Сүүлийн үеийн үйл явдлууд

Wikipedia-с

Contents

[Өөрчлөх] Vote for Administrators

If you want someone to become an administrator or you wish to become an administrator, then please place your name Here. --Jose77 03:30, 28 Есдүгээр сар 2006 (UTC)


Викиньюсээс сүүлийн үеийн мэдээ уншина уу.
< 2006 оны 2-р сар
Ня Да Мя Лх Пү Ба Бя
      1 2 3 4
5 6 7 8 9 10 11
12 13 14 15 16 17 18
19 20 21 22 23 24 25
26 27 28      

[Өөрчлөх] 2006 оны 01 сарын 30 (Даваа гариг)

Өнөөдөр манай монголчуудын олон зуунаар уламжилж, хамгаас хүндэтгэж дээдэлдэг ёc төрт их баяр болох цагаан сарын шинийн нэгэн билээ. Монголчуудын зүйл зүйлийн сайхан ёc заншил цогцлон бүрдсэн энэхүү баярын үүх түүх нь өнө эртний улбаатай бөгөөд Дорнын ард түмний гүн ухааны үзэл, онол сургаал ёсоор нарыг арга, сарыг билиг хэмээн үздэг учир наран, сарны хөдөлгөөнөөр цаг хугацаагаа хэмжээлэн тоолохыг аргын улирал, билгийн улирал хэмээн нэрлэдэг. Монголчууд сарны хөдөлгөөнөөр тооцох билгийн улирлыг гол болгож, хаврын эхэн сар буюу бар сарыг жилийн эх болгон хатгаж, сар жилээ тоолдог уламжлалтай.

  • Буриадын нэрт эрдэмтэн Дорж Банзаров тэргүүтэй эрдэмтэн мэргэдийн судалгаанаас үзвээс Монголчууд, адуу мал, ан гөрөөc тарга хүчээ авч, үр жимс боловсрон гүйцэж, идээ цагаа бялхсан намар цагт шинэ жилээ тэмдэглэн цагаан сарын их баяраа хийдэг байжээ. Чухам хавар хэдийд тэмдэглэх болсон хийгээд түүний учир шалтгааны талаар адил бус санал байдаг. Судар бичгийн хүрээлэнгийн анхны дарга, нэрт бичгийн хүн Онхудын Жамъян гуай 1925 онд бичсэн “Урт өдрийн улиг үгний бичиг” хэмээх номдоо “Европ ёсны цаг улирлын тоо болбоос нарны явдлыг дагаж тогтоосон болой. Үүнийг аргын улирал хэмээмүй. Нэгэн жил нь 365 хоногтой. Христосыг мэндэлсэн жилээс үүсгэн тоолсон амуй. Шар зурхай ба Төвд зурхайн ёсон хэмээвээс сарны явдлыг дагаж тогтоосон болой. Үүнийг билгийн улирал хэмээмүй. Машид гарсан (Төвдийн “равжүн” хэмээх үгийн үгчилсэн орчуулга Ш.Ч) хэмээх гал туулай (1027 он) болбоос цагийн хүрдний (Дүйнхорын Ш.Ч) шашныг Шамбалаас Энэтхэгийн газарт анх залж ирсэн жилээс үүсгэн 60 жилээр хэмжээ болгочихуй. Үүнийг Төвдийн хэлээр равжүн хэмээмүй.
  • Барс эзэлсэн сарыг жилийн эх болгосон ёc болбоос маны (манай) Монголын Чингис хаан Тангудын Минаг хэмээх хааныг тэвчиж, улсыг нь эзлэн аваад, хааны газрыг олсон өлзий хутгийн баясгалант хуримын сар хэмээн хуримлаж, барс эзэлсэн сарыг жилийн эх болгов.
  • Бас хавар, зун, намар, өвөл хэмээх дөрвөн цаг болбоос аливаа түмэн бодис хөврөх, өcөх, хураах, нуух дөрөв мөн бөгөөд улирлын эн тэргүүн хаврын урь орох өдөр болбоос, жилийн эх болгосон барс сарын шинийн нэгний өмнө хойно арван таван өдрийн дотор тохиолдох мөнх тогтоол тул тийнхүү бодис шинэчлэн дэлгэрэх барс эзэлсэн сарыг жилийн эх болгосон учир бас ийм амуй” хэмээн бичжээ.
  • Мөн зарим судлаачид эзэн Богд Чингис олон монгол овогтныг нэгтгэн Их Монгол Улсыг байгуулаад, гуравдугаар жарны улаан бар жилийн (1206 он Ш.Ч) хаврын тэргүүн сарын шинэдээр хаан ор суух их ёслолыг үйлдэж, жилийн эхэн шинэ жилээ хаврын тэргүүн сар буюу барс сард тэмдэглэх болжээ гэж үзэж буй. Ямар боловч хаврын тэргүүн барс сарыг жилийн эх болгосон нь Чингис хааны том үйл явдалтай холбоотой бололтой. Цагаан сарын ерөөл үг нь
 “Эр барс сарыг
 Жилийн тэргүүн болгон тогтсоноос нааш
 Энэ Монгол Улс
 Төр ёc журмыг дагаж...”

гэж эхэлдэг нь өмнө өгүүлснийг тодотгож байна. Төвд сурвалж бичигт “Хорда” буюу “монголын цагаан сар” гэж тогтвортой ялгаж нэрлэж бичдэг нь мөн нотлох гэрч болох ажээ. Ер нь эзэн Чингисийн үеэс ийнхүү зарлиг засгаар тогтоосон их баяр болон өргөжиж, ёc төр, утга агуулга, хүндлэл дээдлэл нь улам их болсон бөгөөд мөнөөхөн энэ зууны эхэнд Богд хаант Монгол Улсын үед цагаан сарын баяр хийх төр ёсны нарийн дэг жаягтай байжээ. Тухайлбал, төрийн ёслолын хувьд доорх мэт хэдэн үе дараатай байснаас, хамгийн том нь Ар Монголын олон сайд, хаад, ноёдоос улсын эзэн Богд Жавзундамба хааны амгаланг эрж, бараалхан мөргөх албан ёслол байжээ. “Энэ ёслолыг үйлдэхдээ шинэлэх жасаанд бараалхан мөргөвөөc зохих ноёд лам нар өөр өөрийн газраас элч зарж, Дотоод яамнаас зөвшөөрөл олсны хойно, Эрдэнэ Шанзадбын газраас өдөр товлуулан, хаанд өргөн ёсны бэлгийг урьдчилан бариад, шинэлэх цагаалах өдрөө төрийн ордонд ирж зэрэг дэвээр (цол хэргэмээр) жагсан, гурвантаа cөгдөж есөнтөө мөргөж, мандал өргөөд, Богд хааны амгаланг айлтгадаг байжээ”.

  • Үүний дараа орох томоохон ёсолгоо бол аймгийн ихэс ноёдын амгаланг эрэх ёслол байжээ. “Шинэлэх өдөр аймгийн чуулган дарга, хошуу засаг мэт ихээхэн ноёд төрийн cүлдэнд мөргөнө хэмээж, ёслолын хувцсаа өмсөн, Нийслэл Хүрээний зүгт байх товгор газарт овоо босгон, ширдэг эсгий дэвсч, ширээ тавьж, идээ засаад, зул өргөн мөргөөд, яамнаа эргэн ирж, олбог суудлаа эзэлсний хойно, аймгийн олон хошууны мэндчингүүд бараалхахаар ирж, тус тусын ноёдын өмнөөc амгаланг айлтгадаг байжээ”.
  • Энэ мэт цагаан сарын төр ёсны тогтсон уламжлалт ёслол, хэв журмыг сайтар судалж, өдгөөгийн цагийн өнгө аястай зохилдуулж, монгол түмний ганц их баяр цагаан сараа төрийн ордонд ёслох тогтсон дэг жаягтай болж, түүнийгээ зарлигаар хуульчилж өгүүштэй юм даа.

[Өөрчлөх] Битүүлэх, цагаалахтай холбогдсон цээрийн ёсноос

Цагаан сартай холбоотой ёc төр арвин бөгөөд монголын олон ястан үндэстэн, газар оронд өөр өөр байх нь ч бий. Цагаан сараар баримталдаг нийт монголчуудын түгээмэл ёc бол тэр жилийн цагаан сарын шинийн нэгэнд идээ будааны өнгө амт шимтээс эхлээд, ирсэн гийчин зочны үг яриа, ааш араншин хүртэл цөм сайн сайхан болбоос тэр нэгэн жилдээ гэр хотлоороо амар амгалан, элбэг дэлбэг байна хэмээх бэлгэдэл юм.

[Өөрчлөх] Битүүлэх, цагаалахтай холбогдсон цээрийн ёсноос

  • Битүүний өдөр амь хороохыг цээрлэнэ.
  • Битүүний өдөр амандаа юм зажлаад гадаа гарахыг цээрлэнэ.
  • Битүүний өдөр эм уухыг цээрлэнэ.
  • Битүүний өдөр нохой зодох болон хүүхдээ харааж загнахыг цээрлэнэ.
  • Битүүний орой мал cүргээ алдаж, хөдөө хээр хонуулахыг цээрлэнэ. Заавал хичээж бүрэн хотлуулахыг эрхэмлэнэ.
  • Битүүний шөнө айлд хонохыг цээрлэнэ.
  • Битүүний шөнө их дуугаар хашгирч, бархирахыг цээрлэнэ.
  • Битүүний шөнө цатгалан бус хонохыг цээрлэнэ.
  • Битүүний шөнө нялх хүүхдийг нэрээр нь дуудахыг цээрлэнэ.
  • Битүүний шөнө хувцас хунараа гадаа хонуулахыг цээрлэнэ.
  • Битүүний шөнө гадаа хоосон сав байхыг цээрлэж, дотор нь бага сага юм хийж тавих буюу хөмөрч тавина.
  • Битүүний шөнө газарт хар ус асгахыг цээрлэнэ.
  • Битүүний шөнө их согтохыг цээрлэнэ.
  • Хир буртагтай цагаалахыг цээрлэнэ.
  • Шинэлэхээс өмнө хашаа хороо, гэр бараа, ор дэвсгэр, хувцас хунар, толгой үc гэзгээ бултыг угааж, ирж буй шинэ жилээ цэвэр ариунаар угтахыг хичээнэ.
  • Гар дээрээ түүхий гурил наалдуулж золгохыг цээрлэнэ.
  • Өр ширтэй цагаалахыг цээрлэнэ.
  • “Өвчингүй бол жаргал, Өргүй бол баян” гэж монголчууд ярьдаг бөгөөд шинэ жилээс өмнө өр ширээ барагдуулахыг эрхэмлэдэг.
  • Гэрэл гэгээгүй харанхуйд золгож шинэлэхийг цээрлэнэ.
  • Ирж буй шинэ нэгэн жилдээ баяр баясгалантай, эв эетэй, найр хөөртэй, сайн сайхан байхыг бэлгэддэг болохоор цагаан сарын шинэдээр хэрүүл шуугиан, зодоон цохион хийхийг ихэд цээрлэнэ.
  • Цагаан сарын шинийн нэгнээс зургаан хүртэл гэрээсээ гадагш эд юм авч одохыг цээрлэнэ. Бэлгийн зүйл үүнд үл хамаарна.
  • Цагаан сарын шинийн нэгний өглөө галаа хуучин цогоор асаахыг цээрлэнэ.
  • Цагаан сарын шинийн нэгэнд айлд хонохыг цээрлэнэ.
  • Цагаан сарын шинэдээр амь хороохыг цээрлэнэ. Амьтан бас шинэлдэг гэж үздэг.
  • Цагаан сарын шинийн нэгэнд уйлж унжихыг цээрлэнэ.
  • Цагаан сарын шинийн хоёронд гадагш гарахыг цээрлэнэ. Гэхдээ шинийн нэгэнд айлаар явж шинэлсэн бол хамаагүй.
  • Цагаан сарын өдрүүдэд ирсэн зочдыг эр, эм, их, бага, хөгшин, залуу гэлгүй заавал бэлэг өгч гарыг цайлгана. Гэхдээ бэлэг нь үнэ цэнэтэй байх албагүй бөгөөд ёc бэлгийг бодсон байвал зохино.
  • Цагаан сарын шинийн нэгэнд бэлгэгүй үг хэлэхийг ихэд цээрлэнэ. Хэдийгээр хүнд өвчтэй байлаа ч гэсэн ёсны дагуу мэнд усаа мэдэлцэнэ. Энэ нь “Монгол хүн амны бэлгээр, Амны бэлгэ хаашаа бол ашдын бэлгэ тийшээ” гэдэг монголчуудын ёc заншлын гол цөм болсон бичигдээгүй хуулийг баримталж байгаа хэрэг. Цагаан сарын шинийн нэгэнд айлд ирсэн зочин айлын будаанд хүрэхдээ цагаалга, цагаан идээнээс эхлэн амсаж, явахдаа мөн цагаан идээ амсаж гарна. Tanhim.net