dṳng-guók nè̤ng tiāu iè-mìng, nè̤ng-só gu-gié gó â̤ dōng-gèng gŏ̤.

Sa̤-nà̤, Ó̤-ciŭ dék duâi gì du-chê
Enlarge
Sa̤-nà̤, Ó̤-ciŭ dék duâi gì du-chê

Ó̤-ciŭ sê diēng-hìng gì dê-kuák nè̤ng-ciēu gì guók-ga, bìng ging sioh bìng-huong chieng-mī nâ ô 2 ciáh nè̤ng. Nè̤ng dêu gì hìng-sié cing mâ̤ bìng-hèng, 90% gì nè̤ng dêu gah hāi-gièng, dek biék sê de̤ng-nàng buô, nô̤i-dê cing ciēu nè̤ng dêu, ô gì gó mò̤ nè̤ng dêu. Ng guó Ó̤-ciŭ sê sié-gái siàng-chê-huá tiàng-dô siong-dong gèng gì guók-ga ci-ék, 70% gì nè̤ng dêu gah siàng-chê, Sék-nà̤ gâe̤ng Mēu-buòng (Melbuorn) gì nè̤ng-só cêu iéng gōng guók nè̤ng-só gì 30%.

[Siŭ-gāi] Cung-gáu

Ó̤-ciŭ nè̤ng do̤ só sê téng Eu Ciu guók-ga lì gì iè-mìng, gó-chṳ̄ Tieng-ciō gáu gâe̤ng Ià-su gáu sê Ó̤-ciŭ gì ciō-liù cung-gáu. Ià-su gáu gah Ó̤-ciŭ sê dék duâi gì cung-gáu, gáu-iū dék sâ̤. Nguòng lā̤ dék duâi gì gáu-huôi sê Séng-gung Cung (Anglican), ng nguó Tieng-ciō gáu téng ’80 nièng-dâi kī gáu-iù só-liông chieu guó Séng-gung Cung, biéng có̤ Ó̤-ciŭ dék duâi gì gáu-huôi. Dáng Ià-su gáu gáuk bih gáu-huôi gáu-iū kau kī gŏ̤, gó sê bī Tieng-ciō gáu sâ̤.

Dṳ̀ Ià-su gáu gâe̤ng Tieng-ciō gáu nguôi, Ó̤-ciŭ gó ô Huòi-gáu gâe̤ng Iù-tái gáu. Huòi-gáu gì gáu-iū do̤-só sê téng Nàng-ā lì gì, A-lá-báe̤k guók-ga gì iè-mìng dang-dō̤ hông Tieng-ciō gáu, ng hông Huòi-gáu. Iù-tái gáu gì gáu-iū gi-buōng sê Iù-tái nè̤ng.


[Siŭ-gāi] Ging-cá̤

Ó̤-ciŭ sê ging-cá̤ huák dah gì guók-ga, guók-mìng seng uak cuōi bìng siong-dong gèng.

Bō-li-cṳ-bèng dioh màng-buo
Enlarge
Bō-li-cṳ-bèng dioh màng-buo

Ó̤-ciŭ gah kiū kui-huák sì hâiu, ging-cá̤ cêng-gŏ̤ lo̤h-hâiu, hiā-sì-hâiu gì Ó̤-ciŭ nè̤ng ciō iéu gah lā̤ có̤-chèng. Iè-mìng kiū sâ̤ ī-hâiu, dṳ̀ lā̤ có̤-chèng, gó ô nè̤ng tō̤-hāi. 18 sié-gī muak, téng Sa̤-bang-ngà īng diē mièng-iòng âiu, Ó̤-ciŭ nè̤ng kiū iōng iòng. Gáu 19 sié-gī 70 nièng dâi iòng-mò̤ siàng có̤ Ó̤-ciŭ miàng dék tāu gì sāng pīng. Gah 19 sié-gī 40 nièng dâi, gah nè̤ng gah Ó̤-ciŭ iâ huák hiêng dè̤ng-kuóng gâe̤ng ging-kuóng, 70 nièng dâi cé̤ṳng-mah hòng-ngiek ô cing-duâi gì huák-diēng. Cūng-kuāng, Ó̤-ciŭ ciâ lă̤ „iòng-mò̤“, „mah“, „uòng-ging“ miàng tāu gōng sié-gái.

Hiêng-sì-câi tō̤-ging gâe̤ng iòng-mò̤ lâng bih hòng-ngiek gah Ó̤-ciŭ ging-cá̤ diē-sié gó ièng cing dê̤ṳng iéu gì dê ôi, ng guó Ó̤-ciŭ gì cié-có̤ ngiek iâ ī-ging huák-diēng kī lì, gáung-tiék, huá-buòi̤ gi-gái, gióng-dé̤ṳk-cài-lâiu, ké-chia, hi-ging gì cié-có̤ du cêng gŏ̤ huák-dak.

[Siŭ-gāi] Gau-tung

Ó̤-ciŭ gau-tung huák dak, gung-lô, tiék-diô, kung-ông, hāi-ông du iā huák-da.

Gōng guók gung-diô ô 100 uâng chieng-mī, siàng-chê gâe̤ng hiong-â du ô cing-hō̤ gì gung-lô lièng giék. Ó̤-ciŭ gì go̤-sók gung-lô ô 30 uâng chieng mī. De̤ng-nàng buô hāi-gièng siàng-chê ci-gang du ô go̤-sók gung-lô lièng-giék. Dâi-luk de̤ng-buô, de̤ng-nàng buô, Tā-sṳ-ma-nià dō̤ gâe̤ng sa̤-nàng buô Pō̤-sṳ̀ (Perth) hó-gê̤ṳng ô cêng gŏ̤ uòng-chīng gì go̤-sók gung-lô máe̤ng.

Ó̤-ciŭ tiék-diô ô 4 uâng chieng-mī dòng, ng guó tiek-diô do̤-só dioh de̤ng buô gâe̤ng sa̤-nàng buô gì hāi-gièng. De̤ng-nàng buô Duâi-buong Sang-mah (Great Dividing Ra.) nàng-dâung gáu Mēu-buòng gâe̤ng Ā-da̤-lai-dà̤ (Adelaide) ô iā duâi gì tiék-diô máe̤ng. Sa̤-buô gì tiék-diô máe̤ng ciō iéu gah Pō̤-sṳ̀ hó-gê̤ṳng.

[Siŭ-gāi] Ngiê-dāu lièng-giék