Ross ella hestur

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin

Hestur ella ross

Fyrr var hesturin nærri lívinum hjá teim flestu en ídag. Nú er tað mest hestakreftir í motorførðum, bilum og bátum o.s.fr. sum vit kenna. Hesturin varð nýttur sum ferðingarross, sum arbeiðshestur og sum stríðshestur, táið kríggj var. Ídag er tað mest til undirhalds, at hestar vera nýttir, og mestsum onki til arbeðis. Vituligt er at dýr, sum hesi, vóru kallað ymiskt alt eftir kyni og aldri, og tað verða tey enn. Vit hava: fil, ungross, ryssa ella mer, greðig og hest, sum geldur greðingur oftast verður róptur. Men hvaðani stava heitini og hvat "merkja" tey ? Frá kvæðunum kenna vit orðini hestur og gangari. Hetta merkir hestur ella ríðingarhestur eftir orðabók Chr. Matras. Í dagligari talu verður ofta nýtt felagsheitið ross, fyri ryssu, (honhest), greðing (hannhest) og hest (geldan greðing). Upprunin til heitið ross er ikki keyndur, men ífylgi orðabók Gyldendals frá 1991,(isbn 87-01-41132-2) merkir orðið stríðshestur. Frá søguligum keldum vita vit at europear einans nýttu greðingar í kríggi. Ross hevur tí helst merkt greðingur. At ross hava verið nýtt sum ferðingarhestar ber týski býðurin Rosenheim boð um. Hetta var heim hestanna, táið farið varð um skarðið til Italiu. Týska stavsetingin er hin sama, sum vit nýta, við dupultum s'i. Ídag finst orðið bert í Føroyum og Íslandi, við somu merking, men har íslendska stavsetingin er hross. Í grannalondum okkara verður dýrið mest rópt hest ella hestur. Tó fyri sunnan (í Bretlandi) horse. Orðið hors hevur eisini verði nýtt í Danmark sum staðarnøvnini: Horsager, Horsevej og Horsestigen benda á.

Hvussu hvussu hross verður til horse hevur málfrøðingurin Marius Staksberg hesa frágreiðing: Tá ið ljóð (fonem) í málinum á henda hátt skifta pláss, plaga vit at kalla tað umkast (metatesa). (Eitt føroyskt dømi er stivli til stilvi onkustaðni í landinum.) Í hesum føri er ikki greitt, hvat er eldri, r + sjálvljóð ella sjálvljóð + r, tí bæði eru sera gomul. Men kanska er horse (fornenskt og danskt hors) eldri enn hross, germanskt *hrussa- og *hursa-, av indoevropeiskum *kers- 'renna', sbr. latín currere 'renna' og cursus 'renning', men tað er ikki full semja um upprunan (sbrt. Dansk Etymologisk Ordbog, Gyldendal 1976).


Bæði orðini hestur og ross hava verið nýtt í føroyum rættuliga leingi. Hesum bera m.a. staðarnøvnini: Rossastíggjarnir og Hestfall boð um, men júst í hvørji merking er ilt at siga. Orðið ross verður ikki nýtt í europa ídag. Í Týskalandi verður orðið pferd nýtt og bert fá kenna orðið ross. Hjá okkum verða orðini ross og hestar av teim flestur nýtt við somu merking. Vit siga eins og íslendingar: Hevur tí hestar, Hava rossini fingið o.s.fr.

Hóast summi halda at ross er "rætta" felagsheiti fyri umtalaðu reiðdýr, havi eg ongantíð hoyrt orðið rossaskógvur. Men fá munnu tey vera, sum ikki vita hvat ein hestaskógvur er. Ryssuskógvur ella greðingaskógvur finnist heldur ikki, hóast skógvar eru í øllum støddum, bæði til brúks og sum eyðnulutir.


Hestahús, hús hestanna

Har hesturin stendur inni, verður ídag ofta kallað fjós. Hetta er kanska tí at hesturin hevur staðið saman við neytunum ella kúnni í fjósinum, har hønurnar eisini hildu til, ella har kúgvin stóð - tí nú kemur mjólkin úr handlinum. Vanligt var tó at hestarnir vóru úti alt árið eins og seyðurin. Tað er ikki fyrr enn í tjúgindu ølt at byjað varð at leggja tak á bólini, soleiðis at hesi vóru til seyðahús. Annars hava vit sera gott skil á at hønurnar eru í høsnarhúsinum, gásin í gásarhúsinum, seyðurin í seyðahúsinum og kúgvin í fjósinum. So tað er onki meir náttúrligt enn at hesturin er í hestahúsinum. Hetta heitið verður eisini nýtt í grannalondum okkara. Summum dáma betur at kalla hetta fyri rossahús ella rossastallur. Analogt áðurnevnda stavar hetta heiti kanska úr herðinum.

--Tom 26. mar 2006 kl. 00:25 (UTC)