Сэтгэлгээ

Wikipedia-с

Image:Setgelgee1.jpg

Contents

[Өөрчлөх] Хvмvvс дөрвөн янз байх аж.

Нэгд, Мэддэг, мэддэгийгээ мэддэг хvн. Тvvнийг цэцэн хvн гэх бөгөөд тvvнээс суралцах хэрэгтэй. Хоёрт, Мэддэг, мэддэгийгээ мэддэггvй хvн. Тvvнийг хэнэггvй хvн гэх бөгөөд тvvнийг сэргээх хэрэгтэй. Гуравт, Мэддэггvй, мэддэггvйгээ мэддэг хvн. Тvvнийг юм сурах хvн гээд тvvнд юм зааж өгөх хэрэгтэй. Дөрөвт, Мэддэггvй, мэддэггvйгээ мэддэггvй хvн. Тvvнийг "илжиг"гэх бөгөөдхөөн явуулбаас зохино. (Арабын цэцэн vг) Сэтгэлгээгээ ухамсарлахуй Хvн амьтнаас юугаараа ялгагддаг вэ гэж асуувал бvгд л "сэтгэдгээрээ" хэмээн хариулах биз. Vгvй дээ, сэтгэдгээрээ биш, "сэтгэж байгаагаа ухамсарладгаараа" гэж хэлбэл хамгийн зөв хариулт болох юм. Сэтгэдгийн хувьд шизофренитэй хvн ч хурц сэтгэдэг. Харамсалтай нь хурц сэтгэж байна гэдгээ ухамсарладаггvй. Компьютер маш нарийн "оюуны" vйлдэл хийнэ, мөн тvvнийгээ ухамсарлахгvй. Амьтан ч гэсэн багахан хэмжээнд сэтгэнэ, мөн л муухан сэтгэж байгаагаа ухамсарлахгvй. Аль аль нь хvн биш учраас тэр. Тэгвэл эрvvл хvн муу сэтгэсэн ч муу сэтгэж байна гэдгээ ухамсарладаг.

[Өөрчлөх] Мэдлэг сэтгэх чадварт нєлєєлєх vv?

Нобелийн шагналт эрдэмтэн Хайк "Боолчлогдох зам" номондоо "шинжлэх ухааны хvмvvст их байдаг оюун ухааны нугаршгvй чанарын" тухай дурьдсан байдаг. Тэгэхээр зарим мэдлэг оюун ухаанд эсрэг нєлєє vзvvлж тvvнийг "нугаршгvй чанартай" йппгппог байна Vнэхээp хийгvй, хатуу логиктaи, худал зvйл оруулбал цаашаа явах аргагvй болдог шинжлэх ухаан, оюуны тоглоомын тєрлvуд байна. Миний мэдэхээс философи, математик, шатар гэх мэт зvйлст ийм шинж их бий. Энд худал алхам бvр нь мухардалд оруулдаг, хожигдолд хvргэдэг болохоор зєв сэтгэж байж л vнэн, амжилт хоёрыг авчирна. Философийн хувьд бол сайн номыг vнэхээр ойлгож унших аваас ийм сэтгэлгээний дадалтай болдог. Гэхдээ философио сайн ойлгоогvй хvн философийн номыг цээжлэх маягаар уншвал ийм сэтгэлгээ суухгvй л дээ. Тэгэхээр дээр дурьдсан шинжлэх ухаан, тоглоомын уг чанар нь хvний сэтгэлгээг бvтээлч (creative), шvvмжлэлтэй (сritical), єєрийгєє хянадаг (reflectife) болгодог. Гэтэл vнэний шалгуур нь тодорхойгvй, худал зvйлийг тодорхой хугацаанд єєртєє агуулах боломж олгодог ухаанууд ч байдаг. Нийгэм, хvмvvнлэгийн ухаануудад ийм "хийдэл" нэлээд их байх бєгєєд энэ замаар явсан хvмvvс (мэдээж бvгд биш л дээ) оюун ухаандаа гэхээс илvv хvсэл зоригтоо хєтлєгддєг дадал зуршилтай болох нь олонтаа. Ажиглаад байхад, єєрийгєє юм мэдэж байна хэмээн боддог хvн ихэвчлэн юмыг цээжилж, тогтоон, мартаагvй байвал л єєрийгєє мэдэж байна гэж боддог. Энд каузаль (vvнийг шалтгаант холбоогоор нь сэтгэх гэж орчуулж болно) сэтгэлгээтэй охин, тогтоох ой дээрээ тулгуурладаг ээж хоёрын яриаг та бvхэнд сонирхуулъя л даа. Охин асууж байна: "Нийгмийг гэж бичихэд яагаад г,м хоёрын дундах э vсэг алга болчихдог юм бэ?". Ээж нь гээгдэх эгшигийн хоёрдугаар дvрэм гэгчээ хэлж байна (тэр ээж УБИС-ийн монгол хэлний ангийг онц дvнтэй тєгссєн нэгэн юмсанж). Охин ойлгосонгvй дахиад асуулаа. Ээж уцаарлаж байнаа: Хэлээд байхад чинь яасан ойлгодоггvй юм бэ гэж. Vнэндээ тэнд ойлгоод байх юм алга: Тогтоогоод, цээжлэх асуудал байна. Гэтэл охин шалтгаант холбоогоор сэтгэж сурч эхэлж байгаа учир "яагаад тиим дvрэм гарсан юм бол, "э"-г нь гээхгvй бичихэд болохгvй юм юу байна, бид ойлгодгоороо л ойлгоно шvv дээ, "э" байхад ямар утга илэрхийлж байна, "э" нь гээгдсэн vед ямар утга илэрхийлж байна" гэхчилэн олон асуулт шаардаж байгаа учраас асуусан хэрэг. Охины хувьд хэл болон тvvний дvрэм бол конвенциаль (хvмvvс зохиогоод тохирчихсон) тэмдэг, тvvнд каузаль зvил байдаггvй гэдэг нь ойлгомжгvй зvйл. Тиим ч учраас тэр асуултыг тавих нь яах аргагvй зєв байсан. Харин ээж цээжилсэн зvйлээ хэлснээр шалтгааныг нь хэлчихлээ гэж андуураад байна. Шалтгаант холбоогоор сэтгэдэг хvн, цээжилдэг хvн хоёр бие биенээ ойлгоход хэцvv л дээ.

[Өөрчлөх] Эргэлзэж гайхах vзэгдэл мэдлэгээс гардаг юм уу аль эсвэл vл мэдэхээс гардаг юм уу?

Шалтгаант холбоогоор сэтгэж сурах нь vнэхээр сайн дадал мєн. Ийм хvн юмыг хоосон цээжилнэ гэж байхгvй бєгєєд "яагаад" гэсэн асуултаа байнга тавьж тvvндээ тохирох хариулт авч байж л уг зvйлд итгэнэ. Тэр хvн "танай авдранд нэг шар єнгєтэй эд байгаа учраас хvvхэд чинь євдєєд байна" гэсэн айлдалд хэзээ ч шууд итгэхгvй. Итгэх, мэдэх гэдэг нь оюуны эрс єєр vзэгдлvvд. Шашин "чи эхлээд Бурханд итгэ, итгэсэн цагт тvvнийг мэдэх болно" гэдэг бол шинжлэх ухаан "чи эхлээд мэд, мэдсэн юмандаа итгэ" хэмээн оюуны эрс єєр хvмvvжил олгох хандлагатай байдаг. Эргэлзэж гайхах гэсэн энэ vзэгдэл vл мэдэхээс гардаг гэж хvмvvс боддог. Гэтэл энэ vзэгдэл мэдлэгээс гардаг аж. Хvн єєрийн мэдлэгт тохирохгvй, мэдлэгээс нь хальсан юмс vзэгдэлд эргэлзэж гайхдаг бєгєєд энэ эргэлзээгээ тайлснаар шинэ мэдлэгтэй болдог. Абеляр энэ утгаар нь "эргэлзээ бол танин мэдэхvйн vндэс" гэсэн. Их сургуулийн профессоруудын онолын семинарт гудамжнаас нэг хvн авчраад суулгасан чинь тэр хvн тэнд яригдаж буй зvйлийн агуулгад эргэлзэж гайхаад байвал сонин юм болно биз дээ (тохиолдлоор л тухайн салбарын маш том эрдэмтэн таараагvй бол). Юу ч мэдэхгvй хvн юунд ч эргэлзэж гайхдаггvй. Тиим хvн бороо, цас яагаад ордог, тэнгэр яагаад улайдаг, яагаад урт богино єдєр байдаг гээд єдєр тутам єєрт нь тохиолддог зvйлийн учрыг vл мэдэх атлаа гайхна эргэлзэнэ гэж байхгvй. Угаасаа тиим байх ёстой юм шиг бодно. Тиим учраас тэр хvнээс юмны учир шалтгааныг олох гэсэн асуулт хэзээ ч гардаггvй. Зєв сэтгэж сураагvй ийм хvн юмсын мєн чанартай харьцаж сураагvй байдаг тул єнгєний зvйлд их анхаарал тавьдаг. Хамгийн сайхан хувцас, хамгийн vнэтэй машин, хамгийн тансаг хоол унд гээд л. Аристотелийн хэлснээр, тэд амьдрахын тулд иддэггvй, идэхийн тулд амьдарч байдаг. Тэдний толгойд хувцас бол хувцас шvv дээ, хvн ямар ч гоё хувцас ємслєє гээд байгаагаасаа илvv сэтгэнэ, байгаагаасаа илvv сайн хvн болчихно гэж байхгvй гэсэн бодол хэзээ ч орж ирдэггvй. Сонин бєгєєд инээдтэй хvн та бидний дунд их байдаг. Юмны учрыг олохгvй явж явчихаад тvvнийх нь учрыг тайлбарлаад єгчихєєр хэзээний мэдэж байсан юм шиг "тэгээд яагаав, vvнийг тайлбарлаад байхдаа яах вэ дээ" гэсэн байдал гаргана. Иймэрхvv хvнд оюун ухааны хєдєлмєрийг хvндэтгэнэ, ухаантай зvйлд баярлана гэсэн ойлголт байхгvй. Мэдэхгvйгээ мэдэхгvй байгаа учраас тэр л дээ. Ер бусын ажигч, гярхай, нямбай оюун ухаан хамгийн энгийн зvйлд ч хvний олж хараагvй єч тєчнєєн нарийн утга байгааг олж хардаг. Ийм хvн хэзээ ч "тиим ш дээ, тэгээд яагаав" гэж хэлдэггvй. Оюун ухааны зєв хvмvvжилтэй тиймэрхvv хvнд "миний энэ бодол зєв vv, эндээс ийм дvгнэлт гарах нь баараггvи байгаа даа" гэсэн бодол байнга байдаг.


[Өөрчлөх] Сайхан ярьдаг хvн бvр сайн сэтгэдэг гэж vv?

Гоё, уран сайхан ярьж байгаа хvнийг сонсоод "ямар ухаантай хvн бэ?" хэмээн шvvрс алдагчдыг мєн ч олон харлаа. Хvнийг ярьж байгаа шигээ сэтгэдэг хэмээн ойлгож огт болохгvй. Vг, сэтгэлгээ хоёр адил зvйлс биш. Тиим учраас хvмvvсийг vгний тvвшинд хийгээд ойлголтын тvвшинд харилцдаг хэмээн хоёр хувааж болно. Ухаалаг хvмvvс ихэвчлэн ойлголтын тvвшинд харилцах бєгєєд тэдэнд бодол санаагаа тэр бvр vгээр илэрхийлэх шаардлага гардаггvй байна. XIX зууны Германы сэтгэгч Дюринг vгээр илэрч буй сэтгэлгээг хамгийн бvдvvлэг сэтгэлгээ гэсэн. Энэ нь хvн сэтгэлгээнийхээ бvдvvлэгдvv хэсгийг vгээр илэрхийлээд хамгийн нарийн хэсгийг илэрхийлж чадахгvй vлдээдэг гэсэн vг л дээ. Vнэхээр гvнзгий сэтгэсэн зvйлийг vгээр илэрхийлэхэд хэцvv байдаг. Ямар сайндаа л Хадамэр философийг "vгний эрэлд хатаж шаналсан оюун ухаан" гэж байх аэ дээ. Гэтэл амьдрал дээр ямагт vгээр жонглёрдож байдаг хvмvус ч байх юм. Бодож сэтгэснээ байтугай ойлгоогvй зvйлээ хvртэл уран сайхан хэлчих жишээтэй. Тэд "vг сэтгэлгээг алж байдаг" гэсэн vгийг сонссон болов уу! Ухаантай хуний урт удаан хугацааны турш бодож, ширгээж байж хэлсэн vгийг нєгєє уран илтгэгч маань єдєр тутмын яриандаа зуунтаа хэрэглэж, тэр vгийн vнэ цэнэ, ханшийг аль хэдийнээ бууруулсан байдаг.