E vocali
From Wikipedia
A dûata de 'na vocale a l'é a dûata do son : e vocali lunghe dûan quaexi o doggio de vocali cûrte.
Se in sciä vocale o l'é marcòu l'accento (û a fa eccession perché a rappresenta o son da "u" françeise) allôa l'accento o n'informa se a vocale a va dïta lunga ò cûrta, averta ò serrä. In generale se in sciä vocale o no l'é marcòu nisciûn accento allôa:
se a vocale a l'é seguïa da 'na consonante doggia o son o l'é sempre cûrto - libbro - sappa - parolla se a vocale a l'é seguïa da 'na consonante sencia o son o peu ëse lungo, e allôa a vocale a l'é tonica: "a" de lago cûrto: "a" de façile ò de strapuntê
Pe questo chì sotta riportiö solo i caxi dë vocali con l'accento de d'äto.
A vocale a A vocale a a se pronunçia comme in italian.
Son cûrto: à - àmoa - zà - mamà Son lungo: ä - mäveggioso - ätro â - cämâ - mangiâ
A vocale e A vocale e a l'ha duî soin: averto e serròu; s'a no l'é tonica, a vocale e a l'é sempre serrä. O son averto o l'é sempre cûrto e o peu ëse segnòu con l'accento grave è. Pe-o son lungo, averto e strascinòu, se deuvia a scrïtûa ae. O son serròu o peu ëse lungo, ë, ê, ò cûrto; quande o l'é tonico o son cûrto o peu ëse segnòu con l'accento acûto é.
Son averto cûrto: è - caffè Son averto lungo: ae in mëzo da parolla o peu ëse tonico - saeximo - aegua oppûre atono - paeguâ - imbriaegon in fin da parolla o l'é de longo tonico: çittae - parlae - mae Son serròu cûrto: é - ménoa - é Son serròu lungo: ë - camëa - pëzo - ë ê - camê - lê - pê
O digramma ae O digramma ae o l'indica o son de 'na "e" averta e lunga; o no piggia mai l'accento.
O se deuvia solo inte questi caxi: in fin da parolla, e allôa o l'é de longo tonico - fanae - voentae in mëzo da parolla seguïo da vocale - ciaeo in mëzo da parolla seguïo da consonante sencia - maeximo E lettere "c" e "g" misse primma de ae van pronunçiae comme a "c" de casa e a "g" de gatto: quindi, doppo a "c" e a "g", no beseugna mettighe "h" - scaen - gaelo Se, invece, e lettere "c" e "g" misse primma de ae van pronunçiae comme a "c" de cilindro e a "g" de gita allôa beseugna mette 'na "i" doppo a "c" e a "g" - ciaeto - giaea Pe mostrâ che e due vocali van lezûe separae se peu deuviâ a poxission dell'accento - scäe - Màllae
A vocale i A vocale i a se pronunçia comme in italian.
Son cûrto: ì - chì - coscì - lì Son lungo: ï - ferïo - lïa î - dî - fî
A vocale j A vocale j a no vegne deuviä in to scrive o zeneise. Va però arregordòu che a vocale j a l'é staeta ûsä pe indicâ a semivocale "i" in parolle comme "äja", äia - "seja", seia - ecc.
O digramma eu O digramma eu o l'indica ûn son ch'o no l'é presente inte l'italian: o se pronunçia in to maeximo moddo in to quae i françeixi dixan feu, peu, heureux. O no piggia mai l'accento. Anche questo son o peu ëse cûrto ò lungo.
Son cûrto: in mëzo da parolla se seguïo da consonante doggia tonico - cheutto - deutta - dixeutto atono - euggiâ Son lungo: in mëzo da parolla se seguïo da consonante sencia tonico - appreuvo - reusa - neuvo atono - euvetto oppûre se seguïo da vocale tonico - cheuio - meua - figgieua atono - euiòu in fin da parolla, allôa o l'é de longo tonico - seu - meu - figgieu Se lettere "c" e "g" misse primma de eu van pronunçiae comme a "c" de casa e a "g" de gatto allôa beseugna mette 'na "h" doppo a "c" e a "g" - cheu - magheu Se, invece, e lettere "c" e "g" misse primma de eu van pronunçiae comme a "c" de cilindro e a "g" de gita allôa beseugna mette 'na "i" doppo a "c" e a "g" - cieuve - baggieu Inte pochi caxi e due vocali van lezûe separae - Europa
A vocale o A vocale o a l'ha due pronunçie ben ben diverse: comme a "u" italiann-a e comme a "o" averta italiann-a. In generale a se pronunçia "u", e s'a l'é tonica a peu ëse scrïta con l'accento acûto ó, ma e eccessioin son tante pe davvei. Pe fâ 'n exempio a pronunçia a no dipende da-o faeto che a vocale a segge tonica ò atona! In ûrtimo, a dûata a peu ëse cûrta ò lunga.
Son "u" cûrto o tonica - torta - orso o atona - bollitigo - ombrisallo - ormezzo Son "o" cûrto o tonica - ommi - porta o atona - cornabûggia - offeisa ò - baxaicò - ronfò - ò Son "u" lungo ô - gôa - pôso - dôçe ö o se deuvia solo pe evitâ de scrive paegie queste trae parolle - lö e lô - cö e cô - sciö e sciô Son "o" lungo ö - föa - öxelli - pöso - pö
A vocale u A vocale u a se pronunçia comme in italian.
Son cûrto u - cacciòu - guägnâ - puffo - quande ù - scucuzzù Son lungo ü - büra - müro
O son û O son û, "u" françeise, o no l'é presente inte l'italian: o se pronunçia in to maeximo moddo in to quae i françeixi dixan menu. A dûata a peu ëse cûrta ò lunga in accordo co-a regola in sciä dûata dïta all'inissio. Però:
û in fin da parolla o l'é sempre tonico son cûrto quande a parolla italiann-a a gh'ha a "u" finale tonica - ciû - sciû - zû son lungo quande, confrontando con l'italian, a l'é cheita 'na scillaba - mû
O dittongo òu O dittongo òu, tipico do zeneise, o se pronunçia marcando a "o" averta e dixendo veloce a "u" italiann-a. O se deuvia
in to participio passòu di verbi da primma coniugassion - ciammòu - pensòu in te parolle comme pròu - ballòu - zûgòu - çiòula
Varie
Se inte 'na parolla o l'é presente o son da "u" italiann-a, anche lungo, e questa parolla a gh'ha ûn corrispondente italian no troppo diverso, se peu decidde se va deuviä a "o" ò a "u" ammiando a grafia da parolla italiann-a - giorno - punto - zunta - dôçe - müro A desinensa italiann-a "oro", che in zeneise a perde a "r" a va scrïta öu e no "öo" - cöu - möu - tesöu Pronunçia da lettera e (piggiòu da-o Gismondi) A l'é de solito averta quande a gh'ha l'accento tonico e a l'é seguïa dä "r" e da 'n'ätra consonante - çerto - averto - merçe - sterso A ritorna però streita quande a perde l'accento tonico - çertessa - avertûa - stersâ O maeximo o sûccede quande a l'é seguïa dä "l" (elle) e da 'n'ätra consonante - elmo - svelto Anche chì a vegne streita s'a perde l'accento - elmetto - sveltessa Questa lezze però a no va s'a l'é seguïa da "s" e da 'n'ätra consonante; a peu ëse: averta - festa - resto - contesto serrä - testa - presto - pesto - questo Gh'é de parolle che se scrivan paegie ma veuan dî cöse differenti a segonda ch'a l'é averta ò serrä: létto e lètto participio passòu do verbo lëze - tèsto e tésto - pèsta e pésta voxe do verbo pestâ. Inte questi caxi l'é ben marcâ con l'accento o son averto.