Hallum

Hallum is altyd in wichtich doarp west en is it grutste doarp fan Ferwerderadiel. Yn 1744 wie it ynwennertal 1009. No leit dat om de 2775 hinne. Dit komt ek om't Hallum in protte Hallumers harren wurk earne oars hawwe. De Ljouwerterdyk jout in goede ferbining mei Ljouwert.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Namme
Ien ferklearring kin wêze dat Hallum betsjut doarp op de hichte. Dit soe dan ôflaat wêze fan it Aldfryske wurdt havilla of hal dat hichte betsjut. In oare ferklearing soe wêze kinne: It hiem fan Halle. Der is ek noch it âlde wurdt hal, dat hillich betsjut. Wer in oare ferklearring is dat Hallum eins it hiem fan de goadin Hal, Hel, Holda of Hollier betsjutte soe. Der wurdt troch guon ek oan in oare betsjutting fan hal tocht. Hal, hal of health soe dan hoeke of skûlplak betsjutte kinne.
[bewurkje seksje] It ûnstean fan it doarp
It doarp is ûntstien op in hichte op de kwelderwâl tsjin de Waadkust oan.Der wurdt tocht dat it begjin fan Hallum yn de Romeinske tiid lizze sil. Yn 11de ieu waard der in seedyk, no de Hege Hearrewei, oanlein. Hallum kaam sa yndyk te lizzen. Stadichoan is doe it bebouwen begûn. Der kamen sa paden, mei huzen dêroan, nei de tsjerke. Yn in âlde kronyk wurdt Hallum in hofstêd neamd. Dat wol sizze in wichtige parochje. Letter waard der ek bûten de terp boud. Foaral by de feart kaam der letter bebouwing.
[bewurkje seksje] De Hallumer Trekfeart
It doarp waard ûntsletten troch de Hallumer Mear nei Bartelehiem. Mear betsjut grinsskieding. Yn 1648 waard der in trekpaad neist de feart oanlein. No wurde der huzen, yn it plan 'Oer de Feart' bout. Boatsjeminsken hawwe sa harren boat foar de doar lizzen. Der wurdt sa tocht dat de Hallumer Trekfeart sa ek brûkt wurde kin foar de rekreaasje.
[bewurkje seksje] Yndustry
Om 1800 hinne wurde der 8 sûkereifabriken neamd. Hallum wurdt no ek wol it bakkersdoarp neamd. Der stiet in banketfabryk en in fabryk, wêr't bakken makke wurde. Fierders is der noch in metaalfabryk, dat begûn is as ûnderstypjend foar de suvelfabriken.
[bewurkje seksje] De Staten
Om Hallum hinne leinen alear in protte staten. De wichtichste wie Goslinga state. Dy wie 2 1/2 bunder grut. Nei de Goslinga's is it oergien nei de Roorda's. Dy waarden wer opfolge troch de Burmania's. Yn 'e rin fan de tiid is der in pleats foar yn 't plak kommen. In oare state wie Sytsjema state. Dizze wurdt yn 1307 al neamd as wenplak fan Oene Sytsjema, grytman fan Ferwerderadiel. Letter binne dêr de Burmania's kommen. Sytsjema state is yn 1898 ôfbrutsen. Tsjin Hijum oan lei Ondersma state, better bekend as it Hûs fan Berou. Yn de 16de ieu is hjir in nije state boud. Yn 1800 wie dy al wer ôfbrutsen. Dan wienen der noch Feitsma en Jajema state. Op Jajema state hat Schelte Jajema wenne. Hy is yn 1228 omkommen yn in gefjocht. De nammen fan de staten wurde yn ‘t ûnthâld holden troch strjitnammen.
[bewurkje seksje] De kleasters
Under Hallum foelen twa kleasters. De ferneamde abdij Mariëngaarde en it nonnekleaster Genezareth, ek wol Nazareth neamd.
[bewurkje seksje] De Herfoarme Tsjerke
De tsjerke is tawijd oan St. Maarten. Neffens de libbensbeskriuwing fan Freark fan Hallum moat op it plak earder in tsjerke stien hawwe. Hjiryn wurdt beskreaun dat de pommeranten fan Hallum rûzje hienen.Dat moast útfochten wurde. In part flechte de tsjerke yn. De oaren wisten dêr wol rie op en stieken de tsjerke yn 'e brân. It âldste stik is de oanbou oan de noardkant. Letter hat dêr, nei't der wol tocht wurdt, it alter fan de fikarus, kapelaan, stien. Op dizze oanbou stie in tuorke, yn 'e folksmûle 'De lytste toer' neamd. Dêr kin it oarspronklike angelusklokje yn hongen hawwe. Dizze oanbou kin om 1100 hinne boud wêze as tsjerke. Der kaam ek in súdlike oanbou. De Hallumers sprekke oer de 'Koarte Gaarde'. Dit is ferbastering fan Corps du Garde. Yn Frânske tiid wie der in Frânske bestting yn Hallum. De Hallumer toer wie in part fan it seinstelsel dat Napoleon oer syn hiele ryk brûkte foar it trochjaan fan befelen.
Yn 1804 wie Hallum yn 't nijs. By wurksumheden foel de sealdaktoer yn. It Hinzoargel dat der noch mar sa'n 40 jier stie, waard ferwoaste. De Hallumers gienen oan 'e slach en yn 1806 stie de spitse toer, sa as dy der noch stiet, der. Yn 1811 spile der wer in nije oargel. Dit is boud troch Joahan Adolf Hillebrand, de masterfeint fan de oargelbouwers Albertus van Gruisen en Soanen. It liket dat der nochal wat oan net yn 'e oarder west hat. Hartdoff en oaren hawwe der faak feroarings oan oanbrocht.
De preekstoel is makke yn 1773. Dizze is ryk fersierd mei moai snijwurk. Ek sit der oan de oargelkas snijwurk.
Yn de tsjerke hingje noch rouboarden dy't in oantinken oan de eardere Hallumer slachten yn omtinken hâlde.
Yn 1876 makke Jacob Douma it getten izeren stek om it tsjerkhôf hinne.
[bewurkje seksje] De Grifformearde tsjerke
Yn 1836 waard der troch Hendrik de Cock in ôfskieden tsjerke stifte. De gemeente groeide en der waard yn Besltten om in eigen dûmny te beroppen. Dit waard Marten Annes Ypma fan Minnertsgea. Der waard ôfpraten dat salang hy noch by Tamme Foppes de Haan stúdearre hy 200 gûne traktemint krije soe. As der klear wie, krige er 400 gûne. Yn 1845 wie dat safier. Doe blykte it dat de Hallumers fergetten wienen wat se fersein hienen. Ypma krige in berop fan in emigraasjeferieniging en gie yn 1846 nei Amearika. De Hallumers betochten te let dat it sa net moatten hie.
De ôfskieden gemeente is letter mei de ferieniging mei de dolearjden meigien. Yn 1913 is de tsjintwurdige tsjerke, ûnder arsjitektuur fan de Grinzer arsjitekt Tjeerd Kuipers der kommen. Yn 1946 hat in part de Frijmakke Grifformearde Tsjerke stifte.
Yn 2006 hat de ferieniging mei de herfoarmen plak fûn. De Protestanske Gemeente hat as namme keazen: Prostantske Gemeente 'Mariëngaarde' nei it eardere kleaster. As motto is der keazen foar wat oan de eardere Hallummer pastoar Freark fan Hallum taskreaun wurdt: 'God loofje en jins brea diele mei wa't it minder hawwe'.
[bewurkje seksje] De Fermoanje
De fermoanje is 1875 der delset. Hallum hat al hiel lang in meniste gemeente hân. No diele se de dûmny mei St. Anne.