Tân yn Llŷn
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Defnyddir yr ymadrodd Tân yn Llŷn am y weithred o losgi'r Ysgol Fomio ym Mhenyberth, ffermdy ger Penrhos, Pwllheli, ar 8 Medi 1936 gan D. J. Williams, Lewis Valentine, a Saunders Lewis. Ar ôl gwenud y weithred, aeth y tri i orsaf yr heddlu i ddweud wrth yr heddlu eu bod wedi gwneud y weithred.
Yr oedd y llywodraeth Brydeinig eisiau adeiladu ysgol fomio, canolfan i hyfforddi peilotiaid i ollwng bomiau o'r awyr, ac wedi ceisio codi un yn Northumberland ac yn Dorset ond fe ildiodd i brotestiadau a dadleuon gan naturiaethwyr a hynafiaethwyr. Yr oedd gwrthwynebiad i adeiladu'r ysgol fomio yn Nghymru hefyd ar dir heddychiaeth, diwylliannol ac amgylcheddol, ond fe roddodd Saunders Lewis y lle blaenaf i genedlaetholdeb. Gwrthododd y Prifweinidog, hyd yn oed dderbyn dirprwyaeth Gymreig.
Methodd y rheithgor gael y tri yn euog yn y prawf yng Nghaernarfon a bu rhaid cael achos arall yn Lloegr, yn yr Old Bailey yn Llundain, lle y cafwyd nhw yn euog ac fe ddedfrydwyd y tri i naw mis o garchar. Pan gawsant eu rhyddhau ar 27 Awst 1937 roedd torf o dros bymtheg mil yng Nghaernarfon yn ei croesawu yn ôl i Gymru.
Cyhoeddwyd pamffled enwog Paham y Llosgasom yr Ysgol Fomio (1937) gan y blaid i ddathlu rhyddhau "Y Tri"; ystyrir annerchiad gwleidyddol Saunders Lewis yn y llyfryn yn un o'i bwysicaf.
[golygu] Llyfryddiaeth
- D. Hywel Davies, The Welsh Nationalist Party 1925-1945 (1983)
- Dafydd Jenkins, Tân yn Llŷn (1937; argraffiad newydd, Caerdydd, 1975)