Cantrefi a Chymydau Cymru
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Yn ystod y rhan fwyaf o'r Oesoedd Canol roedd Cymru yn cael ei rannu'n wleidyddol yn bedair teyrnas fawr, sef Gwynedd, Powys, Deheubarth a Morgannwg. Roedd eu hanes yn ddigon cyfnewidiol ar adegau, â'u tiriogaeth yn ehangu neu'n crebachu neu'n cael ei rhannu'n unedau llai (Powys Fadog a Powys Wenwynwyn, er enghraifft), ond er i'r teyrnasoedd hyn ddiflannu eu hunain yn sgîl dyfodiad y Normaniaid a'r gwncwest Seisnig goroesodd eu hunedau sylfaenol, sef cantrefi a chymydau Cymru.
Unedau cwbl naturiol, organaidd oedd y rhaniadau Cymreig hyn, seiliedig ar nodweddion y tir yn bennaf. Dichon eu bod yn hŷn yn y bôn na'r hen deyrnasoedd eu hunain ac yn ogystal mae'r rhan fwyaf ohonynt yma o hyd fel unedau eglwysig.
Rhestrir isod y cantrefi (priflythrennau) a'r cymydau fesul teyrnas draddodiadol, er mwyn hwylustod. Sylwer bod y termau "cantref" a "chwmwd" yn anelwig braidd yn y llyfrau Cyfraith; dichon bod rhai o'r cymydau yn greadigaethau lled-ddiweddar fel unedau gweinyddol.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Gwynedd (Gwynedd Uwch Conwy)
-
- CEMAIS (Môn) - Cwmwd Talybolion, Cwmwd Twrcelyn
- ABERFFRAW - Cwmwd Llifon, Cwmwd Malltraeth
- RHOSYR - Cwmwd Menai, Cwmwd Dindaethwy
- ARLLECHWEDD - Arllechwedd Uchaf, Arllechwedd Isaf
- ARFON - Cwmwd Is-Arfon, Cwmwd Uwch Arfon
- LLŶN - Dinllaen, Cymydmaen, Afloegion neu Cafflogion
- DUNODING - Eifionydd, Ardudwy
[golygu] Y Berfeddwlad (Gwynedd Is Conwy)
-
- RHOS - Creuddyn, Cwmwd Uwch Dulas, Cwmwd Is Dulas
- RHUFONIOG - Cwmwd Uwch Aled, Cwmwd Is Aled
- DYFFRYN CLWYD - Dogfeiling, Cymeirch
- TEGEINGL - Cwmwd Rhuddlan, Cwmwd Prestatyn, *Coleshill
[golygu] Powys (Powys Fadog a Powys Wenwynwyn)
[golygu] Deheubarth
[golygu] Dyfed
-
- CEMAIS - Uwch Nyfer, Is Nyfer
- PEBIDIOG
- RHOS
- DAUGLEDDAU
- PENFRO
- GWARTHAF - Cwmwd Efelffre, Cwmwd Peuliniog, Cwmwd Talacharn, Cwmwd Henllan Amgoed, Cwmwd Ystlwyf, Cwmwd Penrhyn, Cwmwd Derllys, Cwmwd Elfed
- Cwmwd Emlyn (cwmwd "annibynnol")
[golygu] Ceredigion
-
- PENWEDDIG - Cwmwd Genau'r Glyn, Cwmwd Creuddyn, Cwmwd Perfedd
- UWCH AERON (ystyrid Cantref Penweddig yn rhan o ardal Uwch Aeron yn aml) - Cwmwd Mefenydd, Cwmwd Anhuniog, Cwmwd Penardd
- IS AERON - Cwmwd Caerwedros, Cwmwd Mabwnion, Cwmwd Is Coed, Cwmwd Gwinionydd
[golygu] Ystrad Tywi
-
- Y CANTREF MAWR - Cwmwd Mabelfyw, Cwmwd Mabudryd, Cwmwd Widigada, Cwmwd Catheiniog, Cwmwd Maenor Deilo, Cwmwd Mallaen, Cwmwd Caeo
- Y CANTREF BYCHAN - Cwmwd Hirfryn, Y Cwmwd Perfedd, Cwmwd Is Cennen
- EGINGOG - Cwmwd Cydweli, Cwmwd Carnwyllion, Cwmwd Gŵyr