William Rees (Gwilym Hiraethog)
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Ganwyd William Rees (8 Tachwedd 1802- 8 Tachwedd 1883), neu Gwilym Hiraethog fel y'i adnabyddir, yn Chwibren Isaf, fferm wrth droed Mynydd Hiraethog ym Mhlwyf Llansannan. Er bod ei fam yn dod o dras uchel roedd ei deulu yn dlawd ac erbyn iddo briodi yn 22 mlwydd oed roedd yn was fferm. Dyna fu ei alwedigaeth tan iddo gael ei alw i weinidogaethu gyda'r Annibynwyr ym Mostyn yn 1831. Fe ymddeolodd o'r weinidogaeth yn 1875 a byw hyd at ei farwolaeth yng Nghaer.
Er iddo gael ei fagu gyda'r Trefnyddion Calfinaidd fe ymunodd â'r Annibynwyr wedi iddynt gychwyn achos yn Llansannan yn 1828. Fe'i alwyd i Lôn Swan, Dinbych yn 1837, yna ymlaen i'r Tabernacl, Lerpwl (1843) yna i Salem yn yr un dref (1853) a diweddu ei yrfa fel gweinidog yn Grove Street, Lerpwl wedi iddo symud yno yn 1867.
Gwnaeth enw i'w hun fel pregethwr poblogaidd ac ynghyd â'i ddawn fel llenor, golygydd, gwleidydd a darlithydd fe'i enwyd gan Gwynfor Evans fel "...ffigur amlycaf trydydd chwarter y ganrif ddiwethaf [1800au] pan oedd pregethwyr yn arwyr Cymru." Dywedir mae cyfraniad mwyaf Hiraethog i Gymru oedd sefydlu'r 'Amserau' yn 1843. Yr Amserau oedd y newyddiadur Cymraeg cyntaf i lwyddo. Roedd Hiraethog ymysg cwmni da o Anghydffurfwyr radical, pobl megis S.R. Llanbrynmair, David Rees Llanelli a Ieuan Gwynedd – dywedir mai Hiraethog oedd y pennaf yn eu plith. Mynnai Hiraethog a'i gwmni o Annibynwyr radical daro'n erbyn y traddodiad pietistaidd a gadwai Gristnogion allan o'r byd politicaidd.
Roedd Hiraethog yn fardd ac emynydd o fri. Dywedodd Pennar Davies mai ef oedd awdur emyn mwyaf yr iaith Gymraeg:
- Dyma gariad fel y moroedd,
- Tosturiaethau fel y lli:
- T'wysog bywyd pur yn marw,
- Marw i brynu'n bywyd ni:
- Pwy all beidio a chofio amdano?
- Pwy all beidio a thraethu'i glod?
- Dyma gariad nad a'n angof
- Tra fo nefoedd wen yn bod.
- Ar Galfaria yr ymrwygodd
- Holl ffynhonnau'r dyfnder mawr:
- Torrodd holl argaeau'r nefoedd
- Oedd yn gyfain hyd yn awr:
- Gras a chariad megis dilyw
- Yn ymdywallt yma 'nghyd,
- A chyfiawnder pur a heddwch
- Yn cusanu euog fyd.
Dywed Gwynfor Evans, er nad oedd annibyniaeth i Gymru yn rhan o'i weledigaeth, y gwelwyd "...cenedlaetholdeb gwleidyddol yn dechrau egnïo ynddo".
[golygu] Ffynonellau
- Gwynfor Evans, 'Seiri Cenedl' (Gomer:Llandysul, 1986), 205.
- R. T. Jenkins, 'Y Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940' (William Lewis:Caerdydd, ail argraffiad 1954), 782