Alþýðuflokkurinn
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Alþýðuflokkurinn var íslenskur jafnaðarmannaflokkur stofnaður árið 1916 í þeim yfirlýsta tilgangi að vera stjórnmálaafl verkalýðsfélaganna í landinu, flokkurinn hafði þrisvar forsætisráðuneytið og átti aðild að stofnun Samfylkingarinnar 1998.
Aðalmálgagn Alþýðuflokksins var Alþýðublaðið sem kom út frá árinu 1919 til 1997.
Íslensk stjórnmál![]() Þessi grein er hluti af greinaflokknum: Íslensk stjórnmál |
Efnisyfirlit |
[breyta] Saga Alþýðuflokksins
[breyta] Stofnun
Alþýðuflokkurinn var formlega stofnaður í Reykjavík 12. mars árið 1916 sem stjórnmálaarmur Alþýðusambands Íslands. Helstu hvatamenn að stofnun hans voru Ólafur Friðriksson, Jón Baldvinsson, Ottó N. Þorláksson og Jónas Jónsson frá Hriflu (sem þó gekk ekki í flokkinn). Á stofnfundinum voru fulltrúar frá sjö verkalýðsfélögum úr Reykjavík og Hafnarfirði. Stefna flokksins var í anda jafnaðarstefnunnar (sósíaldemókrata) og stofnuð voru félög jafnaðarmanna um allt land. Flokkurinn tók fyrst þátt í kosningum 1916 en fékk engan þingmann kjörinn. 1926 gekk flokkurinn í Alþjóðasamband jafnaðarmanna.
[breyta] Stjórnarþátttaka
1923 og 1927 var kosningasamvinna við Framsóknarflokkinn sem fólst í því að vera ekki með gagnframboð í kjördæmum. Fyrsta stjórnarþátttaka Alþýðuflokksins var auk þess í Stjórn hinna vinnandi stétta með Framsóknarflokknum. Lengsta samfellda stjórnarþátttaka Alþýðuflokksins var þó með Sjálfstæðisflokknum í Viðreisnarstjórninni 1959 til 1971. Alþýðuflokkurinn átti aðild að stjórn Þorsteins Pálssonar 1987 sem sprakk að við lá í beinni útsendingu 1988 og síðan í þeim „vinstristjórnum“ sem fylgdu í kjölfarið undir forsæti Steingríms Hermannssonar. Síðast átti Alþýðuflokkurinn aðild að Viðeyjarstjórninni með Sjálfstæðisflokki 1991-1995. Þá var Jón Baldvin Hannibalsson, formaður flokksins, utanríkisráðherra og átti meðal annars stóran þátt í því að Ísland gerðist aðili að EES og varð með þeim fyrstu til að viðurkenna sjálfstæði Eystrasaltslandanna.
[breyta] Klofningur
Margoft í sögu flokksins varð klofningur, bæði til vinstri eða í kjölfar sameiningartilrauna flokka á vinstri vængnum og eins í tengslum við tiltekin málefni. Kommúnistaflokkur Íslands klofnaði út úr honum árið 1930. Árið 1937 var Héðinn Valdimarsson rekinn úr flokknum fyrir að reyna að stofna til samfylkingar með Kommúnistum í trássi við samþykktir flokksins. Það ár stofnuðu Héðinn og Kommúnistar Sameiningarflokk Alþýðu - Sósíalistaflokkinn. Árið 1956 gekk fyrrverandi formaður Alþýðuflokksins, og þáverandi formaður Alþýðusambands Íslands Hannibal Valdimarsson úr Alþýðuflokknum ásamt öðrum í málfundafélagi jafnaðarmanna og stofnaði Alþýðubandalagið ásamt Sósíalistaflokknum. Árið 1983 bauð fyrrverandi menntamálaráðherra Alþýðuflokksins, Vilmundur Gylfason, sig fram til Alþingis undir merkjum Bandalags jafnaðarmanna. Að síðustu, árið 1994, klauf Jóhanna Sigurðardóttir ásamt Ágústi Einarssyni sig út úr Alþýðuflokknum og stofnaði Þjóðvaka.
[breyta] Fylgi
Þrátt fyrir að taka þátt í meira en helmingi allra ríkisstjórna frá stofnun lýðveldis varð Alþýðuflokkurinn aldrei sú valdastofnun á Íslandi sem systurflokkar hans á hinum Norðurlöndunum urðu (Sósíaldemókratar í Danmörku, Sósíaldemókrataflokkurinn í Finnlandi, Verkamannaflokkurinn í Noregi og Sænski sósíaldemókratíski verkamannaflokkurinn í Svíþjóð). Mest fékk flokkurinn 22% atkvæða í kosningunum 1978 (á sama tíma og Alþýðubandalagið fékk sitt mesta sögulega fylgi) en kjörfylgi flokksins var oftast í kringum 15%.
[breyta] Endalok
Í borgarstjórnarkosningum 1994 og 1998 bauð flokkurinn fram ásamt Framsóknarflokki, Alþýðubandalagi og Samtökum um kvennalista undir nafni R-listans. Árið 1998 gekk flokkurinn inn í Samfylkinguna.
[breyta] Formenn Alþýðuflokksins
- Ottó N. Þorláksson (1916)
- Jón Baldvinsson (1916-1938)
- Stefán Jóhann Stefánsson (1938-1952), forsætisráðherra 1947-1949 (ríkisstjórn Stefáns Jóhanns Stefánssonar)
- Hannibal Valdimarsson (1952-1954)
- Haraldur Guðmundsson (1954-1958)
- Emil Jónsson (1958-1968), forsætisráðherra 1958-1959 (ríkisstjórn Emils Jónssonar)
- Gylfi Þ. Gíslason (1968-1974)
- Benedikt Gröndal (1974-1980), forsætisráðherra 1979-1980 (ríkisstjórn Benedikts Gröndal)
- Kjartan Jóhannsson (1980-1984)
- Jón Baldvin Hannibalsson (1984-1996)
- Sighvatur Björgvinsson (1996-1998)
Núverandi formaður Alþýðuflokksins er Guðmundur Árni Stefánsson.
[breyta] Stjórnarþátttaka
Alþýðuflokkurinn veitti ríkisstjórn Tryggva Þórhallssonar hlutleysi 1927-1931 en átti ekki ráðherra fyrr en 1934:
- Fyrsta ríkisstjórn Hermanns Jónassonar 1934-1938 (ásamt Framsóknarflokki)
- Þriðja ríkisstjórn Hermanns Jónassonar 1939-1941 (ásamt Framsóknarflokki og Sjálfstæðisflokki)
- Fjórða ríkisstjórn Hermanns Jónassonar 1941-1942 (ásamt Framsóknarflokki og Sjálfstæðisflokki)
- Önnur ríkisstjórn Ólafs Thors 1944-1947 (ásamt Sjálfstæðisflokki og Sameiningarflokki alþýðu - Sósíalistaflokknum)
- Ríkisstjórn Stefáns Jóhanns Stefánssonar 1947-1949 (ásamt Sjálfstæðisflokki og Framsóknarflokki)
- Fimmta ríkisstjórn Hermanns Jónassonar 1956-1958 (ásamt Framsóknarflokki og Alþýðubandalaginu)
- Ríkisstjórn Emils Jónssonar 1958-1959 (minnihlutastjórn)
- Fimmta ríkisstjórn Ólafs Thors 1959-1961 (ásamt Sjálfstæðisflokki)
- Fyrsta ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar 1961 (ásamt Sjálfstæðisflokki)
- Sjötta ríkisstjórn Ólafs Thors 1962-1963 (ásamt Sjálfstæðisflokki)
- Önnur ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar 1963-1967 (ásamt Sjálfstæðisflokki)
- Þriðja ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar 1967-1970 (ásamt Sjálfstæðisflokki)
- Fyrsta ríkisstjórn Jóhanns Hafstein 1970 (ásamt Sjálfstæðisflokki)
- Önnur ríkisstjórn Jóhanns Hafstein 1971 (ásamt Sjálfstæðisflokki)
- Önnur ríkisstjórn Ólafs Jóhannessonar 1978-1979 (ásamt Framsóknarflokki og Alþýðubandalaginu)
- Ríkisstjórn Benedikts Gröndal 1979-1980
- Ríkisstjórn Þorsteins Pálssonar 1987-1988
- Fyrsta ríkisstjórn Steingríms Hermannssonar 1988-1989 (ásamt Framsóknarflokki og Alþýðubandalaginu)
- Önnur ríkisstjórn Steingríms Hermannssonar 1989-1991 (ásamt Framsóknarflokki og Alþýðubandalaginu)
- Fyrsta ríkisstjórn Davíðs Oddssonar 1991-1995 (ásamt Sjálfstæðisflokki)
[breyta] Kjörfylgi
Alþingiskosningar | ||
---|---|---|
Kosningar | % atkvæða | þingmenn |
1916 | 6,8 | 0 |
1923 | 16,2 | 1 |
1927 | 19,1 | 5 |
1931 | 16,1 | 4 |
1933 | 19,2 | 5 |
1934 | 21,7 | 10 |
1937 | 19,0 | 8 |
1942 (júlí) | 15,4 | 6 |
1942 (október) | 14,7 | 7 |
1946 | 17,8 | 9 |
1949 | 16,5 | 7 |
1953 | 15,6 | 6 |
1956 | 18,3 | 8 |
1959 (júní) | 12,5 | 6 |
1959 (október) | 15,2 | 9 |
1963 | 14,2 | 8 |
1967 | 15,7 | 9 |
1971 | 10,5 | 6 |
1974 | 9,1 | 5 |
1978 | 22,0 | 14 |
1979 | 17,5 | 10 |
1983 | 11,7 | 6 |
1987 | 15,2 | 10 |
1991 | 15,5 | 10 |
1995 | 11,4 | 7 |