Баяндауыш
Уикипедиядан
Баяндауыш деп сөйлемде бастауыштың қимылын, ісін, жай-күйін, кім, не екенін білдіріп тұратын тұрлаулы сөйлем мүшесін атаймыз.
Баяндауыштар көбінесе сөйлемнің соңында тұрады да, не істейді? не болды? не етеді? қайтеді? қандай? қанша? кім? не? деген сұрауларға жауап береді.
[өңдеу] Баяндауыш болатын сөз таптары
Баяндауыш болатын сөз таптары:
- Етістіктер мына тұлғаларда айтылып, баяндауыш болады:
- ашық райдағы етістіктер
- Мысалы: Мен бір аса маңызды жұмыспен келіп отырмын.
- бұйрық және қалау райларындағы етістіктер
- Мысалы: Ғылым таппай мақтанба. Кел балалар оқылық. Ол сағат жетіге шейін қайтса игі еді.
- тұйық етістіктің атау түрі мен жатыс жалғаулы түрі
- Мысалы: Дұрыс жазуға үйренудің бір жолы — кітапты көп оқу.
- есімшелер
- Мысалы: Аяңшыл ат арымас
- ашық райдағы етістіктер
- Есім сөздер (зат есім, сын есім, сан есім) және есімдіктер ешқандай жалғаусыз да, көптік, тәуелдік, жіктік жалғаулары және жатыс септік жалғауы қосылып та баяндауыш болып келе береді
- Мысалы: Ердің сыншысы — елі
- Мезгіл және мекен үстеулері (ілгері, кейін, жоғары, төмен, ертең, кеш, былтыр, күндіз т. б.) атау тұлғада, кейбіреулері жатыс септікте тұрып та баяндауыш болып келе береді
- Мысалы: Киноға баруға уақыт тым кеш
[өңдеу] Дара және күрделі баяндауыш
Дара баяндауыш — жеке бір сөзден болған баяндауыш.
Күределі баяндауыш деп екі я одан да көп сөздерден құралып, бір-ақ ұғымды білдіретін баяндауышты атайды.
Күрделі баяндауыштар келесі жолдармен жасалады:
- Күрделі етістіктен
- Есім сөздер мен көмекші етістіктердің тізбегінен жасалады
- Ілік септіктегі есім сөздер мен көмекші есімдердің тіркесуі арқылы жасалады
- Күрделі сан есімнен болады
- Есім сөздер мен мөлшер, өлшемнің бірлігін білдіретін сөздердің тіркесінен болады
- Жоқ, бар, тиіс, жөн, керек, қажет сияқты сөздер мен көмекші етістіктер тіркесіп келіп те, күрделі баяндауыш жасайды
- Қалыптасқан тұрақты сөз тізбектерінен (идиомалардан) да жасалады.
[өңдеу] Әдебиет
- С. Аманжолов, "Қазақ тілі грамматикасы", 1966 ж.