Батыстүркі қағандығы

Уикипедиядан

Батыс түркі қағанаты (603 - 704 жж.). Батыс түркі қағанатының этникалық саяси өзегі "он оқ будун" (он тайпа) болды, олар Қаратау баурайынан Жоңғарияға дейінгі аралықта жатқан ежелгі үйсін жерін жайлаған. Шу өзенінің шығыс жағында бес тайпа дулу, ал оның батысында бес тайпа нушуби (немесе он шадпыт) жайлады. Суяб қаласы (қазіргі Қырғызстанның Тоқмақ қаласы маңында) ел астанасы болды. Ал қағанның жазғы ордасы Мың бұлақ (Түркістан маңы) еді. 610-618 жж. Жегуй қаған мен оның інісі Түн Жабғу қаған (618-630 жж.) билеген кезде күшейді. Мемлекет шекарасы Үндістанның солтүстік-батысына дейін жылжыды. Қағанат шаруашылықтың көшпелі және жартылай көшпелі, отырықшы-егіншілік әдісімен де айналысты. елдің халқы түркілер де, соғдылар да сауда-саттықпен, мал бағумен, қолөнермен, егіншілікпен қатар айналысты. Қағанаттағы бірінші тұлға - жерді қорғаушы, әскери билеуші - қаған болды. Қағанаттағы жоғары лауазымдар - жабғы, шад, елтебер, қаған әулетіне ғана лайық мәртебе болды. Сот қызметерін бұйырықтар мен тархандар атқарды. Қағанаттың негізгі халқы - мал өсоретін ерікті ұсақ қуым мүшелері болған, оларды "қара будун" (қара халық) деп атаған. Әлеуметтік жағынан тайпалар - ақ сүйек және вассал (бағынышты) тайпалар болып бөлінген. Бағыныштылары алым-салық төлеп тұрған, ал соғыста қолға түскендері құлға айналған. Жібек жолы бойында үстемдік орнату үшін мемлекеттер арасында жиі соғыс болып тұрған. Сауда жолы үшін талас 7 ғ. 20жж. барлық ортағасырлық мемлекеттерді екі коалицияға бөлді. Бұлар бір жағынан: Батыс түрік қағанаты, Византия, Қытай; екінші жағынан: Шығыс түркі қағанаты, Иран жане Ауар (Авар) қағанаты. Екі коалиция арасындағы шайкастар мемлекеттерді әлсіретіп, ешбіріне женіс әкелген жоқ. Дегенмен де, осы осы соғыстардың нәтижесінде дулу тайпалары (он оқ будун тайпа бірлігіне кірген тайланың бірі) 630ж. түркі қағаның өлтіріп, оның орнына дулудан шыққан Сібір-ханды таққа отырғызады. Осы кезден басталған дулу мен он-шадпы тайпалары арасындағы билікке күрес ұзаққа созылады. Сонымен, қарауындағы халықты ұстап тұруға, бағындыруға Батыс түркі қағанатының орталық үкіметінің шамасы жетпейтін болғандықтан, Батыс Түркі Қағанаты өзінің саяси және әсери күшін жоғалтуға мәжбүр болды. Осыны Қытайдағы Тан империясыпайдаланып, Батыс түркі қағанатына соғыс жариялайды. Өзара (640-648, 656-657, 657-658 жж.) соғыстар, қырқыстар Жетісуға қытай әскерінің баса көктеп әкеп соқты. Олар өздері қалаған адамдарын Батыс түркі қағанатын билетуге тырысты. Барлық Батыс түркі қағанаты екі губернаторлыққа бөлінді. Жаулап алынған жерлерде қаған орынбасарлары - тудундар алым-салықтың алынуын қадағалады. 679 ж. Қытай саясатына қарсы Моңғолия мен Жетісуда шамамен бір уакытта көтерілістер болады. Моңғолиядағы көтерілістің нәтижесі - Шығыс Түркі қағанатын қайта кұру. Ал Жетісудағы көтерілісті қытай әскері күшпен басады. Енді барлық шаманы Шығыс түркі қағанатын қайта бағындыруға салға кезде, Жетісудағы түркеш тайпалары халықты басқарып, 699 ж. (басқа деректер бойынша - 704 ж.) Батыс түркі қағанән қайта тәуелсіз мемлекет ретінде орнатады. Сонымен, қарсы тынымсыз соғыстар нәтижесінде түргештер күшейіп, Жетісуда саяси жетекші күш болып шығады.