E vocali

From Wikipedia

A dûata de 'na vocale a l'é a dûata do son : e vocali lunghe dûan quaexi o doggio de vocali cûrte.

Se in sciä vocale o l'é marcòu l'accento (û a fa eccession perché a rappresenta o son da "u" françeise) allôa l'accento o n'informa se a vocale a va dïta lunga ò cûrta, averta ò serrä. In generale se in sciä vocale o no l'é marcòu nisciûn accento allôa:

se a vocale a l'é seguïa da 'na consonante doggia o son o l'é sempre cûrto - libbro - sappa  - parolla 
se a vocale a l'é seguïa da 'na consonante sencia  o son o peu ëse  lungo, e allôa a vocale a l'é tonica: "a" de lago 
cûrto: "a" de façile ò de strapuntê  

Pe questo chì sotta riportiö solo i caxi dë vocali con l'accento de d'äto.


A vocale a A vocale a a se pronunçia comme in italian.

Son cûrto:  à - àmoa  - zà  - mamà 

Son lungo:  ä - mäveggioso  - ätro 
â - cämâ  - mangiâ 


A vocale e A vocale e a l'ha duî soin: averto e serròu; s'a no l'é tonica, a vocale e a l'é sempre serrä. O son averto o l'é sempre cûrto e o peu ëse segnòu con l'accento grave è. Pe-o son lungo, averto e strascinòu, se deuvia a scrïtûa ae. O son serròu o peu ëse lungo, ë, ê, ò cûrto; quande o l'é tonico o son cûrto o peu ëse segnòu con l'accento acûto é.

Son averto cûrto:  è - caffè 

Son averto lungo:  ae  in mëzo da parolla o peu ëse tonico - saeximo  - aegua 
oppûre atono - paeguâ  - imbriaegon  
in fin da parolla o l'é de longo tonico: çittae - parlae  - mae 


Son serròu cûrto:  é - ménoa  - é   

Son serròu lungo:  ë - camëa  - pëzo  - ë  
ê - camê  - lê  - pê    


O digramma ae O digramma ae o l'indica o son de 'na "e" averta e lunga; o no piggia mai l'accento.

O se deuvia solo inte questi caxi:  in fin da parolla, e allôa o l'é de longo tonico - fanae  - voentae  
in mëzo da parolla seguïo da vocale - ciaeo  
in mëzo da parolla seguïo da consonante sencia  - maeximo  

E lettere "c" e "g" misse primma de ae van pronunçiae comme a "c" de casa e a "g" de gatto: quindi, doppo a "c" e a "g", no beseugna mettighe "h" - scaen  - gaelo  
Se, invece, e lettere "c" e "g" misse primma de ae van pronunçiae comme a "c" de cilindro e a "g" de gita allôa beseugna mette 'na "i" doppo a "c" e a "g" - ciaeto  - giaea  
Pe mostrâ che e due vocali van lezûe separae se peu deuviâ a poxission dell'accento - scäe  - Màllae  


A vocale i A vocale i a se pronunçia comme in italian.

Son cûrto:  ì - chì  - coscì  - lì 

Son lungo:  ï - ferïo  - lïa  
î - dî  - fî  


A vocale j A vocale j a no vegne deuviä in to scrive o zeneise. Va però arregordòu che a vocale j a l'é staeta ûsä pe indicâ a semivocale "i" in parolle comme "äja", äia - "seja", seia - ecc.


O digramma eu O digramma eu o l'indica ûn son ch'o no l'é presente inte l'italian: o se pronunçia in to maeximo moddo in to quae i françeixi dixan feu, peu, heureux. O no piggia mai l'accento. Anche questo son o peu ëse cûrto ò lungo.

Son cûrto: in mëzo da parolla se seguïo da consonante doggia  tonico - cheutto  - deutta  - dixeutto 
atono - euggiâ  

Son lungo:  in mëzo da parolla se seguïo da consonante sencia  tonico - appreuvo  - reusa  - neuvo 
atono - euvetto  

oppûre se seguïo da vocale  tonico - cheuio  - meua  - figgieua  
atono - euiòu  

in fin da parolla, allôa o l'é de longo tonico - seu  - meu  - figgieu  

Se lettere "c" e "g" misse primma de eu van pronunçiae comme a "c" de casa e a "g" de gatto allôa beseugna mette 'na "h" doppo a "c" e a "g" - cheu  - magheu  
Se, invece, e lettere "c" e "g" misse primma de eu van pronunçiae comme a "c" de cilindro e a "g" de gita allôa beseugna mette 'na "i" doppo a "c" e a "g" - cieuve  - baggieu  
Inte pochi caxi e due vocali van lezûe separae - Europa 


A vocale o A vocale o a l'ha due pronunçie ben ben diverse: comme a "u" italiann-a e comme a "o" averta italiann-a. In generale a se pronunçia "u", e s'a l'é tonica a peu ëse scrïta con l'accento acûto ó, ma e eccessioin son tante pe davvei. Pe fâ 'n exempio a pronunçia a no dipende da-o faeto che a vocale a segge tonica ò atona! In ûrtimo, a dûata a peu ëse cûrta ò lunga.

Son "u" cûrto  o tonica - torta - orso 
o atona - bollitigo  - ombrisallo  - ormezzo 

Son "o" cûrto  o tonica - ommi  - porta 
o atona - cornabûggia  - offeisa 
ò - baxaicò  - ronfò  - ò  

Son "u" lungo  ô - gôa  - pôso  - dôçe  
ö o se deuvia solo pe evitâ de scrive paegie queste trae parolle - lö  e lô  - cö  e cô  - sciö  e sciô   

Son "o" lungo  ö - föa  - öxelli  - pöso  - pö  


A vocale u A vocale u a se pronunçia comme in italian.

Son cûrto  u - cacciòu  - guägnâ  - puffo  - quande 
ù - scucuzzù  

Son lungo  ü - büra  - müro  


O son û O son û, "u" françeise, o no l'é presente inte l'italian: o se pronunçia in to maeximo moddo in to quae i françeixi dixan menu. A dûata a peu ëse cûrta ò lunga in accordo co-a regola in sciä dûata dïta all'inissio. Però:

û in fin da parolla o l'é sempre tonico  son cûrto quande a parolla italiann-a a gh'ha a "u" finale tonica - ciû  - sciû  - zû  
son lungo quande, confrontando con l'italian, a l'é cheita 'na scillaba - mû  


O dittongo òu O dittongo òu, tipico do zeneise, o se pronunçia marcando a "o" averta e dixendo veloce a "u" italiann-a. O se deuvia

in to participio passòu di verbi da primma coniugassion - ciammòu  - pensòu  
in te parolle comme pròu  - ballòu  - zûgòu  - çiòula  


Varie

Se inte 'na parolla o l'é presente o son da "u" italiann-a, anche lungo, e questa parolla a gh'ha ûn corrispondente italian no troppo diverso, se peu decidde se va deuviä a "o" ò a "u" ammiando a grafia da parolla italiann-a - giorno - punto - zunta  - dôçe - müro  
A desinensa italiann-a "oro", che in zeneise a perde a "r" a va scrïta öu e no "öo" - cöu  - möu  - tesöu  
Pronunçia da lettera e (piggiòu da-o Gismondi)  A l'é de solito averta quande a gh'ha l'accento tonico e a l'é seguïa dä "r" e da 'n'ätra consonante - çerto - averto - merçe - sterso 
A ritorna però streita quande a perde l'accento tonico - çertessa - avertûa - stersâ 
O maeximo o sûccede quande a l'é seguïa dä "l" (elle) e da 'n'ätra consonante - elmo - svelto 
Anche chì a vegne streita s'a perde l'accento - elmetto - sveltessa 
Questa lezze però a no va s'a l'é seguïa da "s" e da 'n'ätra consonante; a peu ëse:  averta - festa - resto - contesto 
serrä - testa - presto - pesto - questo 

Gh'é de parolle che se scrivan paegie ma veuan dî cöse differenti a segonda ch'a l'é averta ò serrä: létto  e lètto  participio passòu do verbo lëze - tèsto  e tésto  - pèsta  e pésta  voxe do verbo pestâ. Inte questi caxi l'é ben marcâ con l'accento o son averto.