Mongolwyr
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Mae'r Mongolwyr yn grwp ethnig sy'n dod yn wreiddiol o lle sydd rwan Mongolia, Rwsia a Tsieina, yn enwedig Mongolia Mewnol. Heddiw mae tua 8.5 miliwn o Fongolwyr, yn siarad yr iaith Mongoliaid. Mae nhw'n cynnwys un o'r 56 cenhedlau yn y Weriniaeth Pobl Tsieina. Mae tua 2.3 miliwn o Fongolwyr yn byw yn Mongolia, 4 miliwn ym Mongolia Mewnol (talaith Tsieina), a 2 filiwn yn nhaleithiau Tsieneeg cyfagos. Hefyd, mae nifer o grwpiau ethnig yng Nhgogledd Tsieina sydd yn perthynol i'r Mongolwyr: y Daur, Buryat, Evenk, Dorbod, a'r Tuvin.
[golygu] Rhestr goruchafiaeth
Ymgeisodd y Mongolwyr i goresgyn Siapan dwy waith. Y tro cyntaf, yn 1281, gaeth y llynges goresgynol eu ddinistro'n llwyr mewn storm mawr (y kamikaze). Yr ail dro, cyrraeddodd milwyr Mongol yr ynysoedd, ond fe newynodd nhw am achos roedd nhw wedi colli eu cyflenwadau mewn storm arall -- roedd y milwyr a samurais Siapaneeg yn medru trechu nhw.
Roedd buddugoliaethau'r Mongolwyr yn cynnwys eu goresyniadau ynys Java a de-ddwyrain Asia (Fietnam heddiw). Roedd y tywydd trofannol yn anaddas i'r gwŷr meirch, ac roedd Java'n dal yn ymreolaethol.
- 1200, Gogledd Tsieina - lladdodd 30,000,000 o bobol.
- 1215, Yanjing, Tsieina (Beijing heddiw) - lladdodd 25,000,000 o bobol.
- 1221, Nishapur, Iran - tua 1.7 miliwn o bobol lladd yn yr ymosodiad.
- 1221, Merv, Iran - tua 1.3 miliwn o bobol lladd yn yr ymosodiad.
- 1221, Meru Chahjan, Iran - tua 1.3 miliwn o bobol lladd yn yr ymosodiad.
- 1221, Rayy, Iran - tua 1.6 miliwn o bobol lladd yn yr ymosodiad.
- 1226, Ymgyrch Tangut - Lawnsiodd Genghis Khan rhyfel yn erbyn y pobol Tangut o Gogledd Tsieina.
- 1236, Bilär, dinasoedd Bulgar, Volga Bwlgaria - lladdodd 150,000 neu mwy (bron hanner y poblogaeth)
- 1237-1240, Rwsia Kiev - hanner y poblogaeth
- 1241, Wahlstatt/Legnica -- trechiad byddin Pwyleg-Almaeneg yn Is-Silesia (gorllewin Gwlad Pwyl heddiw); aeth y Mongolwyr yn ôl i'eu prif ddinas, Karakorum, i etholi Khan Mawr newydd ar ôl marwolaeth Ogedei Khan.
- 1258, Baghdad - tua 800,000 o bobol. Dinistr y frenhinllin Abbasid.
- 1226-1266, Gohebiadau o 18 miliwn o bobol yn cael eu lladd mewn goruchafiaeth gogledd Tsieina. Mae rhif hwn yn amcangyfrif Kublai Khan eu hun.
[golygu] Hanes cyfoes
Yn 1921, gwrthryfelodd Mongolia Allanol gyda cymorth o Rwsia, i creu Mongolia cyfoes. Dechreuodd llywodraeth Comiwnyddol yn 1924. Amddiffynnodd yr Undeb Sofietaidd Mongolia yn erbyn goresgyn gan Siapan. Cynhaliodd Mongolia yr Undeb Sofietaidd yn y ffrae gyda Tsieina yn 1958. Yn 1990 gaeth y llywodraeth Comiwnyddol eu ddymchweliad, a sefydlodd llywodraeth Seneddol yn 1992.
Mae Mongolia Mewnol yn talaith ymreolaethol mewn Tsieina. Mae llawer o pobl Han (Tsieineeg) wedi symud ynddo, ac maent hwy'n y grwp ethnig pwysicaf. Ni rhaid i'r Mongolwyr dilyn y polisi un plentyn y llywodraeth, ac mae llywodraeth y GPT yn cefnogi'r iaith Mongoliaid.
Mae gan Rwsia rhai ardaloedd ymreolaethol am disgynnyddion y Mongolwyr, fel y Buryatau:
- Gweriniaeth Ymreolaethol Kalmykia (Mongolwyr Gorllewinol - Oiratau)
- Ardal Ymreolaethol Ust-Orda Buryatau
- Ardal Ymreolaethol Aga-Buryat
- Gweriniaeth Ymreolaethol Buryatia