Κομφούκιος
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Κίνα 6ος αιώνας π.Χ. |
|
---|---|
![]() |
|
Όνομα: | Κονγκ Φούτζι - Κομφούκιος |
Γέννηση: | 550 π.Χ. Λου, ΝΑ Σαντόνγκ, Κίνα) |
Θάνατος: | 479 π.Χ. |
Σχολή παράδοση: | Σχολή Ρου |
Κύρια ενδιαφέροντα: | Ηθική Δίκαιο, Πολιτική, Εθιμοτυπία |
Αξιοσημείωτες ιδέες: | ρεν, λι, ντε, ζενγκμίνγκ |
Επιδράσεις: | Αρχαίοι φιλόσοφοι |
Επηρέασε: | Όλους τους μεταγενέστερους στοχαστές |
O Κομφούκιος 孔夫子, Κονγκ Φούτζι ή Κ'ουνγκ-φου-τζου, κυρ. "Διδάσκαλος Κονγκ", 28 Σεπτεμβρίου, 550 - 479 Π.Κ.Ε.) υπήρξε διάσημος κινέζος διανοητής και κοινωνικός φιλόσοφος, οι διδασκαλίες και η φιλοσοφία του οποίου επηρέασαν βαθιά τη ζωή και τη σκέψη της Ανατολικής Ασίας. Υπήρξε ιδρυτής της Σχολής Ρου (Ru) της κινεζικής σκέψης. Οι διδασκαλίες του, όπως διατηρήθηκαν στα Ανάλεκτα, έθεσαν τα θεμέλια πολλών μεταγενέστερων κινέζικων απόψεων για την εκπαίδευση και την συμπεριφορά του ιδανικού άνδρα, πώς ένα τέτοιο άτομο θα πρέπει να ζει τη ζωή του και να αλληλεπιδρά με τους άλλους, και τα σχήματα της κοινωνίας και της διακυβέρνησης στα οποία θα πρέπει να συμμετέχει. Ο Fung Yu-lan, μια από τις μεγάλες αυθεντίες του 20ου αιώνα για την ιστορία της κινεζικής σκέψης, συγκρίνει την επιρροή του Κομφούκιου στην κινεζική ιστορία με εκείνη του Σωκράτη στη Δύση.
Οι σκέψεις του Κομφούκιου αναπτύχθηκαν σε φιλοσοφικό σύστημα γνωστό σήμερα ως Κομφουκιανισμός. Ο Κομφουκιανισμός έγινε γνωστός στην Ευρώπη από τον Ιησουΐτη Ματτέο Ρίκκι τον πρώτο που εκλατίνισε το όνομά του φιλοσόφου. Η φιλοσοφία του δίνει έμφαση στην ατομική και την πολιτική ηθική, την ορθότητα των κοινωνικών σχέσεων, τη δικαιοσύνη και την ειλικρίνεια. Αυτές οι αξίες κυριάρχησαν έναντι άλλων δογμάτων, όπως ο Ταοϊσμός κατά τη διάρκεια της Χαν δυναστείας.
Πίνακας περιεχομένων |
[Επεξεργασία] Ο βίος του Κομφούκιου
Οι πηγές για τη ζωή του Κομφούκιου είναι μεταγενέστερες και σε πολλές περιπτώσεις δε διαχωρίζουν τη φαντασία από την πραγματικότητα. Συνεπώς τα περισσότερα από όσα γνωρίζουμε για τη ζωή του θεωρούνται περιβεβλημένα την αχλύ του μύθου. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ζε Μα Τσιεν, ο Κομφούκιος γεννήθηκε το 550 π.Χ., στη μικρή πόλη Λου της χερσονήσου Σαντόνγκ στη βορειοανατολική Κίνα. Εκείνη την εποχή, η Κίνα ήταν χωρισμένη σε μικρά κρατίδια, υπολείμματα του ενιαίου βασιλείου Ζου, που κατέρρευσε μετά τις βαρβαρικές εισβολές το 771 π.Χ., τα οποία σπαράσσονταν από εμφύλιες διαμάχες. Με τον καιρό, η επιβίωση γινόταν όλο και δυσκολότερη, ειδικά για την τάξη των Σι (shi) ("ακόλουθοι ευγενών" ή "ιππότες"), από όπου προερχόταν και ο ίδιος ο Κομφούκιος. Οι ηγεμόνες των διάφορων κρατιδίων άρχισαν να στηρίζονται στους διορισμένους διοικητές παρά στους τιμαριούχους ευγενείς ώστε να διοικούν τα εδάφη τους, αυτή η κατάσταση αποστέρησε τους Σι των προνομίων τους οδηγώντας τους στην παρακμή. Παρά ταύτα η γνώση των αριστοκρατικών παραδόσεών, τους βοήθησε να παραμείνουν πολύτιμοι για τους ανταγωνιζόμενους βασιλείς, οι οποίοι επιθυμούσαν να μάθουν τον τρόπο να επανακτήσουν την ενότητα που είχε επιβάλει ο Ζου, ενώ επεδίωκαν να τον μιμηθούν με την αντιγραφή τυπικών και τελετουργικών της έκπτωτης δυναστείας.
Πολλοί από τους θρύλους που περιβάλλουν τον Κομφούκιο στα τέλη του 2ου αιώνα περιλήφθησαν από τον Σίμα Κιάν (Sima Qian) (145- π.85 π.Χ.), αυλικό ιστορικό της δυναστείας Χαν, στα πολύ γνωστά Αρχεία του Μεγάλου Ιστορικού Σιτζί (Shiji)1. Εδώ αναγνωρίζονται οι προγόνοι του Κομφούκιου ως μέλη της βασιλικής οικογένειας του Σονγκ (Song). Σημειώνεται ότι ο προπάππος του, δραπετεύοντας από την αναταραχή της γενέτειράς του Σονγκ, μετακόμισε στο Λου, κοντά στη σημερινή πόλη Κουφού (Qufu) της ΝΑ Σαντόνγκ (Shandong). Εκεί η οικογένεια περιέπεσε σε κατάσταση ένδειας. Το επίθετο Κονγκ, το απαγορευμένο όνομά του Κιού και το τρίτο κοινωνικό του όνομα Ζ(χ)όνγκνι συνδέονται με τις θαυματουργές περιστάσεις της γέννησής του, γεγονός που προκαλεί αμφιβολίες για την βασιλική γενεαλογία του Κομφούκιου που παραθέτει ο Σίμα Κιάν. Κατά τον ίδιο τρόπο η ηλικία θανάτου του Κομφούκιου, 'εβδομήντα δύο' ετών, είναι ουσιαστικά 'μαγικός αριθμός' που άσκησε πολύ μεγάλη επίδραση στην πρώιμη κινεζική λογοτεχνία.
Σε μικρή ηλικία (περίπου 3 ετών) ο Κομφούκιος έχασε τον πατέρα του και ορφανός αντιμετώπισε το φάσμα της ένδειας. Δεν είναι γνωστό που έλαβε την εκπαίδευσή του, αλλά η παράδοση μεταφέρει ότι σπούδασε τελετουργική με τον ταοϊστή δάσκαλο Λάο Νταν, μουσική με τον Τσανγκ Χονγκ, και βάρβιτο με το μουσικοδιδάσκαλο Ξιάνγκ. Ο Σίμα Κιάν και άλλες πηγές περιγράφουν ότι ο Κουμφούκιος πέρασε καρτερικά τα πάμφτωχα και ταπεινωτικά νεανικά του χρόνια και αναγκάστηκε, όταν ενηλικιώθηκε, να αναλάβει τόσο ασήμαντες δουλειές όπως λογιστής και φροντιστής φάρμας. Στα δεκαεννέα του χρόνια ήταν ήδη παντρεμένος αποκτώντας από αυτό το γάμο ένα γιο και δύο κόρες. Αμέσως μετά το γάμο του εργάστηκε για την οικογένεια Κι, της οποίας η δικαιοδοσία περιλάμβανε την περιοχή Τσόου, πρώτα ως επιμελητής των αποθηκών, και έπειτα ως επιθεωρητής των κήπων και των βοσκών.
Στα 22 του ξεκίνησε να διδάσκει παιδιά αριστοκρατικών οικογενειών ως οικοδιδάσκαλος. Σταδιακά ο Κομφούκιος φέρεται πως συγκέντρωσε γύρω του μια ομάδα μαθητών, τους οποίους δίδασκε και επίσης ότι είχε αφιερώσει τον εαυτό του σε πολιτικά ζητήματα στο Λου. Ο αριθμός των μαθητών του Κομφούκιου έχει διογκωθεί υπερβολικά από τους ύστερους ιστορικούς και χρονικογράφους, ωστόσο ο Σίμα Κιάν αναφέρει πως «Εκείνοι που, αυτοπροσώπως, απέκτησαν γνώση των Έξι Κανόνων από τον ίδιο τον Κομφούκιο, αριθμούσαν τους εβδομήντα δύο». Ο Μένκιος (Mencius) του 4ου αιώνα π.Χ. και κάποια άλλα πρώιμα έργα δίνουν τον αριθμό εβδομήντα2. Οι πιο υπερβολικές μαρτυρίες αναφέρονται σε τρεις χιλιάδες. Το πιθανότερο άθροισμα ακολούθων εγγίζει τους εβδομήντα ή εβδομήντα δύο, αν και οι δύο αριθμοί, ως πιθανή ηλικία θανάτου του Κομφουκίου, μπορεί να δίνονται και συμβολικά. Στα 517 π.Χ. επισκέφθηκε την πρωτεύουσα του βασιλείου μαζί με δύο μαθητές του. Εκεί μελέτησε τους θησαυρούς της βασιλικής βιβλιοθήκης, καθώς και μουσική, που είχε καλλιεργηθεί σε υψηλό επίπεδο στην Αυλή. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ζε Μα Τσιεν, τότε συνάντησε και συνομίλησε με τον Λάο Τσε, πατέρα του Ταοϊσμού.
Στην ηλικία των πενήντα διορίσθηκε από τον Δούκα Ντινγκ του Λου Υπουργός Δημοσίων Έργων και κατόπιν Υπουργός Εγκλημάτων. Όμως ο Κομφούκιος φαίνεται πως προσέβαλε μέλη της αριστοκρατίας του Λου, ανταγωνιστές του Δούκα Ντινγκ για την εξουσία και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το αξίωμα και να οδηγηθεί στην εξορία. Με τη συνοδεία των μαθητών του, ο Κομφούκιος φέρεται πως έφυγε από το Λου και περιπλανήθηκε αναζητώντας κάποιον άρχοντα να τον προσλάβει. Στην πορεία του συνάντησε αδιαφορία και, περιστασιακά, σκληρές κακουχίες και κινδύνους. Αρκετά από αυτά τα επεισόδια, όπως διατηρήθηκαν στα Αρχεία του Μεγάλου Ιστορικού, φαίνονται να μην είναι τίποτα άλλο από επαναδιατυπωμένα σε πεζό λόγο τραγούδια που βρέθηκαν στο αρχαίο κινέζικο Βιβλίο των Ωδών3.
Σύμφωνα με τα παραδοσιακά αρχεία, ο Κομφούκιος επέστρεψε στο Λου το 484 π.Χ. και πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του διδάσκοντας, διορθώνοντας το Βιβλίο των Ωδών, το Βιβλίο των Αρχείων και άλλα αρχαία κλασικά έργα, όπως τα Χρονικά της Άνοιξης και του Φθινοπώρου, ή το Χρονικό της Αυλής του Λου. Ο Σίμα Κιάν αποκαλύπτει ότι στα τελευταία χρόνια του ο Κομφούκιος εντρύφησε στο Γι (Yi) —τον διάσημο οδηγό μαντικής, δημοφιλή σήμερα στην Κίνα και τη Δύση. Η παραδοσιακή συσχέτιση του Κομφούκιου με αυτά τα έργα οδήγησε αυτά και άλλα σχετικά κείμενα να τιμώνται ως τα «Κλασικά του Κομφούκιου» και έκανε τον ίδιο τον φιλόσοφο πνευματικό πρόγονο μεταγενέστερων δασκάλων, ιστορικών, ηθικών φιλοσόφων και ακαδημαϊκών της κινεζικής πνευματικής ιστορίας.
Το Βιβλίο X των Αναλέκτων συντέθηκε από προσωπικές παρατηρήσεις για το πώς συμπεριφερόταν ο Κομφούκιος ως στοχαστής, δάσκαλος και αξιωματούχος. Ορισμένοι ισχυρίστηκαν ότι αυτά τα χωρία ήταν αρχικά γενικότερες εντολές για το πώς πρέπει να ντύνεται ένας ευγενής και να συμπεριφέρεται και κατόπιν μετονομάστηκαν ως περιγραφές του Κομφούκιου. Παραδοσιακά, το Βιβλίο X θεωρείται ότι παρέχει ένα ξεκάθαρο πορτραίτο του Κομφούκιου και συνήθως διαβάζεται ως βιογραφικό σκιαγράφημα. Τα παρακάτω χωρία παρέχουν μερικά παραδείγματα.
- «Ο Κομφούκιος, στο σπίτι στο χωριό που γεννήθηκε, ήταν απλός ανεπιτήδευτος στους τρόπους του, ωσάν να μην εμπιστευόταν τον εαυτό του να μιλήσει. Αλλά όταν βρίσκεται στον προγονικό ναό ή στην Αυλή μιλάει πρόθυμα, παρόλο που πάντα επιλέγει τις λέξεις του με προσοχή4.
- »Όταν στην αυλή μιλάει με αξιωματούχους χαμηλότερου βαθμού, είναι φιλικός, αν και ευθύς• όταν μιλάει με αξιωματούχους μεγαλύτερου βαθμού, είναι συγκρατημένος αλλά ακριβής. Όταν ο άρχοντας είναι παρόν είναι επιφυλακτικός, αλλά όχι μουδιασμένος5.
- »Εισερχόμενος στην Είσοδο του Παλατιού φαίνεται να συστέλλει το σώμα του, ως να μην υπάρχει αρκετός χώρος για να χωρέσει. Εάν σταματήσει, δεν πρέπει να είναι ποτέ στη μέση της εισόδου, ούτε μπαίνοντας πατά ποτέ το κατώφλι6.
- »Όταν νηστεύει σε προετοιμασία για θυσία πρέπει να φορά τον Λαμπρό Χιτώνα, και πρέπει να είναι από λινό. Πρέπει να αλλάζει το φαγητό του και το μέρος που συνήθως κάθεται. Δεν εναντιώνεται στο να είναι το ρύζι του επιμελώς καθαρισμένο, ούτε το κρέας του εξαιρετικά λεπτοκομμένο7.
- »Όταν στέλνει έναν αγγελιαφόρο να ρωτήσει κάποιον σε μια άλλη χώρα, υποκλίνεται δύο φορές όταν ξεπροβοδίζει τον αγγελιαφόρο8.
- »Στο κρεβάτι αποφεύγει να πάρει τη στάση νεκρού... Εάν συναντήσει κάποιον σε βαθύ πένθος, πρέπει να υποκλιθεί απέναντι στο άρμα του9».
Χωρία των Αναλέκτων όπως αυτά έκαναν τον Κομφούκιο πρότυπο ευγένειας και προσωπικής ευπρέπειας για αμέτρητες γενιές κινέζων αξιωματούχων.
Μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ., ο Κομφούκιος είχε αναγνωριστεί ως ξεχωριστή προσωπικότητα, ένας σοφός που αγνοήθηκε αλλά θα έπρεπε να είχε αναγνωριστεί και να γίνει βασιλιάς. Στα τέλη του 4ου αιώνα ο Μένκιος λέει για τον Κομφούκιο: «Από την είσοδο του ανθρώπου σ' αυτόν τον κόσμο, δεν υπήρξε μεγαλύτερος άνδρας απ’ τον Κομφούκιο». Και σε δύο χωρία ο Μένκιος υπαινίσσεται ότι ο Κομφούκιος ήταν ένας από τους μεγάλους σοφούς βασιλείς που, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του, έρχονται κάθε πέντε χιλιάδες χρόνια. Επίσης, κατονομάζεται ως δάσκαλος της σοφίας στα κείμενα του Ξουντζί (Xunzi), ενός οπαδού των διδασκαλιών του Κομφούκιου του τρίτου αιώνα π.Χ. Τα κεφάλαια είκοσι οκτώ έως τριάντα του Ξουντζί, τα οποία κάποιοι ισχυρίζονται ότι δεν είναι έργο του Ξουντζί, αλλά συρραφή των μαθητών του, μοιάζουν με εναλλακτική και περιληπτική εκδοχή των Ανάλεκτων.
Ο Κομφούκιος και οι οπαδοί του επίσης ενέπνευσαν αξιοσημείωτη κριτική σε άλλους στοχαστές. Οι συγγραφείς του Ζουανγκτζί (Zhuangzi) απολάμβαναν ιδιαίτερα να παρωδούν τον Κομφούκιο και τις διδασκαλίες που συμβατικά σχετίζονταν μαζί του. Αλλά η φήμη του Κομφούκιου ήταν τόσο μεγάλη, που ακόμα και το Ζουανγκτζί τον θεωρεί κατάλληλο να μεταδώσει τις ταοϊστικές διδασκαλίες.
[Επεξεργασία] Κοινωνία και τελετουργία
Οι διδασκαλίες του Κομφούκιου και οι συζητήσεις και συνδιαλλαγές με τους μαθητές του καταγράφηκαν όπως προαναφέρθηκε στο Ανάλεκτα, μια συλλογή που πιθανώς απέκτησε τη μορφή με την οποία τη γνωρίζουμε σήμερα τον δεύτερο π.Χ. αιώνα. Ενώ ο Κομφούκιος πιστεύει ότι οι άνθρωποι ζουν τη ζωή τους εν μέσω παραμέτρων επακριβώς καθορισμένων από τον Θεό, ισχυρίζεται ότι οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους και ιδιαίτερα για τη συμπεριφορά τους προς τους άλλους. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε την προδιαγεγραμμένη διάρκεια της ζωής μας, αλλά εμείς καθορίζουμε τι θα επιτύχουμε και για ποιο πράγμα θα μας θυμούνται.
Ο Κομφούκιος παρουσίαζε τις διδασκαλίες του ως μαθήματα που προέρχονται από τη μακρινή αρχαιότητα. Ισχυριζόταν ότι ήταν 'διάμεσος και όχι δημιουργός' και ότι κάθε πράξη του αντανακλούσε 'την εμπιστοσύνη και την αγάπη του για τους αρχαίους'10. Ο Κομφούκιος καταδείκνυε ιδιαίτερα τις παραδόσεις που είχαν δημιουργηθεί κατά τη διάρκεια της ακμής της βασιλείας του Ζ(χ)ου (Zhou) -περίπου στο πρώτο μισό της πρώτης χιλιετίας π.Χ. Αυτού του είδους οι νομιμοποιήσεις των απόψεων κάποιου ίσως ήταν ήδη συνηθισμένες την εποχή που έζησε ο φιλόσοφος. Οπωσδήποτε, ο ισχυρισμός του ότι υπήρχαν αρχαίες παραδόσεις για την ιδεολογία του άσκησε τρομακτική επιρροή στους μεταγενέστερους στοχαστές, πολλοί από τους οποίους μιμήθηκαν τον τρόπο του. Όμως δε θα πρέπει να θεωρούμε ότι τα Ανάλεκτα περιέχουν αρχαιότερες απόψεις. Τα περισσότερα από αυτά που δίδαξε ο Κομφούκιος φαίνεται πως ήταν αυθεντικά και αντιπροσώπευαν μια ριζική απομάκρυνση από τις ιδέες και τις πρακτικές των ημερών του.
Ο Κομφούκιος επίσης ισχυριζόταν ότι απολάμβανε μια ιδιαίτερη και προνομιούχα σχέση με τον Θεό και ότι, μέχρι την ηλικία των πενήντα, είχε κατανοήσει ότι ο Θεός διεύθυνε τον ίδιο και την ανθρωπότητα 11. Ο Κομφούκιος επίσης καθοδηγούσε σχολαστικά τους οπαδούς του μην παραμελούν τις προσφορές στον Θεό12. Κάποιοι ερευνητές έχουν διακρίνει μια αντίφαση ανάμεσα στην ευλάβεια του Κομφούκιου απέναντι στον Θεό και στον υποτιθέμενο σκεπτικισμό του αναφορικά με την ύπαρξη 'των πνευμάτων'13. Ωστόσο, τα χωρία των Αναλέκτων που αποκαλύπτουν την στάση του Κομφούκιου απέναντι στις πνευματικές δυνάμεις (3.12, 6.20, και 11.11) δεν υποδεικνύουν ότι ήταν σκεπτικιστής. Αντίθετα δείχνουν ότι ο Κομφούκιος τιμούσε και σεβόταν τα πνεύματα, πίστευε ότι θα έπρεπε να λατρεύονται με απόλυτη ειλικρίνεια και δίδασκε ότι το να υπηρετείς τα πνεύματα αποτελούσε μια πολύ πιο δύσκολη και πολύπλοκη υπόθεση από το να υπηρετείς απλούς θνητούς.
Η κοινωνική φιλοσοφία του Κομφούκιου περιστρέφεται κυρίως γύρω από την έννοια του ρεν (ren), της 'ευσπλαχνίας' ή 'αγάπης προς αλλήλους'. Η καλλιέργεια και η εφαρμογή αυτού του είδους της έγνοιας για τους άλλους συνεπαγόταν την υποτίμηση του εαυτού. Αυτό σήμαινε ότι θα έπρεπε να αποφεύγεται ο επιτήδειος λόγος ή οι κολακευτικοί τρόποι που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν μια λανθασμένη εντύπωση και να οδηγήσουν στην αυτοπροβολή14. Εκείνοι που καλλιεργούν το ρεν είναι, «απλοί στους τρόπους και αργοί στους λόγους»15. Για τον Κομφούκιο, αυτού του είδους το ενδιαφέρον για τους άλλους επιδεικνύεται μέσω της εφαρμογής των τύπων του Χρυσού Κανόνα: «Ό,τι δεν επιθυμείς για τον εαυτό σου, μην το κάνεις στους άλλους», «Αφού εσύ ο ίδιος επιθυμείς να στέκεσαι, τότε βοήθα και άλλους να το κατορθώσουν. Αφού εσύ ο ίδιος επιθυμείς επιτυχία, τότε βοήθα και άλλους να την επιτύχουν»16. Θεωρεί την αφοσίωση στους γονείς και στους γέροντες συγγενείς ως τον πλέον θεμελιώδη τρόπο προαγωγής των συμφερόντων των άλλων πριν των προσωπικών και διδάσκει ότι τέτοιος αλτρουϊσμός μπορεί να επιτευχθεί μόνο από όσους έχουν μάθει την αυτοπειθαρχία.
Η εκμάθηση της αυτοσυγκράτησης περιλαμβάνει τη μελέτη και τον έλεγχο του λι (li), τους τελετουργικούς τύπους και κανόνες της ευπρέπειας μέσω των οποίων κάποιος εκφράζει σεβασμό για τους ανωτέρους και ορίζει τον ρόλο του στην κοινωνία με τέτοιον τρόπο, ώστε ο ίδιος να είναι άξιος σεβασμού και θαυμασμού. Το ενδιαφέρον για ευπρέπεια θα πρέπει καθορίζει οτιδήποτε κάποιος λέει ή κάνει: «Μην κοιτάς τίποτα αντίθετο από το τελετουργικό, μην ακούς τίποτα αντίθετο από το τελετουργικό, μην λες τίποτα σε αντίθεση με το τελετουργικό, μην κάνεις ούτε βήμα σε αντίθεση με το τελετουργικό17».
Η υπακοή στο τελετουργικό δε σημαίνει, ωστόσο, καταπίεση των επιθυμιών αλλά εκμάθηση του τρόπου εναρμόνισης των επιθυμιών του ατόμου με τις ανάγκες της οικογένειάς του και της κοινότητας. Ο Κομφούκιος και πολλοί από τους οπαδούς του διδάσκουν ότι μέσω της εμπειρίας των επιθυμιών μαθαίνουμε την αξία των κοινωνικών περιορισμών που καθιστούν μια οργανωμένη κοινωνία εφικτή18. Ούτε η έμφαση του Κομφούκιου στο τελετουργικό σημαίνει ότι ήταν σχολαστικός τυπολάτρης, που πίστευε ότι οι λατρευτικές ιεροτελεστίες και οι κοινωνικές συναλλαγές έπρεπε να εφαρμόζονται σωστά με οποιοδήποτε κόστος. Αντίθετα, δίδασκε ότι εάν κάποιος δεν κατείχε μια βαθιά αίσθηση της ευημερίας και των αναγκών των άλλων, οι τελετές του δε σήμαιναν τίποτα19. Εξίσου σημαντική ήταν η επιμονή του Κομφούκιου να μη θεωρούνται οι ιεροτελεστίες απλά τυπικά, αλλά να εφαρμόζονται με απόλυτη αφοσίωση και ειλικρίνεια. «Θυσίαζε [ο Κομφούκιος] στους νεκρούς ως να ήταν παρόντες. Θυσίαζε στα πνεύματα ως να ήταν τα πνεύματα παρόντα. Ο Δάσκαλος είπε, 'Θεωρώ το να μην είμαι παρών στη θυσία ως θυσία μη γενόμενη'»20.
Ενώ το τελετουργικό τυπικό συχνά είχε να κάνει με τις στενές σχέσεις της οικογένειας και της φυλής, το ρεν, έπρεπε να εφαρμόζεται ευρέως και περιείχε πληροφορίες για τις αλληλεπιδράσεις του ατόμου με όλους τους ανθρώπους. Ο Κομφούκιος προειδοποιεί τους κατέχοντες δύναμη ότι δεν θα πρέπει να καταδυναστεύουν ούτε να θεωρούν δεδομένους ακόμα και τους ταπεινότερους υπηκόους τους. «Μπορείς να αποστερήσεις τους Τρεις Στρατούς από τον διοικητή τους, αλλά δεν μπορείς να στερήσεις τον ταπεινότερο χωρικό από την γνώμη του»21. Ο Κομφούκιος θεωρεί την αγάπη προς αλλήλους ως κάλεσμα και αποστολή, για την οποία κάποιος θα πρέπει να είναι έτοιμος να πεθάνει22.
[Επεξεργασία] Η πολιτική φιλοσοφία του Κομφούκιου
Η πολιτική φιλοσοφία του Κομφούκιου εδράζεται επίσης στην πίστη του ότι ένας ηγέτης θα πρέπει να διδάσκεται αυτοπειθαρχία, θα πρέπει να κυβερνά τους υπηκόους του σύμφωνα με το παράδειγμά του, και θα πρέπει να τους συμπεριφέρεται με αγάπη και ενδιαφέρον. «Εάν οι άνθρωποι καθοδηγούνται από νόμους, και η σταθερότητα ανάμεσά τους επιβάλλεται με τιμωρίες, θα προσπαθήσουν να γλιτώσουν την τιμωρία χωρίς ίχνος ντροπής. Εάν καθοδηγούνται από την αρετή, και η σταθερότητα ανάμεσά τους επιβάλλεται μέσω της εφαρμογής της τελετουργικής ευπρέπειας, θα έχουν την αίσθηση της ντροπής και θα σε ακολουθούν με συγκατάβαση»23. Είναι φανερό, ωστόσο, ότι στην εποχή του οι υπέρμαχοι περισσότερο νομικίστικων μεθόδων κέρδιζαν έδαφος στην κυβερνούσα ελίτ. Γι' αυτό η προειδοποίηση του Κομφούκιου για τις άσχημες συνέπειες της εφαρμογής νομικών κωδίκων δεν θα πρέπει να ερμηνευτεί ως προσπάθεια να εμποδιστεί η υιοθέτησή τους, αλλά ως επισήμανση για το γεγονός ότι οι ιδέες του περί της ηθικής επίδρασης του ηγέτη δεν αποδείχθηκαν δημοφιλείς.
Περισσότερο ανησυχούσε τον Κομφούκιο η αντίληψή του ότι οι πολιτικοί θεσμοί της εποχής του είχαν καταρρεύσει εντελώς. Απέδιδε αυτή την κατάρρευση στο γεγονός ότι αυτοί που ασκούσαν την εξουσία καθώς και εκείνοι που κατείχαν υπεξούσιες θέσεις το έκαναν αξιώνοντας τίτλους για τους οποίους δεν ήταν άξιοι. Όταν ρωτήθηκε από έναν ηγέτη του μεγάλου κράτους του Κι (Qi), γειτονικό του Λου στη χερσόνησο Σαντόνγκ, για τις αρχές της καλής διακυβέρνησης, ο Κομφούκιος αναφέρεται ότι απάντησε: «Η καλή διακυβέρνηση συνίσταται στο ο ηγέτης να είναι ηγέτης, ο υπουργός να είναι υπουργός, ο πατέρας να είναι πατέρας, και ο γιος να είναι γιος»24. «Εάν αξιώνω για τον εαυτό μου έναν τίτλο και επιχειρώ να συμμετάσχω στις διάφορες ιεραρχικές σχέσεις στις οποίες θα εμπλακώ σύμφωνα μ’ αυτόν τον τίτλο, τότε θα πρέπει να δρω σύμφωνα με το νόημα αυτού του τίτλου που αξιώνομαι για τον εαυτό μου». Η ανάλυση του Κομφούκιου για την έλλειψη σύνδεσης μεταξύ των πραγματικοτήτων και των ονομάτων τους και για την ανάγκη να διορθωθούν τέτοιες περιπτώσεις συνήθως αναφέρεται ως η θεωρία του Κομφούκιου για το ζενγκμίνγκ (zhengming), που μεταφράζεται συνήθως ως 'διόρθωση'.
Σε άλλο σημείο στα Ανάλεκτα ο Κομφούκιος λέει στον μαθητή του Ζιλού (Zilu) ότι το πρώτο πράγμα που θα έκανε εάν αναλάμβανε τη διοίκηση ενός κράτους, είναι η διόρθωση25. Ο Ξουνζί (Xunzi) συνέταξε μια ολόκληρη πραγματεία με τον τίτλο Zhengming. Αλλά για τον Ξουνζί ο όρος αναφερόταν στην ορθή χρήση της γλώσσας και στο πώς θα έπρεπε κάποιος να εφευρίσκει νέους όρους κατάλληλους για την εποχή. Για τον Κομφούκιο η διόρθωση δεν αναφέρεται στη 'διόρθωση των ονομάτων' (έτσι μεταφράζεται συνήθως ο όρος από τους ειδικούς των Αναλέκτων), αλλά στη διόρθωση της συμπεριφοράς των ανθρώπων ώστε να ανταποκρίνεται επακριβώς στην γλώσσα με την οποία προσδιορίζουν και περιγράφουν τον εαυτό τους. Ο Κομφούκιος πίστευε ότι μια τέτοιου είδους διόρθωση έπρεπε να ξεκινήσει από την κορυφή της κυβέρνησης, επειδή από εκεί πηγάζει η ασυμφωνία μεταξύ ονομάτων και πραγματικοτήτων. Εάν η συμπεριφορά του ηγέτη διορθωθεί τότε οι άνθρωποι κάτω απ’ αυτόν θα ακολουθήσουν ανάλογα. Σε μια συζήτηση με τον Τζι Κανγκτζί (Ji Kangzi), που είχε σφετεριστεί την εξουσία στο Λου, ο Κομφούκιος συμβούλεψε: «Εάν η επιθυμία σου είναι για καλό, οι άνθρωποι θα είναι καλοί. Ο ηθικός χαρακτήρας του ηγέτη είναι ο άνεμος• ο ηθικός χαρακτήρας των υποτελών του είναι το χορτάρι. Όταν ο άνεμος φυσά, το χορτάρι λυγίζει»26.
Για τον Κομφούκιο, αυτό που χαρακτήριζε την ηγεσία ήταν η κατοχή του ντε (de) ή της 'αρετής'. Κατανοούμενη ως ένα είδος ηθικής δύναμης που επιτρέπει σε κάποιον να νικήσει κάποιον άλλο, χωρίς να καταφύγει στη σωματική δύναμη, αυτή η 'αρετή' καθιστούσε τον ηγέτη ικανό να διατηρήσει την τάξη στο κράτος του χωρίς να προβληματίζεται, βασιζόμενος σε πιστούς και αποτελεσματικούς αντιπροσώπους. Ο Κομφούκιος ισχυριζόταν ότι: «Αυτός που κυβερνά χρησιμοποιώντας την αρετή του μοιάζει, για να χρησιμοποιήσω μια αναλογία, σαν τον πολικό αστέρα. Παραμένει στη θέση του ενώ όλα τα μικρότερα αστέρια του υποβάλλουν τα σέβη τους»27. Ο δρόμος για να διατηρηθεί και να καλλιεργηθεί μια τέτοια βασιλική 'αρετή' περνούσε από την εφαρμογή και την θεσμοθέτηση του λι (li) ή των 'τελετουργιών' – των τελετών που καθόριζαν και σηματοδοτούσαν τη ζωή των αρχαίων Κινέζων αριστοκρατών. Αυτές οι τελετές αφορούσαν στις θυσιαστικές ιεροτελεστίες που εκτελούνταν στους προγονικούς ναούς για να εκφράσουν ταπεινότητα και ευγνωμοσύνη• τις τελετές τιμαριοδοσίας, προπόσεων και ανταλλαγής δώρων που έδεναν την αριστοκρατία σε ένα περίπλοκο δίκτυο καθηκόντων και υποχρεώσεων• επίσης, τις πράξεις ευγένειας και ευπρέπειας –όπως υποχωρήσεις– που ταυτοποιούσαν τους εκτελεστές τους ως ευγενείς. Ο Χέρμπερτ Φίνγκαρετ (Herbert Fingarette) ισχυρίζεται ότι η τέλεση τέτοιου είδους τελετουργιών, όταν γίνεται σωστά και ειλικρινά, περικλείει μια 'μαγική' ποιότητα που θεμελιώνει την δραστικότητα της βασιλικής 'αρετής' στην επίτευξη των στόχων του ηγέτη28.
[Επεξεργασία] Κομφούκιος και Εκπαίδευση
Σφραγίδα της σκέψης του Κομφούκιου είναι η έμφασή του στην εκπαίδευση και τη μελέτη. Υποτιμά εκείνους που επαφίενται στην φυσική κατανόηση ή τη διαίσθηση και ισχυρίζεται ότι η μόνη πραγματική κατανόηση ενός θέματος προέρχεται από μακρά και προσεκτική μελέτη. Μελέτη, για τον Κομφούκιο, σημαίνει εύρεση ενός καλού δασκάλου, εμβάθυνση και μίμηση των λόγων και των πράξεών του. Ένας καλός δάσκαλος είναι κάποιος μεγαλύτερος σε ηλικία, εξοικειωμένος με τους τρόπους του παρελθόντος και τις πρακτικές των αρχαίων29. Ενώ μερικές φορές προειδοποιεί ενάντια στις υπερβολές στον διαλογισμό και την περισυλλογή, η θέση του Κομφούκιου φαίνεται να είναι στο μέσον μεταξύ μελέτης και διαλογισμού. «Αυτός που μαθαίνει, αλλά δεν σκέφτεται, είναι χαμένος. Αυτός που σκέφτεται αλλά δεν μαθαίνει βρίσκεται σε μεγάλο κίνδυνο»30. Ο ίδιος ο Κομφούκιος θεωρείται απ’ την παράδοση ότι δίδαξε τρεις χιλιάδες μαθητές, παρόλο που μόνο εβδομήντα λέγεται ότι πραγματικά κατείχαν τις τέχνες που αγαπούσε. Ο Κομφούκιος ήταν πρόθυμος να διδάξει οποιονδήποτε, οποιασδήποτε κοινωνικής τάξης, αρκεί να ήταν πρόθυμος και ακούραστος. Δίδαξε στους μαθητές του ηθική, ορθό λόγο, διοίκηση και καλές τέχνες. Έδινε επίσης έμφαση στις 'Έξι Τέχνες' – τελετουργία, μουσική, τοξοβολία, αρματοδρομία, καλλιγραφία και αριθμητική. Είναι επίσης φανερό ότι θεωρούσε την ηθική ως το σημαντικότερο εκπαιδευτικό αντικείμενο. Οι παιδαγωγικές μέθοδοι του Κομφούκιου είναι εντυπωσιακές. Δεν συζητά ποτέ σε βάθος ένα θέμα. Αντίθετα προτείνει ερωτήματα, μνημονεύει χωρία από τους κλασικούς ή χρησιμοποιεί εύστοχες αναλογίες και περιμένει από τους μαθητές του να καταλήξουν στις σωστές απαντήσεις. «Μόνο καθοδηγώ τους πρόθυμους και διαφωτίζω τους ένθερμους. Εάν παρουσιάσω την μία γωνία και ένας μαθητής δεν μπορεί να επιστρέψει με τις άλλες τρεις, δε συνεχίζω το μάθημα»31.
Ο σκοπός του Κομφούκιου είναι να δημιουργήσει ευγενείς που φέρονται με χάρη, μιλούν σωστά και επιδεικνύουν ακεραιότητα σε όλα τα πράγματα. Η έντονη αποστροφή του για τους δουλοπρεπείς 'μικροπρεπείς', των οποίων τα έξυπνα λόγια και οι κραυγαλέοι τρόποι κέρδιζαν το ακροατήριο, αντανακλάται σε πολλά χωρία των Αναλέκτων. Ο διδάσκαλος έζησε σε μια εποχή που οι αξίες είχαν καταπέσει. Οι πράξεις και οι συμπεριφορές δεν ανταποκρίνονταν πλέον στο αρχικό τους νόημα. «Οι ηγέτες δεν κυβερνούν και οι υποτελείς δεν υπηρετούν», παρατηρεί32. Αυτό σημαίνει ότι οι λέξεις και οι τίτλοι δεν σημαίνουν πια αυτό που σήμαιναν κάποτε. Η ηθική εκπαίδευση είναι σημαντική για τον Κομφούκιο, γιατί αποτελεί το μέσον με το οποίο κάποιος μπορεί να διορθώσει αυτή την κατάσταση και να επαναφέρει το νόημα στη γλώσσα και στις αξίες της κοινωνίας. Πιστεύει ότι τα πιο σημαντικά μαθήματα, για να αποκτηθεί μια τέτοια ηθική εκπαίδευση, βρίσκονται στο Βιβλίο των Ωδών, επειδή πολλά από τα ποιήματά του είναι και όμορφα και καλά. Για αυτόν τον λόγο, τα Ανάλεκτα είναι μια σημαντική πηγή για την κατανόηση του Κομφούκιου, ενός διδάσκαλου που επηρέασε με τη σκέψη του ένα σημαντικό κομμάτι της ανθρωπότητας σε ό,τι αφορά στην ηθική εκπαίδευση των ανθρώπων, όπως και στην αναμόρφωση της κοινωνίας της εποχής του.
[Επεξεργασία] Σημειώσεις - παραπομπές
- 1: Mark A. Kishlansky, ed., 1995, Sources of World History, Volume I, New York, HarperCollins CollegePublishers, 88-91.
- 2: Μένκιος, Τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου κεφ. 6 παρ. 2.
- 3: Η κινεζική λογοτεχνία ξεκινά ουσιαστικά με το Σι Τζινγκ (ShiJing) (Βιβλίο των Ωδών), μια ανθολογία ωδών, ποιημάτων και ύμνων. Περιλαμβάνει 311 ποιήματα (6 χωρίς κείμενο) που χρονολογούνται από την εποχή της δυναστείας Ζ(χ)ου (1027-771 π.Χ.). Γεωγραφικά, τα ποιήματα συλλέχθηκαν από την περιοχή της κεντρικής Κίνας και της Κοιλάδας Χουανγκ Χε (Κίτρινος ποταμός) της βόρειας Κίνας, όπου ξεκίνησε και άνθησε ο κινεζικός πολιτισμός. Η συλλογή διαιρείται σε τέσσερις κύριους τομείς: 1. Γκουό Φενγκ (GuoFeng) - ή Μαθήματα από τις Πολιτείες και περιλαμβάνει ποιήματα ή πατραδοσιακά τραγούδια συνηθισμένων ανθρώπων. 2. Ξιάο Γιά (XiaoYa) - Ελλάσσονες Ωδές του Βασιλείου και περιλαμβάνει ποιήματα η τραγούδια για τη ζωή της αριστοκρατίας. 3. Ντα Για (DaYa) - Μείζονες Ωδές του Βασιλείου και περιλαμβάνει ποιήματα ή τραγούδια για τους κυβερνήτες και τη ζωή τους. 4. Σονγκ (Song) - Ωδές του Ναού και του Βωμού και περιλαμβάνει ύμνους γραμμένους για τις θρησκευτιικές τελετουργίες της αυλής. (Βλ. Lynn, Richard John - Bailey, Roger B., 1984).
- 4: Ανάλεκτα στο Confucius, 1997, Lun yu,(μτφρ. Simon Leys), New York, W.W. Norton 10.1.
- 5: στο ίδιο 10.2.
- 6: στο ίδιο 10.4.
- 7: στο ίδιο 10.7 και 10.8.
- 8: στο ίδιο 10.15.
- 9: στο ίδιο 10.24 και 10.25.
- 10: στο ίδιο 7.1.
- 11: στο ίδιο 2.4.
- 12: στο ίδιο 3.13
- 13: Ditmanson, Peter "Society and the Supernatural in Song China (review)", China Review International - Volume 9, Number 2, Fall 2002, 397-402, University of Hawai'i Press.
- 14: Ανάλεκτα ό.π. 1.3.
- 15: στο ίδιο 13.27.
- 16: στο ίδιο 12.2 και 6.30.
- 17: στο ίδιο 12.1
- 18: στο ίδιο 2.4.
- 19: Βλ. Fingarette, H., 1972, The Secular as Sacred, Harper, 14-18 και Ανάλεκτα 3.3.
- 20: Βλ. Ανάλεκτα, όπ. 3.12.
- 21: στο ίδιο 9.26.
- 22: στο ίδιο 15.9.
- 23: στο ίδιο 2.3. βλ. επίσης 13.6.
- 24: στο ίδιο 12.11.
- 25: στο ίδιο 13.3.
- 26: στο ίδιο 12.19.
- 27: στο ίδιο 2.1.
- 28: Βλ. Fingarette, ό.π. 11 και 12.
- 29: Βλ. Ανάλεκτα ό.π. 7.22.
- 30: στο ίδιο 2.15.
- 31: στο ίδιο 7.8.
- 32: στο ίδιο 12.11. Πρβλ. επίσης 13.3)
[Επεξεργασία] Βιβλιογραφία
- Confucius, 1997, Lun yu, (Ανάλεκτα), (μτφρ. Simon Leys), New York, W.W. Norton.
- Brooks, E. & A., 1998, The Original Analects, New York, Columbia University Press.
- Beasley W.G. and Pulleyblank E.G., 1961, Historians of China and Japan, New York, Oxford University Press.
- Ditmanson, Peter "Society and the Supernatural in Song China (review)", China Review International - Volume 9, Number 2, Fall 2002, 397-402, University of Hawai'i Press
- Fingarette, H., 1972, The Secular as Sacred, Harper.
- Kishlansky, Mark A. ed., 1995, Sources of World History, Volume I, New York, HarperCollins CollegePublishers.
- Knoblock, J., 1988, 1990, 1994, Xunzi: A Translation and Study of the Complete Works, (Three Volumes), Stanford University Press.
- Lynn, Richard John - Bailey, Roger B., 1984, Guide to Chinese poetry and drama, Boston, Mass. : G.K. Hall.
[Επεξεργασία] Δικτυακοί τόποι
- Πολύγλωσσος δικτυακός τόπος για τον Κομφούκιο και τα Ανάλεκτα
- Ο Κομφούκιος στη δικτυακή εγκυκλοπαίδεια φιλοσοφίας του Stanford
- Τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου (Project Gutenberg release of James Legge's Translation)
- Λουνγιού (Lunyu) στην Κινεζική γλώσσα και μτφρ. James Legge (αγγλ), D.C. Lau (αγγλ.) και Séraphin Couvreur (γαλλ.).
- 孔子世系 (Γενεαλογία του Κομφούκιου) (κιν.)
- Βίος του Κομφούκιου και επιλογές από τα Ανάλεκτα
- Το Βιβλίο των Ωδών - Dr. Robert Churchill, Creighton University
- Η Οικογένεια Κονγκ
- 《論語》白文 Ανάλεκτα (κινεζικά), Shum Miao Ken