Ynys Môn

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Ynys Môn
Image:CymruMon.png

Mae Ynys Môn yn sir ac yn ynys yng ngogledd-orllewin Cymru. Mae'r ynys wedi'i gwahanu oddi wrth y tir mawr gan Gulfor - Afon Menai. Cysylltir y tir mawr â'r ynys gan ddwy bont, y bont wreiddiol Pont Y Borth a godwyd gan Thomas Telford yn 1826 a'r un mwy, Pont Britannia sydd yn cysylltu yr A55 â'r ynys ynghyd a rheilffordd arfordir gogledd Cymru. Ymhlith yr ynysoedd llai o gwmpas arfordir Môn mae Ynys Gybi, Ynys Seiriol, Ynys Llanddwyn ac Ynys Moelfre. Mae'n Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol, ac mae Llwybr Arfordirol Ynys Mon yn mynd o'i chwmpas.

Mae'r dref â'r enw hiraf yng Nghymru ar yr ynys, sef Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwllllantysiliogogogoch. Bydd pobl Môn yn ei alw'n Llanfair neu Llanfair P.G.

Mae sioe fawr amaethyddol, Sioe Môn, yn cael ei chynnal ar yr ail Ddydd Llun a Dydd Mawrth yn Awst bob blwyddyn ar gae Primin, sydd yn agos i bentref Gwalchmai.

Taflen Cynnwys

[golygu] Môn Mam Cymru

Y mae Môn yn ddaear sych a charegog, yn afluniaidd iawn ac anhyfryd yr olwg; yn debyg iawn, yn ei hansawdd allanol, i wlad Pebidiog, sydd yn ffinio ar Dyddewi, eithr yn dra gwahanol iddi, er hynny, yng nghynhysgaeth fewnol ei natur. Canys y mae'r ynys hon yn anghymharol fwy cynhyrchiol mewn grawn gwenith na holl ardaloedd Cymru: yn gymaint felly ag y mae'n arfer diarhebu'n gyffredin yn yr iaith Gymraeg, "Môn Mam Cymru". Oherwydd pan fyddo'r holl ardaloedd eraill ymhobman yn methu, y mae'r wlad hon, ar ei phen ei hun, yn arfer cynnal Cymru i gyd â'i chnwd bras a thoreithiog o ŷd. (Gerallt Gymro, Hanes y Daith Trwy Gymru).

[golygu] Hanes Ynys Môn

Ymosododd y Rhufeiniaid ar Ynys Môn am ei fod yn fangre lle yr oedd ei gelynion yn gallu cael lloches, yr oedd y Derwyddon yn arwydd o wrthwynebiad gwleidyddol iddynt, ac yr yno ysguboriau grawn i borthi ei gelynion ac yr oedd posibilrwydd cael copor yno. Mae Tacitus yn disgrifio brwydr waedlyd ar yr ynys yn 60 O.C.

Ymhlith y seintiau y cysegrwyd eglwysi iddynt mae Cybi, Seiriol, Dona ac wrth gwrs Dwynwen, santes cariadon Cymru.

Pan oedd Tywysogion Cymru yn ymladd yn erbyn y gelyn roeddent yn aml yn dibynnu ar Ynys Môn am eu cyflenwad o ŷd. Oherwydd bod ŷd yn tyfu yno roedd nifer o felinau gwynt ar yr ynys flynyddoedd yn ôl. Yr oedd prif lys tywysogion Gwynedd yn Aberffraw.

Adeiladodd Edward I, Brenin Lloegr gastell yn Biwmares i'w helpu i ddal ei afael ar yr ynys.

Bu llawer o ymladd ar yr ynys adeg y rhyfel cartref rhwng y brenin a Cromwell.

Darganfuwyd copr yn Mynydd Parys ger Amlwch yn 1768.

[golygu] Cestyll

[golygu] Heddiw

Heddiw Llangefni yw prif dref yr ynys.

Mae'r ynys yn Etholaeth Cynulliad ac yn Etholaeth Seneddol ac yn rhan o Etholaeth Rhanbarthol Gogledd Cymru i'r Cynulliad Cenedlaethol. Ieuan Wyn Jones (Plaid Cymru) yw Aelod Cynulliad Ynys Môn, ac Albert Owen (Plaid Lafur) yw yr Aelod Seneddol.

[golygu] Eisteddfod Genedlaethol

[golygu] Gefeilldrefi Ynys Môn

[golygu] Gweler hefyd

[golygu] Cysylltiadau allanol


Trefi a phentrefi Môn

Amlwch | Benllech | Biwmares | Caergybi | Llanfairpwllgwyngyll | Llangefni | Niwbwrch | Porthaethwy


Siroedd a Dinasoedd Cymru

Dinasoedd, Bwrdreisdrefi a Siroedd gweinyddol ers 1996
Abertawe | Blaenau Gwent | Bro Morgannwg | Caerdydd | Caerffili | Casnewydd | Castell-nedd Port Talbot | Ceredigion | Conwy | Gwynedd | Merthyr Tudful | Pen-y-bont ar Ogwr | Powys | Rhondda Cynon Taf | Sir Benfro | Sir Gaerfyrddin | Sir Ddinbych | Sir y Fflint | Sir Fynwy | Sir Fôn | Torfaen | Wrecsam
Siroedd gweinyddol 1974-1996
Clwyd | De Morgannwg | Dyfed | Gorllewin Morgannwg | Gwent | Gwynedd | Morgannwg Ganol | Powys
Siroedd traddodiadol
Sir Aberteifi | Sir Benfro | Sir Frycheiniog | Sir Gaerfyrddin | Sir Gaernarfon | Sir Ddinbych | Sir y Fflint | Sir Fynwy | Sir Faesyfed | Sir Feirionnydd | Sir Forgannwg | Sir Fôn | Sir Drefaldwyn