Άρτα
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
![]() |
|
---|---|
|
|
Γεωγραφικό Διαμέρισμα | Ήπειρος |
Περιφέρεια | Ηπείρου |
Νομός | Άρτας |
Αρ. Δημ. Διαμερισμάτων | 4 |
Επίσημος πληθυσμός | 19.435 2001 |
Έκταση | 48,29 km² |
Ταχυδρομικός κωδικός | 47100 |
Τηλεφωνικός Κωδικός | 26810 |
Δήμαρχος | Παναγιώτης Οικονομίδης |
Δικτυακός τόπος | http://www.arta.gr |
Η Άρτα είναι η πρωτεύουσα του νομού Άρτας. Η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ηπείρου μετά τα Γιάννενα με πληθυσμό 19.435 κατοίκους (απογραφή 2001). Στην είσοδο της πόλης βρίσκεται το φημισμένο γεφύρι της Άρτας, γνωστό από το ομώνυμο δημοτικό ποίημα. Η ευρύτερη περιοχή της Άρτας είναι γνωστή για την καλλιέργεια εσπεριδοειδών.
Η Αρτα, πρωτεύουσα του Νομού Αρτας, είναι χτισμένη στην ίδια θέση που κατά την αρχαιότητα υπήρχε μια από τις σημαντικότερες πόλεις της Ελλάδας, η Αμβρακία .
Πίνακας περιεχομένων |
[Επεξεργασία] Ιστορία
Δεν γνωρίζουμε ποιοί πρωτόχτισαν την Αμβρακία. Πάντως αρχαίοι συγγραφείς αποκαλούν την περιοχή της Αμβρακίας Δρυοπίδα. Οι σχετικοί με τους οικιστές της Αμβρακίας μύθοι προδίδουν πρόθεση προβολής δικαιωμάτων στην περιοχή.
Η Αμβρακία δεν έλαβε μέρος στον Τρωικό πόλεμο. Πιθανότατα είχε κατακτηθεί από τους Δωριείς, ενώ ο Τρωικός ήταν πόλεμος των Αχαιών. Οι Δωριείς έφτιαξαν τον στόλο τους στο μοιχό του Αμβρακικού κόλπου, με την ξυλεία απ' τα πλούσια δάση της περιοχής της Αμβρακίας.
Το τοπωνύμιο Αμβρακία οφείλεται κατά την μυθολογία στον Αμβρακία , γιο του Θεσπρωτού ή στην Αμβρακία, θυγατέρα του Μελανέα των Δρυόπων ή του Αυγείου της Ηλιδας ή του Φόρβαντα γιου του Ηλιου. Υπάρχει όμως και η άποψη πως το τοπωνύμιο ανταποκρίνεται στη εδαφομορφολογία της θέσης της Αμβρακίας, δηλαδή θέσης που από δω κι απ' εκεί (αμφί) έχει βραχώδεις ακτές (όχθες).
Το 625 π.Χ. εγκαταστάθηκαν στην Αμβρακία οι Κορίνθιοι - καλεσμένοι ίσως από τους παλιούς κατοίκους - με αρχηγό τους τον Γόργο, νόθο γιο του Κυψέλου, του τυράννου της Κορίνθου. Η Αμβρακία με τους Κορίνθιους πια, γνώρισε μεγάλη οικονομική ακμή και στρατιωτικοναυτική ισχύ όπως προκύπτει από τα αρχαία κείμενα και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Κατά τους Περσικούς πολέμους έλαβε μέρος με εφτά πλοία στη ναυμαχία της Σαλαμίνας και με πεντακόσιους οπλίτες στη μάχη των Πλαταιών.
Από το 625 π.Χ μέχρι την εποχή του Πύρρου, η Αμβρακία είχε κατά περιόδους τυραννικό, ολιγαρχικό - τιμοκρατικό ή δημοκρατικό πολίτευμα. Κατά μία άποψη, στην Αμβρακία δημιουργήθηκε το πρώτο δημοκρατικό καθεστώς μερικές δεκαετίες πριν απ' την δημοκρατία της Αθήνας.
Η Αμβρακία είχε ένα από τα τελειότερα πολεοδομικά συστήματα της αρχαιότητας, ονομαστά δε ήταν τα γυναικεία αμβρακιώτικα υποδήματα, γνωστά σ' όλη την Ελλάδα με το όνομα Αμβρακίδες. Το 295 π.Χ. η Αμβρακία παραχωρήθηκε από τους Μακεδόνες στον Ηπειρώτη Πύρρο. Ο Πύρρος την έκανε πρωτεύουσα του Κράτους του κι απ΄αυτή εξορμούσε για τη λοιπή Ελλάδα και την Ιταλία. Ο Πύρρος γέμισε την Αμβρακία με μεγάλες οικοδομές, ναούς, αγάλματα,ζωγραφικούς πίνακες κλπ.
Το 189π.Χ. κατέλαβαν την Αμβρακία οι Ρωμαίοι, ύστερα από σθεναρή αντίστασή της. Οι Ρωμαίοι την απογύμνωσαν από όλα της τα καλλιτεχνήματα, αργότερα δε (μετά το 31 π.Χ.) και από τον πληθυσμό της, που τον εγκατέστησαν στη Νικόπολη. Στην Αμβρακία έμεινε μικρός αριθμός κατοίκων.
Από την Αμβρακία διασώθηκαν ελάχιστα μνημεία, αρκετά όμως έργα τέχνης:
α) Στον δρόμο ενός ταφικού περιβόλου, στην ανατολική πλευρά της Ιερά Οδού της Αμβρακίας, διασώθηκε μια σημαντικότατη - για το είδος και τον τρόπο γραφής- επιγραφή του 6ου π.Χ.,
β) Δίπλα στο σημερινό ναό του Αγ. Κωνσταντίνου αποκαλύφθηκε ένα θεατράκι - ίσως το μικρό θέατρο που μνημονεύει ο Διονύσιος Αλικαρνασσέας - με την ορχήστρα του και τέσσερις σειρές κερκίδων,
γ) Κοντά στην πλατεία Κιλκίς διασώθηκε τμήμα του μεγάλου ναού του Πύθιου Απόλλωνα Σωτήρα - το μέχρι την ευθυντηρία τμήμα - διαστάσεων 20,75Χ44μ. Εκεί βρέθηκε και ανεπίγραφη στήλη με κείμενο συνθήκης καθορισμού ορίων μεταξύ Αμβρακίας και Χαράδρου,
δ) Διασώθηκαν τμήματα του αρχαίου τείχους, που δείχνουν πως το τείχος ήταν επιβλητικό και επιμελημένης κατασκευής . Στο βορειοανατολικό τμήμα του επιχτίστηκε αργότερα το βυζαντινό κάστρο (13ος αιώνας) που είναι από τα ωραιότερα ελληνικά κάστρα και διασώζεται, με επισκευές των Τούρκων, σε άριστη κατάσταση,
ε) Στα μουσεία της Αρτας, των Ιωαννίνων, της Αθήνας, της Ρώμης, του Λονδίνου, υπάρχουν αγάλματα, επιγραφές, κοσμήματα, νομίσματα, αγγεία, ειδώλια κ.λ.π. προερχόμενα από την Αμβρακία.
[Επεξεργασία] Εκκλησίες
[Επεξεργασία] Παρηγορήτισσα
[Επεξεργασία] Γενικά
Η "αρχόντισσα" της Άρτας δεσπόζει, επιβλητική, στη δυτική πλαγιά του λόφου Περάνθης. Ιδρύθηκε το 1285 από τον Νικηφόρο Α Κομνηνό Δούκα. Κτίσθηκε σε 2 φάσεις:
- αρχικά, άρχισε να κατασκευάζεται μικρότερος ναός από τον Δεσπότη Μιχαήλ Β και τη σύζυγό του Θεοδώρα, άγνωστου σχήματος, του οποίου την τύχη δεν γνωρίζουμε.
- ο γιος του Μιχαήλ και η σύζυγός του Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή, άλλαξαν τα σχέδια και δημιούργησαν το σημερινό μνημείο, προσπαθώντας να φτιάξουν έναν ναό αντάξιο μιας πρωτεύουσας σε αίγλη.
[Επεξεργασία] Στο προαύλιο
Από την μεγάλη σταυροπηγιακή μονή σήμερα σώζονται:
- Ο ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου
- Η επιμελημένης τοιχοδομής Τράπεζα της μονής
- 16 κελιά χτισμένα ακανόνιστα με λίθους από κτίρια της αρχαίας Αμβρακίας.
- Στην ΝΔ πλευρά του μνημείου, ανασκάφηκε παλαιότερος ναΐσκος καθώς και οι συλημένοι κιβωτιόσχημοι τάφοι του.
[Επεξεργασία] Το εξωτερικό του ναού
Οι εξωτερικές διαστάσεις του ναού είναι πραγματικά εντυπωσιακές: Μήκος Δ. πλευράς 22,10μ, μήκος πλάγιων πλευρών 20,27μ, ύψος 20,28μ, εξωτερική διάμετρος τρούλου 7,58μ, ύψος τρούλου 3,50 μ. Στην τοιχοδόμηση διακρίνονται 3 ζώνες:
- Η πιο χαμηλή είναι ακανόνιστα χτισμένη και αδιακόσμητη, γιατί καλυπτόταν από στοά μέχρι το 1865 όπως μαρτυρούν οι 12 παραστάδες που σώζονται.
- Οι άλλες δύο ζώνες είναι κτισμένες κατά το ισόδομο πλινθοπερίβλητο σύστημα.
Τα δίλοβα παράθυρα με τους κιονίσκους και η κεραμική διακόσμηση δίνει στο μνημείο όψη Ιταλικού Αναγεννησιακού Μεγάρου. Εντυπωσιακή είναι η οροφή με τους 5 πλίνθινους τρούλους και τον ουρανίσκο στο μπροστά μέρος της στέγης, που στηρίζεται σε 8 μαρμάρινους κιονίσκους και δίνει την αίσθηση ότι αιωρείται. Κεραμοπλαστική διακόσμηση;
- στα πάνω παράθυρα υπάρχει ζωφόρος, που απαρτίζεται από πλακάκια από λευκό λίθο και ψημένο πηλό που συνδέονται διαγώνια,
- στις κόγχες της ανατολικής πλευράς εντυπωσιάζει η πλουσιότατη κεραμοπλαστική διακόσμηση (μαίανδροι, ζωφόροι με ρόμβους, τυφλές αψίδες κ.α.)
[Επεξεργασία] Το εσωτερικό του ναού
Οι πολλές φθορές συντέλεσαν στο να χάσει ο ναός μεγάλο μέρος της εσωτερικής του αίγλης και της λαμπρότητάς του. Ο νάρθηκας καλύπτεται από τέσσερα σταυροθόλια και από μια ασπίδα στην μέση. Επικοινωνεί με τον ναό και τα παρεκκλήσια με 5 θύρες. Τα δύο παρεκκλήσια στεγάζονται με σταυροθόλια και φέρουν κεραμοπλαστική διακόσμηση στους τοίχους, που τα ξεχωρίζει από τον υπόλοιπο ναό. Αυτό συνηγορεί με την άποψη ότι προϋπήρχε ναός μικρότερων διαστάσεως στην θέση αυτή, οι τοίχοι των παρεκκλησιών πρέπει να αποτελούσαν τις εξωτερικές πλευρές του ναού αυτού. Πάνω από τα παρεκκλήσια και τον νάρθηκα υπάρχει γυναικωνίτης, που καλύπτεται στις γωνίες από τους 4 τρούλους, ενώ στο υπόλοιπο μέρος με ασπίδες και σταυροθόλια. Ο γυναικωνίτης επικοινωνεί με τον υπόλοιπο ναό με 3 μεγάλα δίλοβα παράθυρα.
[Επεξεργασία] Σύστημα στήριξης του κεντρικού τρούλου
Το σύστημα στήριγμα του κεντρικού τρούλου της Παρηγορήτισσας είναι πραγματικά πρωτότυπος και τολμηρότατος, εντυπωσιάζει τον επισκέπτη και κάνει τον ναό μοναδικό στον κόσμο. Το σχέδιο είναι το εξής:
- Σε κάθε γωνία του κεντρικού τετράγωνου χώρου τοποθέτησε από ένα ζευγάρι παραστάδες.
- Πάνω σε αυτές τις παραστάδες τοποθέτησε οριζόντιους προβόλους μπηγμένους στους πλάγιους τοίχους, που αφήνουν ελεύθερο τον χώρο.
- Στις νέες αυτές προβολές τοποθετήθηκε δεύτερος όροφος κιόνων.
- Πάνω στους κίονες στήριξαν καμάρες.
- Τέλος πάνω στις κάμαρες κτίσθηκε ο τρούλος .
Το σύστημα αυτό, λοιπόν, μας δίνει ένα πυραμοειδές σχήμα, που αφήνει ελεύθερο χώρο για φωτισμό και επιπλέον επιτρέπει στον επισκέπτη να βλέπει τον τρούλο από την κεντρική είσοδο. Τα κιονόκρανα φαίνεται να είναι παρμένα από διάφορα κτίρια της Αμβρακίας, ακόμα και της αρχαίας Νικόπολης. Κάποιοι από τους κίονες, λόγω του μεγάλου βάρους που σήκωναν έσπασαν και έπεσαν. Σύμφωνα με μια άλλη άποψη, όταν ο Φαϊκ πασάς κατέλαβε την Άρτα προσπάθησε να αποσπάσει από τα μνημεία της Άρτας διάφορα γλυπτά για να στολίσει το τζαμί του. Ανάμεσα στα άλλα θέλησε να αφαιρέσει και κάποιους από τους κίονες στήριξης του τρούλου. Καθώς όμως προσπαθούσαν να τις πάρουν, οι πρόβολοι έσπασαν και σκότωσαν όλους τους ανθρώπους του πασά, μετά από αυτό δεν ξαναπροσπάθησε ποτέ κάτι ανάλογο ο Φαϊκ.
[Επεξεργασία] Γλυπτός και γραπτός διάκοσμος
Εκτός από τα κιονόκρανα γραπτή διακόσμηση έχουμε και στις εσωτερικές αψίδες του τρούλου:
- Το βόρειο αψίδωμα έχει ως θέμα την Γέννηση του Χριστού και γύρω-γύρω στέκουν άγιοι, προφήτες, ποιμένες, μάγοι και ευαγγελιστές.
- Στο δυτικό αψίδωμα βλέπουμε την μορφή του Αμνού του Θεού του Αίροντος την αμαρτία του κόσμου. Εκατέρωθεν υπάρχουν μορφές ζώων που συμβολίζουν τους ευαγγελιστές και τους προφήτες.
Η διακόσμηση αυτή προέρχεται από θέματα της δύσης και κατά πάσα πιθανότητα κατασκευάστηκαν από Ιταλούς καλλιτέχνες. Η γραπτή διακόσμηση των τοίχων πρέπει να έγινε σε τρία στρώματα:
- το 1ο στρώμα πραγματοποιήθηκε από τον μοναχό Ανανία και σώζονται στην κόγχη του ιερού,
- το 2ο χρονολογείται το 17ο αι. και ανήκει στην κρητική παράδοση,
- στο 3ο στρώμα ανήκει η εικόνα του Άγιου Ιωάννη και η διακόσμηση του νάρθηκα, χρονολογείται τον 18ο αι. και φαίνεται μέτριας ποιότητας.
Στο τέμπλο υπάρχουν και 3 φορητές εικόνες του 18ου αι.. Η πιο σημαντική είναι η θαυματουργή εικόνα της Παναγιάς της Παρηγορήτισσας.
[Επεξεργασία] Τα ψηφιδωτα του τρούλου
Παρόλες τις φθορές σώζονται αρκετά καλά τα βυζαντινά ψηφιδωτά του τρούλου, των λοχιών και της ανατολικής κάμαρας στην βάση του τρούλου. Ιδιαίτερη αίσθηση προκαλεί η εικόνα του παντοκράτορα που δεσπόζει στο τρούλο. Οι διαστάσεις του είναι τεράστιες: διάμετρος φωτοστέφανου 3.23μ., πλάτος κεφαλής 2,22μ., διάμετρος ματιού 0,80μ. Λόγω του ύψους όμως, δημιουργούνται οφθαλμαπάτες και οι μεγάλες διαστάσεις φαίνονται φυσιολογικές. Για την κατασκευή των ψηφιδωτών χρησιμοποιήθηκαν ψηφίδες από πέτρα και μάρμαρο, καθώς και κατασκευασμένες από πηλό και υελόμαζα, αλλά και άλλες επενδυμένες με φύλλα χρυσού και αργύρου.
[Επεξεργασία] Παράδοση
Ο ναός και το όνομα της Παρηγορήτισσας τυλίγεται από έναν εξαιρετικά όμορφο λαϊκό θρύλο: Ο πρωτομάστορας που έκτιζε το ναό ήταν φημισμένος και γι' αυτό περιζήτητος τεχνίτης. Κατά το κτίσιμο του ναού, λοιπόν, χρειάστηκε να λείψει μακριά για πολύ καιρό, καθώς τον είχαν καλέσει για να βγάλει τα σχέδια κάποιας άλλης εκκλησίας, και άφησε στο πόδι του τον βοηθό του. Εκείνος πανέξυπνος, άλλαξε τα σχέδια και η εκκλησία έγινε πολύ ασύγκριτα ωραιότερη από ότι είχε αρχικά σχεδιαστεί. Όταν ο πρωτομάστορας γύρισε είδε το αποτέλεσμα, έσκασε από την ζήλια του. Για να τιμωρήσει τον βοηθό του για την πρωτοβουλία που πήρε, τον κάλεσε στην στέγη για να του δείξει κάποιο λάθος του και τον έσπρωξε από εκεί. Καθώς έπεφτε ο κάλφας όμως πιάστηκε από τον πρωτομάστορα και τον παρέσυρε και εκείνον στην πτώση. Ο λαός πιστεύει ότι τα κουφάρια και των δύο απολιθώθηκαν και σώζονται στο πίσω μέρος της εκκλησίας δύο κοκκινωπές πέτρες. Η Παναγία φανερώθηκε στην μάνα του κάλφα για να την παρηγορήσει για τον άδικο χαμό του γιου της. Έτσι πήρε και ο ναός το όνομά του.
[Επεξεργασία] Αγία Θεοδώρα
[Επεξεργασία] Γενικά
Ο αρχικός ναός ιδρύθηκε προς τιμή του Αγίου Γεωργίου. Σήμερα όμως τιμά την μνήμη της Αγίας Θεοδώρας, βασίλισσας της Άρτας και πολιούχος της, συνδέοντας το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της πόλης. Ο αρχικός ναός κτίστηκε το 11ο αι. σε μορφή τρίκλιτης βασιλικής. Το 1270 η βασίλισσα Θεοδώρα ανακαίνισε την εκκλησία, που λειτουργούσε σαν γυναικείο μοναστήρι, και πρόσθεσε τον νάρθηκα και τα δύο αετώματα. Το 13ο αι. προστέθηκε ο εξωνάρθηκας και οι δύο πεσσοστήρικτοι παρανάρθηκες. Η βασίλισσα Θεοδώρα μετά τον θάνατο του συζύγου της μόνασε στην μονή μέχρι το τέλος της ζωής της.
[Επεξεργασία] Το εξωτερικό του ναού
- Ο Πυλώνας που οι ντόπιοι ονομάζουν Δόξα είναι ότι απέμεινε από τον παλιό περίβολο του ναού. Πρόκειται για τοξωτή πύλη, αψίδα εξ ολοκλήρου πλίνθινο και φέρει διακόσμηση.
Ο ναός αποτελείται από νάρθηκα και εξωνάρθηκα. Επίσης τα παράθυρα του μεσαίου κλίτους σχηματίζουν ένα είδος υπερυψωμένου φωταγωγού, που καταλήγει σε δίκλινη στέγη. Οι ανατολικοί και δυτικοί τοίχοι καταλήγουν σε πλίνθινα αετώματα που εξέχουν από το ύψος της στέγης για ποικιλία.Ανατολικά υπάρχουν 3 τρίπλευρες κόγχες με παράθυρα. Τοξωτά ανοίγματα, που στηρίζονται σε πεσσούς, υπάρχουν και στον παρανάρθηκα, καθώς και μονόλοβα παράθυρα στις πλάγιες κλιτές. Ο νάρθηκας κάνει τον ναό ξεχωριστό με την ποικιλομορφία της στέγης. Φέρει πλίνθινη διακόσμηση και καλύπτεται από δυο κυλινδρικούς θόλους και ένα τρούλο, που φαίνονται σαν τριγωνικά αετώματα.Ο παρανάρθηκας καλύπτεται από σταυροθόλια και ασπίδες που εμφανίζονται ως αετώματα. Υπήρχε παρανάρθηκας, μικρότερου μεγέθους στην βόρεια πλευρά από τον οποίο όμως, σώζονται πολύ λίγα μέρη. Ο ναός δε έχει έντονο κεραμοπλαστικό διάκοσμο και περιορίζεται στα παράθυρα. Η ομορφιά του βρίσκεται κυρίως στην αρχιτεκτονική του ποικιλομορφία. Το πηγάδι που βρίσκεται στην αυλή της εκκλησίας χρονολογείται τον 13ο αι.
[Επεξεργασία] Το εξωτερικό του ναού
Εσωτερικά ο ναός διατηρεί μεγάλο μέρος της γλυπτής και γραπτής του διακόσμησης. Τα κιονόκρανα, πιθανότατα κλεμμένα από κάποιο κτίριο της αρχαίας Νικόπολης, φέρουν ανάγλυφες παραστάσεις λαϊκών. Από το μαρμάρινο τέμπλο σώθηκαν μόνο δυο κομμάτια, που βρίσκονται στη θύρα. Το μαρμάρινο δάπεδο σώζεται σε καλή κατάσταση. Μεγαλύτερη αξία έχει ένα ομφάλιο κεντρικό κλίτος και η βάση της παλιάς Αγίας Τράπεζας. Οι τοιχογραφίες του ναού δεν βρίσκονται σε καλή κατάσταση, λόγω των επιχρισμάτων αλλά και της αιθάλης των κεριών. Οι τοιχογραφίες πρέπει να έγιναν σε 4 φάσεις:
- μέσα του 13ου αι., τα αετώματα του κεντρικού κλίτους,
- αρχές 14ου αι. ο νάρθηκας,
- το 1653 επιζωγραφήθηκε ο νάρθηκας,
- τέλος το 18ο αι. έγινε ο υπόλοιπος γραπτός διάκοσμος.
[Επεξεργασία] Κειμήλια του ναού
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα κειμήλια που φιλοξενούνται στο ναό. Η φορητή εικόνα, κρητικής σχολή του Χριστού, που χρονολογείται το 1653 και είναι έργο του αργυροχρυσοχόου Αθ. Τσιμούρη. Δυο υπέροχες ασημένιες λάρνακες, με ανάγλυφη διακόσμηση, που περιέχουν τα λείψανα της Αγίας Θεοδώρας. Τέλος η αργυρεπένδυτη μεγάλη εικόνα της Αγίας, έργο του 17ου αι., της οποίας η ζωγραφική της έγινε πάνω σε λεπτό στρώμα χρυσού.
[Επεξεργασία] Ο τάφος της Αγίας Θεοδώρας
Στην είσοδο του ναού σώζεται η τάφος της Αγίας. Δεν σώζεται στην αρχική του μορφή, γιατί όταν τον άνοιξαν για να γίνει η αποκομιδή των λειψάνων αναγκάστηκαν να καταστρέψουν το μαρμάρινο περίβλημά του. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν σπασμένα κομμάτια διακοσμημένου μαρμάρου, που αποδείκνυε ότι ο τάφος είχε καταστραφεί από κάποιον ιερόσυλο παλαιότερα. Η σημερινή, τρίτη μορφή ανασυγκροτήθηκε με χρήση παλιών και νέων κομματιών και φέρει δυο ανάγλυφες πλάκες.
- Η πλάκα που βλέπει στο εσωτερικό του ναού απεικονίζει ρόδακες, ανθέμια και δύο δράκοντες. Τεχνοτροπία θυμίζει δυτικές επιρροές.
- Η πλάκα που βλέπει στο νάρθηκα του ναού απεικονίζει την Αγία Θεοδώρα και τον γιο της Νικηφόρο. Παραπλεύρως εικονίζονται και οι δύο αρχάγγελοι, που όπως είναι γνωστό αποτελούσας τους προστάτες των Κομνηνοδουκάδων, δεσποτών της Ηπείρου.
Και οι δύο πλάκες χρονολογούνται τον 13ο αι.