Хөвсгөл
Wikipedia-с
Монгол улсын хойморт орших Хєвсгєл аймаг нь 1931 онд байгуулагдсан. Хойд талаараа ОХУ, баруун зvvн болон ємнє талаараа Завхан, Булган, Архангай аймагтай хиллэдэг. 109,6 мянган км квадрат газар нутагтай нийслэл Улаанбаатар хотоос 671 км-т оршдог. 23 сум, нэг тосгонтой засаг захиргааны 24 нэгжтэй.
Contents |
[Өөрчлөх] Сумд
- Алаг-Эрдэнэ
- Арбулаг
- Баянзүрх
- Бүрэнтогтох
- Галт
- Жаргалант
- Их-Уул
- Мөрөн
- Хатгал
- Рашаант
- Рэнчинлхүмбэ
- Тариалан
- Тосонцэнгэл
- Төмөрбулаг
- Түнэл
- Улаан-Уул
- Ханх
- Цагааннуур
- Цагаан-Уул
- Цагаан-Үүр
- Цэцэрлэг
- Чандмань-Өндөр
- Шинэ-Идэр
- Эрдэнэбулган
[Өөрчлөх] Хvн ам
Тус аймаг нь 119,1 мянган хvн амтай, хvн амынхаа тоогоор улсдаа тэргvvлдэг. Аймгийн нийт хvн амын 76,9%-ийг халх, 13,7 хувийг дархад, 5,2 хувийг хотгойдууд эзэлдэгийн зэрэгцээ Буриад, Дєрвєд, Урианхай, Цаатан, Єєлд зэрэг ястнууд амьдардаг олон ястны єлгий нутаг юм.
Тус аймгийн Баянзvрх, Улаан уул, Рэнчинлхvмбэ, Цагааннуур суманд ихэвчлэн дархад, цаатан, Тува, чандмань єндєр суманд урианхай, Цагаан vvр суманд буриад, Шинэ Идэр, Галт, Жаргалант суманд халх, бусад суманд хотгойд ястнууд голлон амьдардаг.
[Өөрчлөх] Газрын гадаргуу
Aймгийн нутаг дэвсгэр нь Хангайн уулархаг мужид оршдог. Уул нурууны гол хэсэг нь хангай нурууны салбар хэсэг Хєвсгєл Тагна, Сяаны уулс багтана. Дэлгэрхаан уулын ноён оргил нь далайн тєвшнєєс 3491 метр орших ба аймгийн нийт нутаг дэвсгэр нь далайн тєвшнєєс 1650-2050 метр оршино.
Аймгийн нутагт цаг агаарын хэлбэлзэл их, зуны хамгийн дулаан vе 7 дугаар сард +15 - +20 хэм, хамгийн их дулаан +34, євлийн хамгийн хvйтэн vе 1 дvгээр сард –24 - -49 хэм, зарим жил –49 -52 хэм хvйтэрдэг. Жилийн дундаж тундасны унах хэмжээ нутгийн хойт хэсгээр 300 – 400 мм, ємнєд талаар 200 – 300 мм байх бєгєєд дийлэнх нь 7 – 8 дугаар сард унана.
[Өөрчлөх] Усан хангамж
Хангайн нуруунаас эх авсан Идэр, Тэс, Бvгдгээн, Хєвсгєл нуурын баруун ба зvvн талын уулсаас эх авсан Дэлгэр мєрєн, Бэлтэс, Шарга, Шишгэд, Эг, Їvр, Уйлган зэрэг 400 гаруй гол мєрєн, горхи булагтай.
Тус аймагт 300 гаруй том, жижиг нуур байдаг. Эдгээр нууруудын дотроос цэнгэг тунгалагаараа дэлхийд тэргvvлдэг, талбайн хэмжээгээрээ Ази тивд аравдугаарт, Монгол оронд хоёрдугаарт, гvнээрээ Тєв Азид хоёрдугаар ордог, Байгаль нуурын усны 60 хувийг Эг, Сэлэнгэ мєрнєєр талбайд 36.5 км єргєн, 136 км урт, 262.4 м гvнтэй болно.
Тус аймагт анагаах чадлаараа улс даяар алдартай Булнай, Салбарын халуун рашаан, Торц, Дулаан бvлээн, Наранбумбат, Хоногцол, Бєєстєг, Гантигт зэрэг хvйтэн рашаан байдаг ба эдгээрийг тvшиглэн амралт сувиллын газрууд ажилладаг.
[Өөрчлөх] Ургамал
Aймгийн нийт нутгийн 35,4 хувь буюу 35,5 мянган км квадрат талбайг ойн талбай эзэлнэ. Ойд гацуур, хуш, нарс, улиас зэрэг навчит болон шилмvvст мод эзэлдгийн 90 орчим хувь нь хар мод юм.
Тус аймагт Вансэмбэрvv, алтан хундага зэрэг 80 шахам тєрлийн эмийн ургамал ургана. Нэрс, vхрийн нvд, улаалзгана, тошлой, гvзээлзгэнэ, зэрэг жимс, самар, мєєг, сонгино гэх мэт хvнсний ургамлын арвин баялаг нєєцтэй юм. Эдгээрээс биологийн нєєц удмын сангаараа эрдэмтний сонирхлыг татдаг Сибир жодоо, хонин арц, ягаан цээнэ, ямаан сэрдэг, шивvvрт, ортууз зэрэг олон тєрлийн ургамлууд Монгол улсын улаан номонд оржээ.
[Өөрчлөх] Ан амьтан
Хєвсгєл аймагт 5 баг, 13 овог, 31 тєрєлд хамрагдах 35 зvйлийн хєхтєн, 2 зvйлийн 2 нутагтан, 4 зvйлийн хэвлээр явагч, 400 гаруй зvйлийн шавьж амьдардаг.
Манай аймгийн гол мєрєн нууранд 10 гаруй зvйлийн загас байдгийн дотор Сэлэнгэ мєрнєєр дамжин ирсэн хилэн загас, Дархадын хотгор, Шишгэдийн голын сав нутагт дэлхийд хосгvй цагаан загас бий. Эдгээр загасыг Оросын Петр – 1 хаан хvнсэндээ хэрэглэж байсан байна.
Тус аймагт ёл, хойлог, шонхор зэрэг 2000 гаруй зvйлийн шувууд байдгаас гадна єрєв тас, гангар хун, хээрийн галуу, байгалийн нугас, явлаг сар, усны цагаан сvvлт, бvргэд, алтайн хойлог, Азийн цууцаль, итгэлэн цахлай гэх мэт шувууд Дэлхийн болон Монгол улсын улаан номонд орсон шувууд бий.
[Өөрчлөх] Ашигт малтмал
Хєвсгєл аймаг байгалийн баялаг, эрдэнэсийн сангаар нэн арвин, Їйлдвэрийн зориулалтаар ашиглах боломжтой судалгаа хийсэн олон сая тонн нєєцтэй фосфорит, нvvрс, шороон будаг, шохойн чулуу, гантиг, боржин vvний зэрэгцээ хєнгєн vеийн vйлдвэрлэлд чухал ач холбогдолтой баялаг бий. Олон сая шоо метрээр тооцогдох ойн нєєцтэй.
[Өөрчлөх] Тvvхт дурсгалт зvйл
Тус аймгийн нутаг дэвсгэр дээр нэн эртний vеэс хvн оршин сууж амьдарч байсныг илтгэсэн чулуун болон хvрэл зэвсгийн vеийн булш, хадны сvг зураг, буган хєшєє олонтой. Тухайлбал Бvрэнтогтох сумын Уушгийн єврийн 2 – 3 метр єндєр буган хєшєє, 3 – 4 метр єндєр хиригсvvр, Загзуугийн амны шороон хэрэм, Мєнх хааны ордны туурь, Цагаан vvр, Чандмань єндєр сумын нутагт орших хvн чулуун хєшєє, Мєнх хааны болон Кул Билгэ хаанд зориулан босгосон гэрэлт хєшєє зэрэг тvvхийн дурсгалт зvйлс олон бий.
[Өөрчлөх] Байгалийн vзэсгэлэнт газрууд
Тус аймагт мєнх цаст сvрлэг уулс, ян сарьдаг, гvн цэнхэр нуурууд, хєвч тайга, гол мєрний єргєн хєндий зэрэг нь тэр аяараа Хєвсгєл нутгийн vзэсгэлэн гоо билээ. Шохойн ба гантиг чулуун тунадаснаас vvссэн Цагаан-Үvр сумын Даян дээрх зэрэг олон агуй, хонгил, сэнжит хад нь байгалийн биет vзмэр юм.
Элбэг баян араатан, жигvvртэн ан амьтад, тvvхийн дурсгалт зvйл, байгалийн vзэсгэлэн зэргээр гайхагдсан Хєвсгєл нутгийг Монголын Швейцарь хэмээн нэрлэдэг.
Хєвсгєл аймаг эх орныхоо тусгаар тогтнол, хєгжил цэцэглэлийн тєлєє амь бие, оюун ухаан, авъяас чадвараа зориулж ирсэн алдар цуутнуудын єлгий билээ. Тус аймгаас ардын домогт баатар Чингvнжав, Монгол улсын баатар Л.Даваадорж, Л.Гэлэгбаатар, Г.Цэнд нар тєрєн гарсан бєгєєд Ардын хувьсгалын партизан 40 гаруй, Хєдєлмєрийн баатар 22, гавъяат 48, эрдэмтэд 100 гаруй улс, аймгийн олон зуун аварга, сайчууд тєрсєн. Хєвсгєлчvvдийн шаргуу хєдлмєрийг vнэлж тєр засгаас 1986 онд аймгийг “Хєдєлмєрийн гавъяаны улаан тугийн одон”–гоор шагнасан юм.
[Өөрчлөх] Аймгийн эдийн засаг, нийгмийн хєгжил
Аймгийн эдийн засгийн гол салбар нь хєдєє аж ахуй юм. Хєдєє аж ахуйд мал аж ахуй голлох байр эзэлнэ.
Аймгийн нийт нутгийн 57.7 хувийг хєдєє аж ахуй эдэлбэр газрын хэрэгцээнд ашигладаг.
Аймаг нийт мал сvргийнхээ толгойгоор улсдаа тэргvvлж, тус аймгийн байгаль цаг уурын нєхцєлд тохирсон нутгийн шилмэл омгийн Дархад омгийн хонь, хогоргын улаан монгол, эрчимийн хар ямаа, тэсийн голын адуу зэргийг vржvvлэн ашиглаж байна. Тус аймгийн Цагааннуур суманд цаа бугыг єсгєн vржvvлдэг. Тус аймгийн Тариалан Эрдэнэбулган, Рашаант сумд газар тариалан эрхэлж ирсэн ба 200 оноос нийт эргэлтийн талбай 20,4 мянган га – д хvрч жилд дунджаар 10,4 мянган га – д vр тариа, тємс, хvнсний ногоо тариалж байна.
Аймаг ЕБС 32, цэцэрлэг 29, соёлын тєв 23, Хєгжимт драмын театр, орон нутгийг судлах музей ажилладаг.
Тус аймагт сумын эмнэлэг 23, аймагт орчин vеийн тоног тєхєєрємжєєр тоноглогдсон нэгдсэн эмнэлэг ажилладаг.
Аймгийнхаа байгалийн vзэсгэлэнт газар нутаг, Хєвсгєл нуурын цогцолбор газрыг ашиглан аялал жуулчлалыг эрчимтэй хєгжvvлж байна.
Манай аймагт гадаад, дотоодын бизнесvvд шинэ тєрлийн vйлдвэрлэл vйлчилгээг эрхлэх, хєлєє аж ахуйн бvтээгдэхvvн боловсруулах, эрдэсийн болон ашигт малтмалын нєєцийг ашиглан хамтарсан vйлдвэр байгуулах Хєвсгєл нуурын сав нутагт аялал жуулчлалыг хєгжvvлэх єргєн боломж бий.
Монгол улсын Аймгууд | ![]() |
---|---|
Архангай | Баян-Өлгий | Баянхонгор | Булган | Говь-Алтай | Говьсүмбэр | Дархан-Уул | Дорноговь | Дорнод | Дундговь | Завхан | Орхон | Өвөрхангай | Өмнөговь | Сүхбаатар | Сэлэнгэ | Төв | Увс | Ховд | Хөвсгөл | Хэнтий | |
Нийслэл хот: Улаанбаатар |